Hazirgi zaman dunya juzinin` siyasiy ha`m ekonomikaliq kartasinin` ozgerisi ozgeshelikleri

Hazirgi zaman dunya juzinin` siyasiy ha`m ekonomikaliq kartasinin` ozgerisi ozgeshelikleri

Dúnya siyasiy kartasınıń qáliplesiwi tómendegi basqıshlarǵa bolıp

úyreniw maqsetke muwapıq.

1. Miloddan aldınǵı IV mıń - III mıńınchi jıllardan tap million asrgacha shekem:

2. Miloddan V ásirden tap XVII ásirdiń ortaları :

3. XVII ásir ortalarından tap XIX ásir ortaları :

4. XIX ásir 70- jıllarından tap XX ásir basları (1913):

5. XX ásirdiń 20 -90 jılları hám XXI ásir basları.

1. Miloddan aldınǵı IV mıń - III mıńınchi jıllardan tap miloddan V

asrgacha shekem. Bul basqıshda Atlantikalıq okeanıdan Tınısh okeanına shekem bolǵan

regionlarda óz dáwirdiń iri qul iyelewshilik mámleketleri qáliplesti.

Rim imperiyasida 50, 0 million axoli Xindiston hám Kitayda 40 -50

millionnan axoli jasaǵan. Dáslepkt mámleketlikler menen bir qatarda mámleketlik basqarıw princpıınıń

2 forması (áyyemgi Egipet, Vavilon, Ossuriya, Iran hám Rim imperiyasi) monarxiya hám

(Finikiya, Gretsiya shaxar mámleketleri, áyyemgi Rim (1 basqıshda )) Respublika

júzege keldi. Áyne waqıtta, qul iyelewshilik regioniden tısqarı iri aymaqlarda hár qıylı

qáwim hám xalıqlar jasap rawajlanıwboshlang'ich basqıshında ekenligi menen

xarakterlanar edi. Eremizniń 1 ásirinde xalıqlar hám qáwimlerdiń ullı kóshiwi

iri qul iyelewshilik mámleketleriniń siyasiy jixatdan qattı tınıshsızlanıwǵa saldı. Atap aytqanda 5 asirde

Rim imperiyasi quladi hám qul iyelewshilik basqarıw princpıı joq qılıw boldı.

2. Milodning 5 ásirinden tap 17 ásirdiń ortalarına shekem bul basqısh Evropada

7 asrgacha dawam etdi. 1500 jılǵa kelip er sharı axolisining sanı 400-500 million

kisige etdi. Bunıń ¾ bólegi Asiya qitasiga tuwrı keledi. Shaxar ómiri buyicha

Asiya Evropadan ózib ketti. Biraq, Evropada uzaq dawam etken turıwlıqtan

sung shaxarlar xunarmandchilik, sawda, materiallıq hám siyasiy oraylar retinde

úlken rol uynay basladı.

Natural xojalıq hám mexnat bólistiriwiniń tómenligi áqibetinde siyasiy karta

ideya mayda -mayda bóleklerden ibarat edi. (Bir ǵana Germaniya tapda 300 den

artıq kishi mámleketlikler bolǵan ). İchki bazardıń qáliplesiwi xalıqlar urtasida etnik

konsolidatsiyaning kusheytiwi menen iri oraylasqan absolyut monarxiya

tipidpgi mámleketlikler- Frantsiya, Angliya, İspaniya, Orıs mámleketi, Xindiston, Kitay,

Temur mámleketi hám basqalar júzege keldi.

3. XVII ásir urtalaridan XIX ásir urtalariga shekem bolǵan, basqıshda úshek

manosi menen Evropada “sanaat inqilobi” dáwiri bolıp, manufaktura (qol menen

óndiris) bul basqıshdan fabrika zavod óndiris basqıshıǵa

ótip atırǵanlıǵı menen xarakterlenedi. Evropa mámleketlerinde industrlashtirish,

sanaatınıń materiallıq óndiristiń bas tarawine aylanıwı procesi

baslanadı. Puw mashinasınıń (1784) jıl oylap tabıw bolsa sanaat hám transportda

(parovoz, paroxod) nqilobiy ózgerislerge sebep boldı. 1789 jıl 1793 jıllardaǵı

ullı frantsuz inqilobi siyasiy ústki qabatda xam áhmiyetli ózgerislerge alıp keldi.

Absolyut monarxiya ornına (Frantsiyajda) konstitutsion monarxiya (Ullı

Britaniya, Niderlandiya ) sistemaları payda boldı hám búgingi kunga shekem xam

saqlanıp kelinmoqda. Bul basqıshnıń áhmiyetli sociallıq saldarları áwele axolisining

sanınng oǵada tez kupayishi (1650 jılda 550 million kisiden, 1850 jılda 1250

million kisige etdi). Bul shaxarlarning keńeyiwi kontinentlararo migratsion

háreketlerdiń jonlanishi (tiykarınan Evropa mámleketalridan Amerikalıq, Avstraliyaǵa )

milletlerdiń qáliplesiwi menen xarakterlenedi. Asiya, Amerikalıq, Avstraliyanıń

ishki rayonlarini ózlestiriw dawam etdi.

4. XIX ásir 70 jıllarından XX ásir (1913 jıl baslarınasha ) bul basqıshda

óndiris kúshleri jáne de rawajlandi. Ásirese sanaat tarmaqları gúllep

o'sdi. 1870-1913 jıllarda sanaat ónimleri óndiris 5 retke kupaydi.

Sanaattıń jańa tarmaqları elektroenergetika, neft tabıw,

mashinasozlik, ximiya tez rawajlandi. Evropada Germaniya (1871) yilgi

birlesuvidan sung ekonomikalıq rawajlanıw yuliga kirip Angliyadan ótip ketti.

Frantsiya hám Batıslıq Evropadagi basqa bir qatar mámleketlerde

ekonomikalıq rawajlanıw salıstırǵanda áste ekenligi menen xarakterlansa Arqa hám Qubla

Evropa mámleketlerinde ekonomikalıq rawajlanıwdıń talay bos edi.

Asiya (Yaponiyadan tısqarı ) Afrika hám Lotin Amerikası mámleketleri

bolıp qolaveradi. Tap sonday xolat Rossiyanıń koloniyası esaplanǵan

Turkiston úlkesi ushın xam tán bolıp ol tegis agrar tap tayın ónimler

satılatuǵın úlke edi.

5. XX ásirdiń 20 -90 jılları hám XXI ásir basları XX ásirdiń 20 -90 jılları

hám XXI ásir bosaǵasıda dúnya siyasiy kartasında hám jaxon xojalıǵıda áhmiyetli iqdor

hám sapa ózgerisleri júz bergenliginde menen ajralıp turadı. Dúnya siyasiy kartasındaǵı

ózgerisler.

A) 1917 jıl Rossiyada Oktyabr tuntarilishi menen baylanıslı jaxonning 2

sociallıq-ekonomikalıq basqarıw princpıına bolıp jiberiliwi.

B) 1939 -1945 jıllardaǵı 2 jaxon urısı áqibetinde Evropa siyasiy

kartasında Germaniyanıń 3ge (GFR, GDR hám Batıslıq Berlin) ıdırawı : Arqa

Evropada xalıq demokratiyası formasındaǵı mámleketliklerninshg (PXR, ChSSR, VXR,

BXR, YuSFR, AXDR, GDR, Aziyada - XXR, KXDR, VSR) Lotin Amerikasıda

bolsa 1959 jıl Kubanıń 1970 jıl urtalaridan LXDRni júzege keliwi:

V) XX ásir 50 jıllarınıń ortalarındanmustamlaka hám ǵárezli aymaqlarda

ǵárezsizlik ushın gúrestiń áqibetinde Asiya, Afrika hám Lotin Amerikası,

Okeanıya tapda 120 den artıq ózbetinshe mámleketlerdiń júzege keliwi hám

rawajlanıw yuliga krishi bul mámleketlerdń dúnya siyasiy kartasında ulıwma atı

menen “rawajlanıp atırǵan mámleketlerdń” dep júritiliwi.

G) XX ásirdiń 80- jıllar ortasından baslap sotsialistik basqarıw princpınıń

sociallıq - ekonomikalıq sisteması retinde páseńlewge júz tutıwı áwele Arqa Evropa

mámleketlerinde sungra 90 - jıllardıń baslarıda burınǵı İttifoq tapda sapa

jixatidan jańa ózbetinshe mámleketlikler- Polsha, Chexiya, Slovakiya, Vengshriya,

Bolgariya, Albaniya, (Serbiya hám Chernogoriya birge Yugoslaviya birlespein

quradılar ), Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya hám Gertsegovina xamda Latviya,

Litva, Estoniya, Belorus, Moldaviya, Gruziya, Azerbaydjan, Armeniya,

Kazaxstan, Kirgizstan, Tadjikistan, Ózbekstan hám Turkmenistannıń tashkil

tappaqtası hám jaxon xamjamiyatiga qosılıwı hám Germaniyanıń birden-bir mámleketlik sapasıd

birlesuvi.

D) Jaqın Shıǵısda İsroil-Palestina mashqalasın basqıshpa-basqısh xal

etiw procesiniń baslanıwı 1993-1999 jıl menen baylanıslı, sonıń menen birge bul

basqıshdaǵı tiykarǵı ekonomikalıq jáne social ózgerisler.

Búgingi dúnya siyasiy kartasında 209ta mámleketlik ámeldegi. 1900 jılda dúnya

siyasiy kartasında 55ta ózbetinshe mámleketlik bolsa 1947 jılda 57ta, 1980 jılda 160ta hám

1999 jılda 187 danege etdi. Dúnya siyasiy kartasında mámleketlerin hár qıylı

kursatkichlar boyınsha gruppalastırıldı. Atap aytqanda :

Aymaqlar boyınsha -sebebi mámleket tap hám axolisining úlkenligi

siyasiy-ekonomikalıq, sociallıq rawajlanıwı faktorı bolıp tabıladı. Soǵan kura dúnya siyasiy

kartasındaǵı mámleketler iri, urta kishi (kishkine) mámleketliklerge bólinedi. Tap hám

axolisi sanı jixatidan mámleketler, ortasında parq kútá úlken, yaǵniy Rossiyadan (17, 8

mln. kv. km) tap eń kishkinesi mámleketlik Vatikanǵa (0, 44 km. kv) shekem bólinedi. 3

mln. kv. km. den artıq aymaqǵa iye bolǵan (Rossiya, Kanada, XXR, AQSh,

Braziliya, Avstraliya, Xindiston) yaǵniy 7 mámleketlik qurǵaqlıqdıń 50, 0 procentiden aslamını

iyeleydi. 100, 0 mln. den artıq axoliga iye mámleketler 10 ta bolıp jaxon

axolisining 3/5 bólegin skólkemlestiredi.

Mámleketlerdń siyasiy- ekonomikalıq -geografiyalıq xolati boyınsha

(N. N. Baranskiy) gruppalastırıw : dúnya siyasiy kartasında mámleketlerdiń jaylawı

xolatiga kóre ataw, yarımorol, arxipelag mámleket, teńizbuyi mmlakatlariga

bólinedi. 40ga jaqın mámleket bolsa teńizge hám dúnya okeanlıqǵa chiqa almaydı.

Dúnya mámleketleriniń mamuriy-tapy ıdırawıǵa

qarapguruxlashtirish. Búgingi kúnde dúnyadaǵı 187 dane ózbetinshe mámleketlerdń

hám mamuriy-tapy bolıw hár qıylısha bolıp tabıladı. Dúnya mámleketleri mamuriy-tapy

ıdırawıǵa kóre unitar hám federativ mámleketliklerge bólinedi. Dúnya siyasiy

kartasındaǵı federativ mámleketlikler 20ga jaqın bolıp yamasa milliy-etnik qásiyetlerine

kóre (Rossiya, Belgiya, Xindiston, Nigeriya ) yamasa tariyxıy geografiyalıq qásiyetleri

(GFR, Avstriya, AQSh) menen baylanıslı túrde federatsiya retinde shólkemlesken.

Unitar mámleketlik (frantsuzcha-“unitar ”, latınsha “unitas”) birlik, pútin

birlesken bir pútkildi quraytuǵın bólimleri mámleketlik huquqına iye bolǵan

mámleketlik.

Bunday mámleketlikde birden-bir joqarı Konstitutsiya, birden-bir puqaralıq, birden-bir

siyasiy nızam shıǵarıwshı, birden-bir basqarıw sud shólkemleri ámeldegi boladı. Unitar

mámlekettiń ol yamasa bul bóleginde iskerlik kórsetip atırǵan mámleketlik shólkemleri jergilikli

mámleketlik shólkemleri esaplanadi.

Unitar mámleketlikmamuriy-tapy birliklerdiń shegaraları oraylıq

shólkemleri tárepinen qabıl etilgen. Nızamlar tiykarında ózgertiriledi hám bunıń

ushın jergilikli mámleketlik shólkemleri yamasa axoli roziligi talap etińmeydi. Mámleketlik

shólkemleri xızmetlerin oraydan taminlaydigan arnawlı wákili (gubernator,

komissar, hákim hám xokazo) qadaǵalawı tiykarında ámelge asıradı.

Federativ- latınsha “federal” - birlespe bolıp bekkemlew- mámleketlik

basqarıw princpıın formalarıdan biri. Federativ mámleketlikler quramalı dúzılıwǵa iye mámleketlikler

dep xam júritiledi. Bunıń boisi sonda federativ mámleketlikodatda mámleketlerdiń óz

siyasiy ǵárezsizligin qálegen túrde hám muayan sheńberde shekleniwi yuli menen

birlespeqa birlesuvi nátiyjesinde júzege keledi.

Keyingi 50 jılda dúnya siyo1siy kartasında oǵada quramalı siyasiy-

sociallıq ekonomikalıq processlerge baylıǵı menen ajralıp turadı, ekinshi jaxon urısınan

sung dúnya 2 iri sistemaǵa bólinedi (kapitalıstik hám sotsialistik) kuplab áskeriy-

siyasiy birlespe hám bloklar júzege keledi. Sonıń menen birge dúnya siyasiy kartasında 2

jaxon urısınan sung ayriqsha bas “qaynoq noqatlar ” payda boldı - Jaqın

Shıǵısda (İsroil mámleketiniń 1949 jıl tashkil tappaqtası hám Palestina mashqalası,

Xindixitoy yarım atawıda Vetnam, Kampuchiya) Kareya yarımorolida (KXDR hám

Kareya Respublikası urtasida) Afrika hám Lotin amerikası aymaqları. Bul aymaqlarda

sol aymaqdaǵı mámleketlergine emes bálki kuplab basqa mámleketler

máplerinń xam tuqnashuvi júz berdi.

Dúnya siyasiy kartasında 80 jıllardıń urtalaridan baslap xalıq ara

munasábetlerde iri mámleketlikler (burınǵı SSSR, AQSh, GFR, Ullı Britaniya,

Frantsiya, Yaponiya, İtaliya) ortasında kúsh isletiwden óz-ara bir-birin túsiniw

hám óz-ara xamkorlik tárep júz tutıwı yaǵniy “suwıq urıs ” siyasatı óz urnini

xalıq ara qawipsizlik hám tınıshlıqdı saqlaw siyasatıg bushatib beredi.

Dúnya siyasiy kartasında Germaniyanıń birden-bir mámleketlik bulib birlesuvi,

sotsialistik sistemanı birden-bir mámleketlik bulib birlesuvi sotsialistik dúzilisi hám SSSrning

tarkalishi, jańa ózbetinshe mámleketlerdiń júzege keliwi, Varshava shártnamasınıń

tarkab ketiwi menen NATOning siyasiy birlespeqa aylanıwı sıyaqlı sociallıq-siyasiy

processler úlken haqıyqatlıqka aylandı.

KEyingi jıllarda xalıq ara munasábetler sisteması júzege kelgeni 100 den

ortq regionlıq waqıyalar, keliwmovchiliklarni siyasiy yullar menen sheshiwde

xalıq ara xamjamiyat BMTning tikkeley ǵayratı menen oraylıq Amerikada

(Nikaragua, Salvador ) Afrikanıń qublaında (Namibiya hám Angola ) Qublası -Arqa

Aziyadan (Kampuchiya) qarama-qarsılıqlar siyasiy yullar menen xal etildi.,

sebebi regionlardaǵı milliy etnik, urug'-aymaqshılıq, diniy ekstremistik gruppalar

arasındaǵı óz-ara gúreslerge xalıq ara jámiyettiń (BMT sheńberinde aralashuvi

zárúriyatǵa aylandı. Bir ǵana 1988 jılda BMT tınıshlıqdı saqlaw maqsetinde 30 ǵa

jaqın operatsiyalar utkazdi.

Áyne waqıtta XXI ásir baslarıda xam xali er sharınıń hár qıylı noqatlarında

“qaynoq aymaqlar ” Afg'oniston, Tadjikistan, Checheniston, Bolqon yarımoroli,

Jaqın Shıǵıs, Xindixitoy yarımoroli Afrikada bar ekenligi dúnya xalıqların

xushyorlikka odaydı hám óz kúsh hám g’ayratların tınıshlıq maqsetlerinde

birlestiriwdi talap etedi.) Sonday etip dúnya siyasiy kartasında dáwirdń

ayriqsha áynegi bolıp xalıq ara ómirdiń siyasiy-ekonomikalıq social hám basqa

táreplerin bildiredi.