Iii. Glossariy Abiotikalıq (jansız) faktorlar

---

III. Glossariy 
Abiotikalıq (jansız) faktorlar 
A) ıqlım faktorları-jaqtılıq, temperatura, ıg`allıq; 
B) edafikalıq faktorlar – topıraqtın` mexanikalıq ha`m ximiyalıq 
quramı, onın` fizikalıq qa`siyetleri; 
V) orografikalıq faktorlar – rel`ef sharayatları. 
Azıqlıq shınjırı
Soobshestvodag`ı azıqlıq shınjırı bul energiyanın` bir 
organizmnen ekinshisine o`tiw izbe-izligi bolıp esaplanadı. Ha`r 
bir organizm o`zinen keyinde turg`an organizm ushın azıqlıq bolıp 
xızmet qılıwı tu`siniledi. 
Antropogen faktorlar 
adamzat iskerligi ta`siri kiredi. Bunday faktorlar keri yamasa 
unamlı bolıwı mu`mkin. Tiri organizmler jasaw ortalıg`ının` 
antropogen faktorlar ta`sirinde o`zgeriwi, o`z na`wbetinde 
ekosistemalardag`ı baylanıslardın` bankrotqa ushırawına alıp 
keledi. Bug`an tog`aylardın` ko`plep kesiliwi, sho`listanlardın` 
o`zlestiriliwi, jaylawlarda qadag`alawsız mal bag`ılıwı ha`m 
basqalar mısal boladı. Topıraq, suw ha`m hawanın`, sanaat 
shıg`ındıları ha`m zıyanlı zatlar menen za`ha`rleniwi, ayırım 
jag`daylarda antropogen faktorlar pu`tkil biotsenozlar joq bolıp 
ketiwi de mu`mkin. 
Angonektobiontlar  
qısqa mu`ddette jıynalg`an suwda jasawshılar 
Atmosfera
jer sharının` hawa qabıg`ı bolıp, biosferada tirishilikti 
ta`miyinlewshi tiykarg`ı dereklerden biri. Atmosfera barlıq 
organizmlerdi zıyanlı kosmoslıq nurlardan qorg`ap turadı, planeta 
betindegi ıssılıqtı saqlaydı. 
Autekologiya
(«autos»-grekshe so`z bolıp, o`zi degen ma`nisti bildiredi) - ayırım 
tu`rlerdin` olar jasap turg`an ortalıq penen mu`na`sibetin, 
tu`rlerdin` qanday ortalıqqa ko`birek beyimleskenligin u`yrenedi. 
Bentos  
(grekshe «bentos» - shuqırlıq) suwdın` tu`binde jerge jabısıp 
yamasa erkin halda tirishilik etiwshi nasekomalar 
Biotikalıq (janlı) faktorlar 
organizmlerdin` o`z-ara ta`sirleri. Ha`r bir organizmge basqa tiri 
organizmlerdin` 
ta`siri 
bar, 
o`simlik, 
haywanlar 
ha`m 
mikroorganizmler menen o`z-ara baylanısta boladı. 
Biosfera
Jer betindegi tiri organizmler ma`kanlag`an tirishilik qabıg`ı 
biosfera (grekshe «bios»-tirishilik, «sfera» – qabıq) dep ataladı. 
Biosfera hawa qabıg`ı atmosferanın` to`mengi, troposfera 
bo`limin (15 km ge shekem), jerdin` qattı qabıg`ı – litosferanın` 
joqarg`ı bo`limi (3 km shuqırlıqqa shekem) ha`m suw qabıg`ı – 
gidrosferanı (11 km ge shekem) o`z ishine aladı. Biosferanın` 
ulıwma qalın`lıg`ı – 33-35 km dep belgilenedi. 
Botrobiontlar  
inde jasawshılar 
Galobiontlar
shorlang`an topıraqlarda jasawshılar 
Geobiontlar
barlıq rawajlanıw da`wirleri topıraqta jasaytug`ınlar. 
Gerbetebiontlar
o`simlik ha`m basqa organikalıq qaldıqlar arasında, topıraq 
betinde tirishilik etiwshi nasekomalar 
Geofillar
olar ontogenezi belgili da`wirlerinde topıraqta ornalasatug`ınları 
Geoksenlar
waqtınsha jasırınıw ushın tosattan topıraqtan paydalanıwshılar. 
Gidrosfera
okean, ten`iz, ko`l, da`r`ya, jer astı suwları ha`m muzlıqlardı o`z 
ishine alg`an Jerdin` suw qabıg`ı tu`siniledi. 
Gidrobiotonlar 
Suwda tirishilik etiwshi nasekomalar 

---

Gigrofiller
joqarı ıg`allıq su`yiwshiler
Diapauza 
nasekomalarge ta`sir etetug`ın sırtqı qolaysız faktorlardın` 
na`tiyjesinde rawajlanıwın toqtatıp tınıshlıq halına keliwi 
Dendrobiontlar
tereklerde tirishilik etiwshiler 
Jırtqıshlıq
bunda bir tu`r wa`killeri ekinshi bir tu`r wa`killerin jep olarg`a 
qırg`ın keltiredi. 
Zoofaglar 
tek haywan menen azıqlanıwshı nasekomalar 
Kommensalizm 
Ha`r qıylı toparlarg`a tiyisli bolg`an tu`rlerdin` waqtınsha yamasa 
pu`tkilley bir tu`r qaldıqları esabınan bir-birine zıyan keltirmesten 
birgelesip tirishilik etiwi. 
Kannibalizm
ayırım ma`jbu`r waqıtları a`sirese azıqlıq jetispegende jırtqısh 
nasekomalar o`z tu`rine hu`jim jasap jep qoyıwı 
Konkurentsiya
bir qıylı jag`dayda jasawshı tu`rler arasındag`ı gu`res, qarsılaslıq 
yamasa talasıw. Bunda tu`rler arasında jasaw ortalıg`ına, azıqlıq 
deregine talasıwlar bolıwı mu`mkin. 
Konsumentler
Olar o`simlikler ta`repinen toplang`an organikalıq zatlardı qabıl 
qılıwshılar esaplanadı. Bul toparg`a haywanlar kiredi. 
Koprobiontlar
da`riste jasawshılar 
Koprofaglar 
da`risti azıqlıq retinde paydalanıwshılar 
Ksilobiontlar
tu`rli da`rejede shiriy baslag`an yamasa qurg`ag`an ag`ashlarda 
jasawshılar 
Kserofiller
qurg`aqta jasawshılar 
Litoral` zona
suwdın` shuqır bolmag`an bo`legi, bunda jaqtılıq suw tu`bine 
shekem baradı. 
Limnik zona
suwdın` onnan pa`sirek qabatı bolıp, bunda jaqtılıq azıraq tu`sip 
turadı. Bul zonadan keyin jaqtılıq tu`speydi. Na`tiyjede biomassa 
toplanbaydı. Limnik zonanın` to`mengi shegarası kompensatsiya 
delinedi. 
Mezofiller
Ortasha ıg`allıqtı jaqsı ko`retug`ınlar 
Monofaglar  
tek bir tu`rdegi azıq jewshiler 
Mutualizm 
Eki tu`rdin` a`dewir bekkem o`z-ara paydalı baylanısları. 
Mikrobogen ha`m mikogen 
mikroorganizmler ha`m zamarrıqlardın` ta`siri. 
Neytralizm 
Eki tu`r bir-birine ta`sir ko`rsetpewi. 
Neyston
(grekshe «neystos» - ju`ziwshi). Suwdın` betinde ju`ziwshi 
organizmler. Bug`an ayırım shıbınlar ha`m olardın` lichinkaları 
kiredi. 
Nekton
(grekshe «nektos» - ju`zip ju`riwshi) – erkin ju`ziwshi ha`m 
aralasıp ju`riwshi organizmler. Bug`an balıqlar, amfibiyalar, 
nasekomalar mısal boladı. 
Noosfera
grekshe «noos» - aqıl, «sfera» – shar so`zinen kelip shıg`ıp, jerdin` 
aqıllı qabıg`ı degen ma`nisti bildiredi. 
Nekrofaglar 
haywanlardın` o`ligi menen azıqlanıwshılar 
Oligofaglar 
Azıqtı ju`da` tan`lap jeytug`ın, ma`selen, bir botanikalıq 
tuxımlasqa tiyisli o`simlikler menen awqatlanatug`ın nasekomalar 
Parazitizm
bunda bir tu`rdegi organizm, basqa tu`rdegi organizm esabınan 
tirishilik etedi ha`m onı jasaw ortalıg`ı sıpatında paydalanıp, son` 
a`ste-aqırın o`ltiredi. 
Perifiton
(grekshe «peri» - a`tirapında) – bul joqarı da`rejeli o`simliklerdin` 
paqalına jabısıp ko`teriliwshiler. 
Populyatsiya
dep belgili bir territoriya yamasa akvatoriyanı iyelegen bir tu`r 
aynalasındag`ı individlerdin` jıyıntıg`ın tu`sinemiz. Populyatsiya 

---

termini latın tilinen kelip shıqqan. Ol (Populus-xalıq)-qa`legen 
tu`rdin` jıynag`ın bildiredi. 
Partenogenez 
Ko`beyiwdin` atalanıwsız jag`daylarıda bolıp, bunday ko`beyiwdi