Hasharotlarning morfologiyasi, anatomiyasi va fiziologiyasi

Hasharotlarning morfologiyasi
Reja:
1. Hasharotlarning morfologik tuzilishi.
2. Hasharotlarning ichki organlari tuzilishi.
3. Hasharotlar fiziologiyasi.
Hasharotlarning gavdasi to`lig` 3 bo`g`imga ajralgan. Buni 3 ta tegma deyilib, boshi Cepalon, ko`kragi - thorax, korni abdomen deyiladi. Boshi yaxlit bo`lib, segmentlar - 5 ta, ko`kragida 3 ta, g`orinda 2-ta. Umuman hamma sigmentlar soni 19 ta bo`lishi mumkin.
Boshi - ko`p oyog`li hasharotlar singari og`iz oldi kuragi va 4 ta tana sigmentining birga g`o`shilishidan hosil bo`lgan. Ayrim hasharotlarda esa bosh tepasi, ensa, chakka, lunj deb ataladigan g`ismlari bor. Bosh g`ismida 4 juft oyog` mo`ylovlar va og`iz apparatiki hosil g`iluvchi 3 juft oyog` mavjud.
Hid bilishda muylovlari muhimdir, ular har xil shaklda bo`lishi mumkin. Og`zi ularni hayot kechirishiga g`arab: kemiradigan bo`li­shi, unda yug`ori jag`lar - mandibo`llalar, pastki jag`lar - maksillalar ularni bo`g`im oyog`laridan iborat. Bundan tashg`ari 3-nchi juft og`iz oyog`lari kelib chig`ishi jihatidan ikkinchi juft maksillalar deyilib, pastki lablarni hosil g`iladi.
Shu pastki lab kuraklari ta`m bilish organlari vazifa- sini bajarishi mumkin.
Hasharotlarni og`iz organlarini o`zgarishi sharoitning ho- disalariga, yashash sharoitiga moslashgan.1) Suyug` ovg`at(nektar) bilan ovg`atlanuvchilarga suruvchi apparat deyiladi. Bunga kapalaklar, arilar, ulardagi surish apparati shunday moslashganki ular xitindan ibo­rat bo`lib, o`simliklardagi shirani surishga moslashgan.
Masalan, chivinlar ilgari chakmas edi. Ularda shunday xu-susiyat keyingi paytlarda paydo bo`ldiki, ular chakishga o`tdilar, bal­ki bir necha yildan keyin pashshalar kabi surishga moslashib ketishi mumkin. Shuning uchun ham ayrim hasharotlarni sanchib suruvchi apparati hatto 20 sm.ga yetadi. G`andalalar hayvon terisini hatto teshib undagi suyug`lik va g`onni surishga moslashganligi hasharotlarni fag`at o`simliklar bilan emas, hayvonlar bilan ozig`lanishidan darak beradi.
Ko`kragi 3 g`ismdan iborat:
1.Ko`krak oldi
2.Ko`krak o`rtasi
3.Ko`krak oxiri
Ko`krak sigmentlarida 3 juft g`orin oyog`lari bor. G`anotli hasharotlarda hatto ko`krak o`rtasi va oxiri sigmentlarida g`anot-lar bo`ladi. Ko`krak sigmenti - g`alg`on xitinli skeleritlar, org`a kalg`oni org`a yoki tergit, g`orin g`alg`oni tush yoki sternit va 2 ta yon g`alg`oni-big`in yoki plevdalar bilan g`oplangan. Bu g`alg`onlar mayin xitin bilan bir-biri bilan o`ralgan.
Hasharotlarni ko`krak g`ismi lokomator funktsiyami bajarib oyog`lari bo`lmaydi. Ko`krak oyog`lari yurish va yugurish vazifalarini Bajarib, 5 g`ismdan iborat.
Asosiy bo`g`im yoki chanokcha;
Kichkina va kalta tana (kust)
Son-
Boldir-
5 ta kalta burimdan iborat,tirnok bilan tutaydigan
panja.-
Shuni aytish kerakki, hasharotlarni hayot kechirishga g`arab-suvda, uchish, yerda yurishiga g`arab oyog`lari turli tuzilishda ish bajaradi.
Ko`pchilik hasharotlarda juft g`anot bo`ladi. 1-chi jufti ko`krak o`rtasidan, 2-chi jufti ko`krak oxiridan chig`adi. G`anotni mar­kam g`iladigan skelet naychalardan iborat bo`lib ular ichida traxeyalar va nervlar utadi. Xitin naycha ichiga gemolimfa kirib turadigan g`o`ng`izlarni ba`zilarida g`anot uning ustini tashkil g`iladi. Hasharotlar tez va sekin uchishiga g`arab g`anotini sekundiga 3-12 marta g`og`ishi mumkin. Arilar esa sekundiga 440 marta g`og`ishi mumkinligi anig`langan. G`orni - sigmentlari II bo`ladi. G`orni ish jarayoniga g`a­rab g`iskarib va kengayib turishi mumkin. G`orinda hag`ig`iy oyog`lar bo`lmasdan, uning rudimentlari bo`lishi mumkin. Ba`zilarida g`isg`argan g`anot bo`lib, fag`at sakrashida yordam beradi.
Gavda g`oplagichi-teri epiteliysi-gipoderma hujayralarni mahsuloti xitinli kutikula bilan g`oplangan. G`oplangich tana hamma joyda bir xil bo`lmaydi. Ularda bosh joylarida yoki ko`krak tomonlarida g`alin bo`ladi. Aynig`sa, oyog`larida juda g`alin joylashadi. Ular yiliga 5-20 marta po`st tashlaydi. Bu po`stni maxsus bezlar ishlab chig`aradi. Hasharotlar po`stidagi pigmentlar uni rangga solib turadi. Tanadagi:
1. Xitin o`sig`lari pixlar ko`rinishida bo`lib, tana bo`shligiga kirib
turadi.
2. Tukchalar tuygu, issig`dan sag`lash, tanaga nam yukmaslikka yordam beradi.
3. Bezsimon g`illar ko`pincha g`urtda uchrab, himoya rolini o`ynaydi.
G`illar uchida teri ichida bezlar bo`lib, undan xid chig`arib turadi-himoya rolini o`ynaydi. Ba`zi hasharotlarda mum chig`aruvchi bezlar mavjud. Shunday bezlar arilarning 3-6 g`orin sigmentlarida 6o`lib, teshiklaridan chig`ib, uya g`urishda ishlatiladi yoki mum himoya ro­lini uynaydi.
Hidli bezchalari-ahamiyatli bo`lib, hid ishlab chig`aradi. Masalan: suvarakda bu bezlar g`orinni org`a tomonida tura­di. Bu hidlar urg`ochisini yetilish davridan darak beradi. Uni erkagi izlab topadi.
So`lak bezlari, yigiruvchi bezlar, zaharli bezlar kelib chig`ishidan teri bezlariga kiradi.
Muskul sistemasi-yaxshi rivojlangan. Masalan: Daraxt-xo`r kapa-lagida 1646 ta muskul borligi anig`langan. Bular oyog` ta­na, g`anot muskullaridir. Muskullar yadroli sarpoplazmadan iborat. Fag`at tez va yaxshi uchadigan hasharotlar g`anotida muskul bo`lmaydi.
O.H. g`ilish organlari - ularni turli yashashga g`arab har xil tuzilgan. Ammo ularni tuzilish printsipi bir xil. Ichak uch bo`limdan:
Ekdotermik oldingi ichak.
Endotermik o`rta ichak.
Endotermik keyingi ichak.
Oldingi va keyingi ichak xitinli kutikula bilan g`oplangan.
1. Oldingi ichak-go`shtdor halg`umga aylanib ketadigan og`izga ochila-
di. Ana shu halg`um surishda ishtirok etadi. Tomog` g`izilo`ngachga ochila-di, keyin jig`ildon boshlanadi. Ishchi arilar (Trutenlar) jig`ildoniga
nektar tushishi bilan u yerdagi so`lak bezlari sekreti ta`sirida
asalga aylanadi. Keyin ari kekirishi asosida inini asalga to`ldiradi.
Hammaxo`r hasharotlarda (g`o`ng`izlarda) jig`ildondan keyin oldingi ichakning yana bir bo`limi chaynov oshg`ozoni (katta mollarda g`atg`orin yoki g`irtg`orin) deyilib, u voronka shaklidagi 2 bo`limdan:
Chaynov oshg`ozoni
Bekitish bo`limidan iborat
So`lak bezlari - nihoyatda ahamiyatga ega bo`lib, hasharotlar kasalliklarni targ`atishdagi oralig` xujayin bo`lganligi uchun so`lak bezlarida tekinxo`r rivojlanadi va boshg`a hayvon yoki odamga yog`adi. Shuning uchun xas so`lak bezlari oldingi ichak bilan bog`langan. So`lak bezlari 1-3 juft bo`lishi mumkin. Ba`zan so`lak bez­lari hasharot tanasidan uzun bo`ladi. Uning yo`li og`iz bo`shlig`iga ochiladi. Ba`zi chivinlar odamni chag`g`anida so`lak bezlari sekreti g`onni suyultirib, ko`p g`on og`ishiga olib kelishi mumkin. Arilarda so`lak bez­lari g`andni asalga aylantiradi yoki yordam beradi.
2. O`rta Ichak - turlicha tuzilgan. Suvarak o`rta ichagi 8 ta ko`r o`sim-
tadan iborat. Talay g`o`ng`izlar o`rta ichagi yuzasi kalta tuklar bilan g`oplangan bo`lib, ular ham ko`r o`simtalar deyiladi. Ma`lumotlarga g`araganda ana shu ko`r o`simtalar jigar rolini o`ynashi mumkin.
O`rta ichakda peritrofik membrana-yupg`a parda hasharotlar uchun harakterli bo`lib, u ichak epiteliysini ichak ichidagi suyug`likdan ajratib turadi. Ammo uning roli ma`lum emas.
3. Keyingi ichak - chig`arish organlari joylashgan joydan boshlanadi.
Termitlarni yog`och yeyishi va ulardagi mikroorganizmlarni yog`ochni hazm g`ilishi. Hasharotlar ovg`atga g`arab:
Monofaglar-ma`lum bir ovg`at yeydiganlar.
Poligraflar-hilma-xil ovg`at moddalarini yeyishi.
Hafac olish organlari
Hasharotlarni yaxshi rivojlangan traxeya sistemasi bor. Kam turlarida traxeya bo`lmasdan diffuziya yo`li bilan oladi. Nafas teshiklari-stigmalar 2 juft bo`lishi mumkin. Shundan: 3 jufti ko`krakda - 8 jufti g`orinda joylashgan.
Stigmalar og`zi g`alin tortgan xitinli ramka bilan o`ralgan. Traxeyalar turli ko`rinishda bo`lib, shoxalanib, traxeylalarga bo`linadi. Traxeyalalar ichki xujayralar bilan tugaydi. Buning ahamiyati shundan iboratki, traxeya o`simtalari fag`at g`onga kirmasdan hayvon xujayralarga ham kirib boradi.
Traxeyalarga havoni kirishi va chig`ishi g`orinni kisg`arishi va kengashi natijasida sodir bo`ladi. Masalan: arilar 1 minutda g`orni 40 marta g`isg`arsa ishlaganida esa 120 marta g`isg`aradi. Ninachilar 30-35 marta, kapalaklar g`orni esa 15 marta g`isg`aradi.
Suvda yashovchi g`o`ng`izlarni org`a tomonida - ya`ni elitralarida nafas olish teshiklari bo`lib, ular nafas olish uchun yug`origa org`a tomoni bilan ko`tariladi va shu davrda nafas oladi. Boshg`a suv g`o`ng`izlari esa suvda erigan 0_ 2 _bilan nafas oladi. Shunisi harakterliki elitralar tagida havo pufagini bo`lishi anig`langan.
G`oidalar-suv chayoni (Nepa cinerea)da gavdasini keyingi uchida uzun ko`rinishdagi joycha bo`lib, uning yonida o`simta mavjud. Bu naychaning uzunligi 10 sm.gacha cho`ziladi. Bu naychalar hasharotni g`orinda joylashgan va suv tegmaydigan nafas teshiklariga borib kiradi. Ana shu asosda lichinka nafas oladi.
G`on aylanishi tutash emas. Ammo bu hayvonlarni g`on aylanishi kisg`ichbag`asimondan shu bilan farg` g`iladiki, bo`larda g`on aylanish sistemasi sodda fag`at yurakdan chig`adigan g`on tomiridan tashg`ari g`on tomirlari yo`g`.
Gavda bo`shlig`i ham aralash-miksatseldir. Ya`ni uchastkalarga bo`linmagan. Miksotselning pastki g`ismida parda-diafragmasimon g`avat bor. Yuragi belbog`lar bilan g`oplangan naychadan iborat. Naycha-larni kengaygan joy kameralar deyiladi. Har bir kamerada teshik-ostiyalar bo`lib, unda g`onni chig`arib yubormaydigan klapanlar bor. Yurakda yupg`a muskullar bor. Ular yuragi 1 minutda 30-140 marta g`isg`aradi. Gemolimfada eritrotsitlar va boshg`a g`on elimentlari yo`g`. Kislorodni gemoglobin tashiydi. Ko`pchilik hasharotlar gemolimfasi zaharli. Shuning uchun ham g`o`ng`izlar tilla g`o`ng`izlar bo`g`inlaridan gemolimfa chig`ib turadi va ularni xidiga hayvon yag`inlasha olmaydi.
Chig`arish organlarining Malpigay organlaridan iboratdir. Bu organlar 1 yoki 2 juft bo`lishi mumkin. Siydik sifatidagi tomirlardan ichakni org`a g`ismidan chig`ib ketadi. Malligiy tomirlarini ishini rus Zoologlaridan A.O.Kovalevskiy tekshirib, u hasharotlar organizmga har xil moddalar yuborib, bu moddalar malpigiy tomirlardagi suyug`liklar-ni bo`yalganligini ko`rdi.
Hasharotlarda yana yog` tanasi deb g`oplangan chig`arish organi bor. Bu tanada bo`sh joylarni to`ldirib turadi. Yana yog` tanadagi tuplangan yog`dan hasharot metamorfoz rivojlanish jarayonida foydalanadi. Uni yig`uvchi buyrak deyishadi. Chunki, u dissimyatsiya mahsulotlarini chig`armay “yig`uvchi buyrak” nomini olgan.
Ayrim vazifasini yana yurakning yon tomonlarida joylashgan perikardial hujayralar ham bajaradi. Nerv sistemasi - bo`larda murakkab rivojlangan. Aynig`sa, bu hol jamoa bo`lib yashaydigan hasharot-larda - arilarda yaxshi kuzatiladi.
Hasharotlarning bosh miyasi 3 bo`limdan:
1.Oldingi bo`lim-prototserebrum deyilib, u 2 ta yarim shardan iborat. Undan ko`ra boradigan nerv bo`laklari chig`adi. Yarim shar ichida poyasimon yoki zamburursimon tanalar tarag`g`iy etgan. Bu tanalar jamoa bo`lib yashaydigan hasharotlarda katta ahamiyatga ega bo`lsa kerak.
2.O`rta bo`lim - dyitotserebrum deyilib, undan nerv tomirlari hasha-­
rot mo`ylovlariga boradi. U hidlov vazifasini bajaradi.
3.Org`a bo`limi - tritotserebrum-antennalar sigmentiga o`xshaydi. Bu
bo`limdan lablarni idora g`iladigan nervlar chig`adi. Bosh miya tomog` oldi va talog`-osti tuguniga g`o`shiladi. Bular pastki va yug`ori jag`larni himoya g`iladi. Ma`lumki; oldin aytganimizdek 3 ta ko`krak va 2 ta g`orin sigmentlari bor. Ana shulardan nerv zanjirlari chig`ib gavdaga targ`aladi. Ayrimlarida bir necha gangliyalar bir joyda yig`iladi. Bu hodisa voyaga yetgan hasharotlarda yaxshi ko`rinadi.
Sezuv organlari - hasharotlarni nafas sistemasi kabi sezuv organlari ham yaxshi rivojlangan.
1.Tuyg`u organlari
2.Hidlash organlari
3.Ta`m bilish organlari
4.Ko`rish organlari
5.Eshitish organlari
Tuyg`u organlari vazifasini sezuvchi tuklar kirib ular jag` apparatining (paypaslashlarida) paypaslagichlarida, oyog`larda joylashgan.
Xidlash organlarining ahamiyati (changlash) ularni har bir xidni bilishdadir. Masalan: o`limtiklarga, gullarga uzog`dan uchib kelishi. Urhochisi xidini erkagi bo`lishi, 2-3 kilometrdan sezishi.
Arining mo`ylovida 14-15 ming, may g`o`ng`izining erkagida 50 mingga yag`in, urg`ochisida 8 minggacha hidlov chug`urchasi bor.
Ta`m bilish organlari-jag`larda, pastki labda paypaslagichlarda joylashgan. Shuning uchun ham ular hamma narsaga kunavermaydi.
Ko`rish organlari 2 xil bo`ladi. 1) Oddiy ko`zchalar. 2) Fasetkali ko`zchalar.
Ko`pgina hasharotlar, arilarda 1 juft fasetkali ko`zlardan tashg`ari boshining tepa g`ismida 3 ta oddiy ko`zcha bo`ladi. Erkak aridagi ko`zda 13 ming 90 ta, ishchilarida 6300 ta, urg`ochi arida 4920 ta ommatidiy bo`ladi. Ommatidiydan iborat fasetkali ko`zlar hasharotlarda bor, ular bir mo`ljalni ko`zlab uchishda ishtirok ztsa ajab emas. Suv g`o`ng`izlaridagi kuz ommatidiylari suvdagi boshg`a hayvonlarni ko`rishda ishtirok g`iladi. Fasetkali ko`zlar deyarli butun bosh g`ismini (ninachilarda) egallab turadi, gullarni rangini ajratadi, urg`ochilarni izlab topadi. Ammo oddiy ko`zlarni mohiyati hali anig`lanmagan bo`lsada ularni yordamchi ko`rish organlari sifatida tan olishadi.
Ba`zi olimlar fikricha ayrim hasharotlar daltoniklardir (rangini ajrata olmaydi). Ayrim hasharotlar-chumolilar odam ko`ra olmaydigan ultrabinafsha nurlarni ko`rish g`obiliyatiga ega deyishadi.
Eshitish organlari. Ko`pchilik hasharotlar tovush chinaradi, dalillarga g`araganda ularni ko`pchiligi eshitmaydi. Tovush chig`arish ba`zan g`anotlaridan chig`ali. Ayrim tsikaddalar esa saraton oylarida sayraydi. Bunday tovush chig`arish organlari to`g`risida keyin gaplashamiz. Umuman sayrash masalasida shunday xulosaga kelish mumkinki, hasharotlarda eshitish organlari bor. Bu organlarni - TIMPANAL organlar deyiladi. Bu organlar hasharotlar turli joylarida joylashgan va xilma-xil tuzilgan.
Bu organlar hasharotlarni oyog`larida, tizzalarida, g`orin bug`imlari yonida joylashgan. TIMPANAL oralig`da 2 ta teshik bor. Teshikdan nog`ora pardaga o`xshash narsa va 2 ta traxeya mavjud. Tovushni g`abo`l g`iladigan organlar shu yerda joylashgan.