Ichki sekretsiya bezlari

ICHKI SEKRETSIYA BEZLARINING YOSH XUSUSIYATI VA ENDOKIRIN KASALLIKLAR

Reja:

1. Nerv sistemasi.

2. Bosh miya

3. Periferik nerv sistemasi

Tayanch so’zlar: endokrin, gormon, neyrogumoral, bronxogen, neyrogen, xromofin, follikula, timus, neyrogepo fyz voz opressin oksituin gipofuz epifuz mezoderma ektodyorma lingergans moyak tuxumdon.

Ichki sekretsiya bezlari odam tanasining turli qismlarida joylashgan bo’lib ximiyaviy aktiv moddalar ishlab chiqariladi. Bu modda gormon deyiladi. Garmon bezning to’qimasidan qon va limfaga qo’yiladi, hamda butun organizmga tarqalib nerv sistemasi va barcha to’qima organlar faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Yuksak darajada rivojlangan hayvonlar va odam organizmining faoliyati neyro-gumoral yul bilan boshqariladi.

Odam organizmida uch xil bez bo’ladi.

Tashqi sekretsiya bezlari. Bularga teridagi ter, yog’, sut, so’lak, hamda oshqozon va ichaklarning shilliq qavatidagi shira ajratuvchi bezlar kiradi.

Ichki sekretsiya bezlari. Bular odam tanasining turli

qismlarida joylashgan bo’lib, ularda ishlab chikarilgan orgakizmning ichki muhitga, ya’ni qon va limfaga quyiladi. Ichki sekretsiya bezlariga giporiz, qalqonsimon, qalqon oldi, ayirsimon, buyrak usti bezlari kiradi.

3. Aralash bezlar. Bularning to’qimasi ikki qismdan

iborat bir qismidan ishlab chiqilgan maxsulot tashqi muhitga
chiqariladi, ikkinchi qismdan ishlab chiqarilgan garmon qon.va
limfaga quyiladi.

Garmonlar organlarninng funktsiyasiga o’sish va rivojlanishiga ta’sir etadi. Barcha ichki sekretsiya juda ko’p vegetativ nerv sistemasining tolalari bilan ta’minlangan. Bezlar funktsiyasining nerv sistemasi boshqaradi. Bezlar ishlab chiqarilgan garmonlar nerv uchlari va markazlariga ta’sir etadi.

Ichki sekretsiya bezlarning kelib chiqishiga ko’ra broxiogen neyrogen, xromofin bezlari bo’linadi.

Bronxogen bezlar embrion rivojlanishda bosh ichakning jabra qoldiqlaridan rivojdanadi. Bularga qalqonsimon bez qalqon oldi va ayrisimon bez gipofizning oldingi bo’lagr! kiradi.

Xromofin bezlar vegetativ nerv sistemasidan hosil bo’ladi. Bularga buyrak usti va tugui oldi (paragengliy) bezlar kiradi.

Neyrogen bezlar oraliq miyaning devoridan hosil bo’ladi. Bularga gipofizning orqa qismi epifiz bezlari kiradi.

Kalqonsimon bez yumshoq toq organ bo’lib 25-30 g. U o’ng va chap bo’laklardan iborat. Bu bez trfiya bilan xiqildoqni old va yon tomonlardan o’rab turadi. Bolalarda bu bez kattalarga nisbatan yuqoriroqda joylashgan.

Qalqonsimon bez mayda bo’laklardan tashkil topgan bo’lib,

har bir bo’lagi mikroskopik pufakchalardan foldikulalardan tuzilgan.

Qalqon oldi bezlari. Ichki sekrentsiya bezlarining eng kichigi bo’lib, vazni 0,5g. Qalqonsimon bezning o’ng va chap bo’laklarining orqa tomonidan bir juftdan joylashadi. Bu bezlar paratireoidin garmon ishlab chiqaradi. Bu garmon suyak va tishlarning o’sishiga ta’sir qiladi va organizmda kaltsiy almashinuviga yordam beradi.

Ayrisimon bez to’shning orqasida perikard va yirik tomirdan yuqorida joylashgan bo’lib, o’ng va chap bo’laklardan tuzilgan yumshoq biriktiruvchi to’qima bilan o’ralgan. Yangi tug’ilgan bolada bezning vazni 13g, 5 yoshda 23 g, 11-15 yoshda 37,5 gg 16-20 yoshda 25,5. g, 36-45 yoshda 16 g, 46-55 yoshda 12 g bo’ladi. Ayrisimon bez mag’iz va po’stloq qavatlardan tuzilgan. Po’stloq qavatida limfotsitlar ko’p.

Ayrisimon bez bolaning balog’at yoshigacha morfologik

funktsional jixatdan rivojlanib borib, baloratga etgandan
so’ng asta-sekin qayta rivojlaiadi, ya’ni vazni. kamayib
funktsiyasi asta sekin yo’qolib boradi.

Gipofiz bezi miya asosida turk egarida joylashgan bo’lib vazni 0.5-0.7 g. Bu bez toq bo’lib orqa oraliq va oldingi bo’laklarga bo’linadi.

Orqa bo’lagi yoki neyrogipofizdan vozopressin garmoni ishlab chiqiladi u silliq t;rlali muskulni (bachadon) qisqartiradi. Oksitotsin qon bosimini ko’taradi, siydik ajralishini kamaytiradi.

Oldingi bo’lagidan yoki adinagipofizdan bir necha xil garmon ishlab chiqiladi. O’sish garmoni, sut ajralishiga ta’sir etuvchi, jinsiy bezlarning rivojlanishiga ta’sir 3tuvchi. Ayrim garmonlar qalqonsimon, qalqon oldi, buyrak usti bezlari sekretsiyasini ham kuchaytiradi. Gipofiz garyonlari organizimda oqsillar, yog’lar uglevodlar almashinuvini boshqaradi. O’rta bo’lagidan ishlab chiqilgan garmon teridapiggent hosil bo’lishini boshqaradi.

Epifiz, ya’ni g’urrasimon bez kichik toq organ bo’lib, vazni 0.2g keladi. U to’rt tepalikning ustida joylashgan. Bu bez kichik yoshdagi bolalarda yaxshi rivojlangan bo’ladi. 7 yoshdan boshlab, uning hujayralari biriktiruvchi to’qima bilan almashina boshlaydi. Epifizning garmoni aniqlanmagan. U jinsiy bezlarning rivojlanishini tormozlasa kerak.

Buyrak usti bezlari sarg’ish rangli bir juft yassi organ bo’lib, vazni 7-10 g, uzunligi 5 sm keladi. U buyrakning yuqorisida joylashgan. Ularni buyrak fastsiyasi o’rab turadi. Buyrak usti bezlari po’stlok; va magiz qavatlardan tuzilgan. Po’stloq qavati embrion rivojlanishida mezodermadan, mag’iz qavati ektodermadan hosil bo’ladi. Po’stloq qavat 10-12 yoshda to’liq shakllanadi. Po’stloq qavat ishlab chiqargan garmon

kortikosteron deyiladi (suv va tuz almashinuvini idora etadi).
Yurak bo’lmalarida ikki qavat muskullar tafovut qilinadi: yuza qavati-tsirqo’lyar qavat ikkala bo’lma uchun umumiy qavat hisobXanadi, chuqur qavati-uzunasiga ketgan qavat har bir bo’lma uchun alohida bo’ladi. Qorinchalarda uch qavat: yuza qavat, uzunasiga ketgan ichki qavat (ular ikkala. Qorincha uchun umumiy qavatlar hisoblanadi) va tsirqo’lyar o’rta qavat (har bir qorincha alohida bo’ladi) tafovut qilinadi.

NERV SISTEMASI.

Tayanch so’zlar: neyron, impuls, dendrit, akson, Qonus, segmenti, psevdounipolyar shakldagi sezuvchi nerv hujayralaridir yoki orqa miya tugunidir, periferik, qo’lrang va oq modda, mielin pardasi, sinaps, mediator, ko’prikcha,markaziy kanal, multipolyar harakatlan-tiruvchi hujayra, vegetativ, simpatik, parasimpatik nerv, kiritma neyronlari, funktsional, tashqi, tur va tomirli parda, chigal, o’rgimchak uyasimon pardaning orasida subdural kamgak joylashgan, subaraxnoidal kamgak unda suyuqlik mavjud; aralash nerv, lateral, medial, tutami,
surgichsimon o’siq, noksimon g usqo’l, chanoq va dumba sohasi, gumbaz, stvoli, piramida, surgichsimon tana, gipofiz, qo’lrang do’mboq, ko’ruv traktlari, miya oyoqchalari, Varoley ko’prigi, rombsimon chuqurcha, olivalar, retiqo’lyar formatsiya., dorsal, yarim sharlar, silviy suv yo’li, qopqog’i, g’ilofi, qora va qizil yadro va retiqo’lyar formatsiya yadrolari, ko’ruv do’mbog’i, do’mboq, osti va ustki sohasi, gipotalamus, qadoqsimon tana,
plashch, efferent, sekreter tolalar, afferent, somatik, effektor, posttanglionar.

Nerv sistemasi barcha organlarning va sistemalarning faoliyatini boshqaradi va organizmning tashqi muhit bilan o’zaro ta’sirini yuzaga chiqaradi. Nerv sistemasining asosiy funktsional birligi nerv hujayrasi (neyron)dir. Nerv hujayralari nerv qo’zgalishi-nerv impulsini o’tkazadi. Nerv qo’zgalishi dendritdan nerv hujayrasining tanasiga o’tadi. Akson orqali esa navbatdagi neyronga yoki ishlovchi organga o’tkaziladi. Bunda organizm bir nechta neyron bilan ta’sirotini sezadi va unga javob qaytaradi.

Orqa miya nervlari: orqa miyadan 31 juft nerz chiqadi. Har bir orqa miyadan orqadagi yldizli-sezuvchi va olding.i harakatlantiruvchi ildizlaridai chiqadigan nerv qo’shilib aralash nervini hosil qiladm. Bu nervlar umurtqaaro teshikdan chiqib oldingi va orqadagi tarmoqlarga bo’linadi, va aralash nerv tarmoqlari hisoblanadi. Harakatlantiruvchi va sezuvchi tolalardan tashqari qo’shuvchi tarmoqlar va parda tarmog’i chiqali. Qo’shuvchi tarmoqlar orqa miyadan sezuvchi tolalar ichida simpatik nerv tolasi miya stvolkga o’tsa, boshqasidan chegara simpatik stvoldan orqa miya nervlariga simpatik tolalar o’tadi. Orqa miya nervlarining oldingi tarmoqlari ikkita chigal: bo’yin va elka chigallarini hosil qiladi. Bel, dumg’aza va dum nervlarining oldingi tarmoqlaridan ham ikkita chigal: bel va dumg’aza chigallari vujudga keladi.

Bo’yin chigali. Bo’yin bo’limi dastlabki to’rtta orqa miya nervining oldingi tarmoqlaridan hosil bo’ladi. Bo’yin chigalining sezuvchi nervlari to’sh-o’mrov-so’rgichsimon o’siq muskullarining uzunasi bo’yicha o’rtasida elpig’ich shaklida yoyilib ketadi: ularga ensaning kichik nervi, quloqning katta nervi, bo’yinning ko’ndalang nervi, diafragma nervi aralash nervlaridan iborat. Bo’yin chigalining harakatlantiruvchi nervlari bo’yinning chuqur muskullariga va til osti suyagidan pastroqdagi yuza

muskullariga boradi. Elka chigali ko’krak orqa miya nervlarining oldingi tarmoqlaridan vujudga kelib, qo’ltiq bo’shlig’iga kiradi. Elka chigalining yuqori bo’limidan bir qancha kalta nervlar chiqadi. Bular orqaning yuza muskullarini, elka kamarining ko’pchilik muskullarini va kurakning qo’l tegishli muskullarini innervatsiya qiladi. Elka chigalining asosiy qicmi qo’ltiq, chuqurchasida qo’ltiq arteriyasining yonida shu arteriyatsi uch tomondan o’rab turadi. Elka chigalining asosiy qismi uchta tutamga; medial, lateral va orqadagi tutamlarga bo’linadi. Medial tutamdan quyidagi nervlar chiqadi: elka terisining medial, tirsak nervi va o’rta nervi chiqadi. Elka chigalining lateral tutamidan, o’rta nervining lateral ildizidan tashqari, muskul-teri nervi ham chiqadi. Bu nerv elkada elkaning ikki boshli muskul bilan elka yusqo’li orasida yotadi, bilak terisining lateral nervi shaklida bilakka chiqadi. Orqadagi tutamda ikkita nerv-bilak va ko’ltik nervlari boshlanadi.

BOSH MIYA

Bosh miya kalla suyagining ichida joylashgan. Uning tepa va yon yuzalari gumbaz shakliga pastki yuzasi (tubi) yassi, xatto o’rtasi biroz botiqdir. Bosh miyada uch qutb: peshona, ensa, chakka qutblar tafovut qilinadi. Voyaga etgan odam bosh miyasining vazni o’rtacha erkaklarda 1375 g, ayollarda 1245 g tashkil qiladi. Bosh miya ikkita asosiy bo’tshmdan: miya stvoli va ka.tta yar sharlardan iborat Orqa miyaning davomi uzunchoq miyadan iborat, uning pastki yuzasida piramidalar qo’rinadi. O’zunchoq miyaning yo’g’on tortgan yuqori uchi ko’prikka chegaradosh. Uzunchoq miya bilan ko’prik ustida miya yarim sharlari joylashadi. O’rta miyaning bir qismi bo’lgan miya oyoqchalari ko’prikdan oldingi tomonda. bo’ladi. Oraliq, miya qismlari: so’rg’ichsimon. tanalar, gipofiz, qo’lrang do’mboq, ko’ruv traktlari, ko’ruv nervlarining kesishmasi miya oyoqchalaridan oldinda yotadi. Uzunchoq miya-bosh miya bilan orqa miya o’rtasida ensa suyagining ichida joylashgan. Uning pastki uchi katta ensa teshigida chegarasi orqa miya-bilan qo’shiladi, ustki uchi oldi qismidan Varoley ko’prigini orqa qirg’ogiga tegib turadi. Orqa va tepa tomondan uzunchoq miyani rombsimon chuqur o’rtasida.joylashadi Uzunligi 25 mm tuzilishi bo’yicha orqa miyani eslatadi. Uni ham o’rtasidagi chuqur-yorig’i orqa tomonidan o’rta egati bilan o’rtasidan teng ikki pallaga, bo’linadi. Ularda ham yon egat va orqa egatlari va tuzilmalari mavjud. Oldingi o’rta miya yoriki ikki tomonidan bo’rtib ko’rinadigan uzunasiga ketgan tizimchalari piramidalari bor.

Ortqi miya ikki qismdan: oldingi tomonda-Varoley ko’prigi; orqa tomonda-miyachadan iborat. Ko’prik-uzunchoq miyaning davomidir. Ko’prikning ventral yuzasi qabariq bo’lib, ko’ndalang egatlar bilan pastda uzunchok miyadan ro’y-rost chegaralangan. Ko’prik dorsal yuzasi miya 4 qorinchasining tubiga kiradi va rombsimon chuqurchaning yuqori yarmini tashkil etadi. Uzunchoq miya kabi ko’prik ham oq modda bilan qo’lrang moddadan iborat. Ko’prikning oq moddasy ko’tariluvchi va tushuvchi, o’tkazuvchi yo’llardan hosil bo’ladi. 5-8-juft bosh miya nervlarining yadrolari va ko’prikning xususiy ko’prik soxalarioshadi. Miyacha odamda ortqi miyaning eng katta bo’lagi miyaning yo’g’on tortgan yuqori uchi ko’prikka chegaradosh. Uzunchoq miya bilan ko’prik ustida miya yarim sharlari joylashadi. O’rta miyaning bir qismi bo’lgan miya oyoqchalari ko’prikdan oldingi tomonda. bo’ladi. Oraliq, miya qismlari: so’rg’ichsimon. tanalar, gipofiz, qo’lrang do’mboq, ko’ruv traktlari, ko’ruv nervlarining kesishmasi miya oyoqchalaridan oldinda yotadi. Uzunchoq miya-bosh miya bilan orqa miya o’rtasida ensa suyagining ichida joylashgan. Uning pastki uchi katta ensa teshigida chegarasi orqa miya-bilan qo’shiladi, ustki uchi oldi qismidan Varoley ko’prigini orqa qirg’ogiga tegib turadi. Orqa va tepa tomondan uzunchoq miyani rombsimon chuqur o’rtasida.joylashadi Uzunligi 25 mm tuzilishi bo’yicha orqa miyani eslatadi. Uni ham o’rtasidagi chuqur-yorig’i orqa tomonidan o’rta egati bilan o’rtasidan teng ikki pallaga, bo’linadi. Ularda ham yon egat va orqa egatlari va tuzilmalari mavjud. Oldingi o’rta miya yoriki ikki tomonidan bo’rtib ko’rinadigan uzunasiga ketgan tizimchalari piramidalari bor.