I. Bap. Pedagogikalıq tehnologiyalar tuwrısında ulıwma túsinikler Pedagogikalıq texnologiyalardıń ulıwma xarakteristikası

I. Bap. Pedagogikalıq tehnologiyalar tuwrısında ulıwma túsinikler
1. 1. Pedagogikalıq texnologiyalardıń ulıwma xarakteristikası
Ózbekstan Respublikası Kadrlar tayarlaw milliy dástúrine muwapıq tálim mákemelerin arnawlı tayarlanǵan pedagogikalıq kadrlar menen támiyinlew, olardıń jumıs processinde básekine tiykarlanǵan ortalıqtı júzege keltiriw, oqıw-tárbiya procesin sapalı oqıw ádebiyatları menen hám aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalar menen támiyinlew sıyaqlı máselelerdi ámelge asırıwdı názerde tutadı. Bul wazıypalardı ámelde orınlaw hár bir tálim shólkeminiń tikkeley minneti esaplanadı. Tálim-tárbiya procesine pedagogikalıq texnologiyalardı tabıslı túrde nátiyjeni ámelde qollanıw hár bir pán oqıtıwshısınıń arnawlı bilim hám kónlikpelerge hám de pedagogikalıq ámeliyatda zárúr bolatuǵın metodikalıq tayarlıqqa ıye bolıwın talap etedi. Sol orında atap ótiw kerek, pedagogikalıq texnologiya termininiń ózine de sol taraw boyınsha izertlewler alıp barǵan hár bir alım óz kózqarasınan kelip shıqqan halda táriyp bergen. Mısalı: “Pedagogikalıq texnologiya psixologiyalıq hám pedagogikalıq úgitler jıyındısı bolıp, sırtqı kórinisler, metodlar, usıllar, oqıtıw jolları, tárbiyalıq qurallardıń arnawlı kompleksi bolıp tabıladı. Áyne zamande ol pedagogikalıq processtiń shólkemlestirilgen metodikalıq faktorın da ańlatadı” (V. Lixachev).[1]
“Pedagogikalıq texnologiya - oqıw processin ámelge asırıwdıń mazmunlı texnikası” (V. P. Bespalko).
“Pedagogikalıq texnologiya -joybarlastırılǵan oqıtıw nátiyjelerine erisiw processi xarakteristikası” (I. P. Volkov).
“Pedagogikalıq texnologiya -student hám oqıtıwshınıń olarǵa zárúr sharayat jaratıw arqalı oqıw processin proektlestiriw, shólkemlestiriw hám de ótkeriw boyınsha olar pedagogikalıq iskerliginiń hár tárepleme oylanǵan modeli bolıp esaplanadı” (V. M. Monaxov).
“Pedagogikalıq texnologiya - pedagogikalıq maqsetlerge erisiwde paydalanıletuǵın jeke múmkinshilikler, úskeneler hám metodologikalıq qurallarda ámelde bolıwınıń sistemalı jıyındısı hám rejimin ańlatadı” (M. V. Klarin).
“Pedagogikalıq texnologiya -ózinde túrli avtorlar (derekler) dıń barlıq tariypleri mazmunın qamtıp alıwshı mazmunlıq ulıwmalasqan esaplanadı.”
(G. K. Selevko).
Demek, bul táriyplerden ayqın boladı házirshe bul túsinikke tolıq hám birden-bir táriyp qabıl etilmegen. Bul tariypler arasında YUNESKO tárepinen berilgen tariyp maqsetke muwapıq esaplanadı. Oǵan kóre:
“Pedagogikalıq texnologiya -oqıtıw formaların optimallastırıw maqsetinde oqıtıw hám bilimlerdi ózlestiriw processinde insan potencialı hám texnikalıq resursların qóllaw olardıń óz-ara tásirin anıqlawǵa múmkinshilik beretuǵın sistemalı metodlar kompleksi bolıp tabıladı.[2]
Bul táriypler analizinen ayqın boladı, pedagogikalıq texnologiya nátiyjeni qolǵa kirgiziw ushın tálim sheńberinde zárúr bolǵan qurallar sistemasın joybarlaw hám nátiyjeni ámelde qollana biliw degen juwmaqqa keliw múmkin.
Tálim texnologiyası degende tálimniń belgilengen maqseti hám oqıwshınıń bilim dárejesine kóre oqıw iskerligin basqarıwdıń teoriyalıq joybarı hám pedagogikalıq sistemanıń ámelde atqarılıwın támiyinleytuǵın zárúr qurallar kompleksi túsiniledi.
Ádetde pedagogikalıq texnologiyalardı úsh dárejesi ámeldegi dep aytıladı.
1. Ulıwma metodikalıq dáreje. Ulıwma pedagogikalıq (ulıwma didaktikalıq, ulıwma tárbiyalıq) dárejede pedagogikalıq texnologiyanıń ulıwma nizamlıqları, konseptual tiykarları, oqıtıwshı hám oqıwshılardıń biliw iskerligin shólkemlestiriw hám basqarıwdıń ayriqsha qásiyetleri islep shıǵıladı.
2. Jeke metodikalıq dáreje. Bul dárejede arnawlı bir oqıw páni yamasa kurstı oqıtıw processiniń maqseti hám wazıypaların ámelge asırıw maqsetinde tálim mazmunın oqıwshılar sanasına sińdiriwde paydalanatuǵın oqıtıw metodları, quralları hám formalarınıń kompleksi túsiniledi.
3. Lokal (modul ) dáreje. Bul dárejede tálim-tárbiya procesiniń málim bir bóleginde yamasa basqıshında jeke didaktikalıq hám tárbiyalıq maqsetti sheshiwge qaratılǵan texnologiya túsiniledi.
Bul dárejeler bir-birin toldıradı hám ulıwma baylanısqa iye.
Házirgi waqıtta dunyanıń rawajlanǵan mámleketlerindegi tálim sistemasında qollanılıp atırǵan hám didaktikada islep shıǵılǵan pedagogikalıq texnologiyalar shaxsqa jóneltirilgenliginde, tálim alıwshılardıń biliw iskerligin shólkemlestiriw hám basqarıwda, shaxsqa bolǵan múnasábetinde kórinedi. Dáwir talabına kóre tálim sistemasında húkimranlıq qılıp atırǵan dástúriy tálimdi mazmunan jańalaw hám tálim-tárbiya procesin shólkemlestiriwdi túpten ózgertiwge qaratılıp atırǵanlıǵın atap ótiw kerek.
Sol munasábet penen házirgi zaman pedagogikalıq texnologiyaların tómendegi mazmundaǵı jónelislerge qaratılǵanlıǵın aytıp etiw kerek.
1. Shaxs strukturasına mólsherlengenligine kóre:
− bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi qáliplestiriwge mólsherlengen pedagogikalıq texnologiyalar ;
− intellektual iskerlik usılların qáliplestiriwge qaratılǵan intellektual iskerlik
texnologiyaları;
− estetik hám etikalıq múnásábetlerdi quram taptırıwǵa mólsherlengen sezimlik-etikalıq texnologiyalar;
− dóretiwshilik iskerlikti rawajlandırıwǵa qaratılǵan evristik texnologiyalar;
2. Mazmunı hám dúzilisine kóre:
− tálim-tárbiya beriwge qaratılǵan texnologiyalar;
− dúnyalıq hám diniy tálimge mólsherlengen texnologiyalar;
− ulıwma bilim beriw hám kásip tálimi texnologiyaları;
− adamgershilik hám texnokratik tálim texnologiyaları;
− jeke predmet texnologiyaları;
− mono hám kompleks (kompleks) texnologiyaları;
3. Tálim-tárbiya processinde oqıwshı shaxsınıń tutqan ornına kóre bolatuǵın pedagogikalıq texnologiyalar:
− avtoritar texnologiyalar;
− didaktosentrikalıq texnologiyalar;
− shaxstı hár tárepleme rawajlandırıwǵa qaratılǵan texnologiyalar;
− adamgershilik hám sheriklik texnologiyaları;
− erkin tárbiya texnologiyaları;
4. Házirgi zaman tálim sistemasında jetekshi ról oynap atırǵan dástúriy
tálimdi mazmunan jańalaw hám tálim-tárbiya processin shólkemlestiriwdi túpten ózgertiwge qaratılǵan texnologiyalardı didaktikalıq maqsetlerine kóre tómendegi toparlarǵa ajıratıw múmkin:
− pedagogikalıq múnásábetlerdi adamgershiliklilestiriw hám demokratiyalastırıwǵa qaratılǵan pedagogikalıq texnologiya;
− oqıwshılardıń biliw iskerligin aktivlestiriw hám tálim-tárbiya procesiniń natiyjeliligin asırıwǵa qaratılǵan pedagogikalıq texnologiyalar;
− tálim procesin shólkemlestiriw hám basqarıwdıń natiyjeliligin asırıwǵa qaratılǵan pedagogikalıq texnologiyalar;
− oqıw materialın didaktikalıq tárepten jetilistiriw hám qayta islewge tiykarlanǵan pedagogikalıq texnologiyalar;
− xalıq pedagogikası metodlarınan paydalanıwǵa qaratılǵan pedagogikalıq texnologiyalar;
Endi sol texnologiyalarǵa qısqasha toqtalıp óteyik.
a) Pedagogikalıq munasábetlerdi adamgershiliklilestiriw hám demokratiyalastırıwǵa qaratılǵan pedagogikalıq texnologiyalar.
Bul texnologiya oqıtıwshı hám oqıwshı shaxsı ortasındaǵı múnásábetlerdi tolıq jetilistiriw, oqıwshı shaxsına individual jantasıw, tálim-tárbiya processin demokratiyalastırıw, tálim mazmunın adamgershilik ideyaları menen qamtıp alıwdı názerde tutadı.
b) Oqıwshılardıń biliw iskerligin aktivlestiriw hám tálim-tárbiya processiniń natiyjeliligin asırıwǵa qaratılǵan pedagogikalıq texnologiyalar.
Bul texnologiya ótilip atırǵan pándi (fizikanı) oqıtıwda oqıwshılardıń biliw iskerligin aktivlestiriw hám tálim-tárbiya procesiniń natiyjeliligin asırıw imkaniyatın beredi. Bul texnologiyalar topardı didaktikalıq-oyın, rawajlantıratuǵın mashqalalı, modullı hám kommunikativ tálim texnologiyaların óz ishine aladı.
c) Tálim processin shólkemlestiriw hám basqarıwdıń natiyjeliligin asırıwǵa qaratılǵan pedagogikalıq texnologiyalar.
Usı texnologiyalar berilgen pándi oqıtıwda tálim processin maqsetke muwapıq shólkemlestiriw hám basqarıw arqalı nátiyjelililikti asırıw imkaniyatın beredi. Olarǵa programmalı oqıtıw, differencial tálim, tálimdi individuallastırıw, toparlı hám jámáátlik sheriklik tálim texnologiyaları kiredi.
d) Oqıw materialların didaktikalıq tárepten jetilistiriw hám qayta islew tiykarındaǵı pedagogikalıq texnologiya.
Bul texnologiya oqıw materialın didaktikalıq tárepten jetilistiriw hám qayta islew arqalı oqıwshılardıń bilimlerin ózlestiriw natiyjeliligin asırıw, intellektual iskerlikti basqıshpa-basqısh qáliplestiriw arqalı ǵárezsiz hám erkin pikirlewdi rawajlandırıwdı názerde tutadı.
e) Xalıq pedagogikası metodlarınan paydalanıwǵa qaratılǵan pedagogikalıq texnologiya.
Bul texnologiya shaxs kamalı hám tábiyiy rawajlanıw tálim-tárbiya processiniń tıǵız baylanıslılıǵına tiykarlanǵan tárbiya texnologiyalarınan ibarat. Fizika pánin oqıtıwda usı texnologiyalardan paydalanıw oqıwshılardı ǵárezsiz ana watanǵa sadıqlıq, milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlarǵa húrmet ruwxında tárbiyalaw, olar sanasında milliy ǵárezsizlik ideyaların sıńırıw imkaniyatın beredi.
Kórsetip ótilgen pedagogikalıq texnologiyalar tálim processinde lokal (modul) hám jeke metodikalıq dárejede qollanıladı.
Pán oqıtıwshı oqıwshılardıń biliw iskerligin shólkemlestiriw hám basqarıwdı jetilistiriw maqsetinde aldın sabaqtıń málim basqıshında lokal dárejede qóllawı maqsetke muwapıq. Bunda jańa tema aldın úyrenilinip oqıwshılardıń ózlestirgen bilim, kónlikpe, ilmiy tájriybelerin baqlaw hám bahalawda qadaǵalaw testleri, túrli shınıǵıwlar, jarıslar, trening ótkeriledi. Oqıwshılardıń bul iskerlikke kirisiwi, arnawlı bir kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi iyelegennen keyin, pedagogikalıq texnologiyalarǵa tiykarlanǵan sabaqlardı ótkeriw, yaǵnıy jeke metodikalıq dárejede qóllaw múmkin.
Jeke metodikalıq dárejede sabaqtıń barlıq basqıshları pedagogikalıq texnologiya talapları tiykarında shólkemlestiriledi. Bunda oqıtıwshı uyreniletuǵın temanıń bilimlendiriwge tiyisli, tárbiyalıq hám rawajlantıratuǵın maqsetlerinen kelip shıqqan halda qaysı texnologiyadan paydalanıw, usı texnologiya tiykarında oqıwshılardıń biliw iskerligin shólkemlestiriwdiń ayrıqsha qásiyetleri, sabaqta oqıwshılardıń biliwi kerek bolǵan oqıw tapsırmaları, oqıwshılardıń ózlestirgen bilimin baqlaw hám bahalaw kriteryasın belgilew kerek.
Demek, berilgen pándi oqıtıwda qaysı texnologiyalardan paydalanıw sol pánniń ózgesheligine, mazmunına hám basqa faktorlarǵa baylanıslı bolıp, berilgen tema ushın qandayda bir pedagogikalıq texnologiyadan paydalanıw usınıs etiledi.