Informatsion texnologiyalar

AAT rivojlanishining bosqichlari, texnik vositalar va hal etiladigan 
vazifalar 
Yil 
EHM 
Hal etiladigan masalalar 
AAT turlari 
1 
2 
3 
4 
1950 yy. 
oxiri,  
1960 yy  
1va II 
av-  
lod  
EHMdan alohida, ish haqini hisoblash, 
moddiy hisob-kitob, ayrim optimallashgan, 
nisbatan ko‘p mehnat talab qiluvchi 
vazifalarni hal etish.  
Ma’lumotlarni qisman 
elektron qayta ishlash  

 
74 
1960 yy. 
1970 
yillar  
oxiri  
II va 
III 
avlod  
Rejadagi va joriy axborotni elektron qayta 
ishlash, EHM xotirasida me’yoriy-
ma’lumotnoma xabarlarini saqlash, 
mashinagrammalarni qog‘oz ko‘rinishidagi 
axborot tashuvchilarni chiqarib berish.  
Ma’lumotlarni qayta 
ishlash elektron tizimi  
1970 
yillar  
III 
avlod  
Korxonalar, tashkilotlar faoliyatining barcha 
boshqaruv jarayoni bosqichlarida axborotni 
kompleks qayta ishlash, ABT kenja tizimini 
ishlab chiqishga o‘tish (moddiy-texnik 
ta’minot, tovarlar harakatlanishi, tayyor 
mahsulotlarni sotishni hisob - kitob qilish).  
Hisoblash markazlari, 
jamoa foydalanish 
hisoblash markazlari 
sharoitida axborotni 
markazlashtirilgan 
avtomatlashtirilgan qayta 
ishlash. 
1980  
yillar  
IV 
avlod 
Boshqaruv tizimini avtomatlashtirish 
(texnologik jarayonlar bilan), 
avtomatlashtirilgan loyiha tizimini, 
korxonalar bilan BTAni, reja hisob-kitobi, 
statistika, moddiy-texnik ta’minot, fan va 
texnikani rivojlantirish. Ma’lumotlarni 
markazlashmagan holda qayta ishlash 
tendensiyasi, vazifalarni ko‘p 
foydalaniladigan rejimda hal etish, 
hisoblash texnikasidan qog‘ozsiz 
foydalanish.  
Mini-EHM, ShK bazasida 
texnologik masalalarga 
ixtisoslashishi va 
ma’lumotlar massiviga 
uzoqdan turib kirish, ayni 
paytda kuchli super 
EHMlar bazasida 
axborotlarni qayta ishlash 
usullarini 
avtomatlashtirish va 
universallashtirish.  

 
75 
1980 
yillar 
oxiri- 
hozirgi 
paytgac
ha  
V 
avlod  
Iqtisodiy masalalarni kompleks hal etish; 
predmet sohasining tizimli tavsifiga  bog‘liq 
holda obyekt-mo‘ljallangan  yondashuv; 
ilovalarning keng ko‘lami; axborot 
tuzilmasini tarmoqli tashkil etish; hisoblash 
texnikasidan foydalanish davomida 
foydalanuvchining interaktiv o‘zaro 
harakatni o‘zlashtirishi.  
Intellektual interfeysini rivojlantirish, qaror 
qabul qilishni qo‘llab-quvvatlash tizimi,  
axborot-maslahat berish tizimi.  
Zamonaviy axborot-
texnologiyasi (YaAT) - 
hisoblash texnikasi, aloqa 
vositasi, orgtexnika 
vositalarining 
uyg‘unlashuvi.  
 
3. EKSPERT TIZIMLARI 
Zamonaviy  jamiyatda  tobora  o‘sib  borayotgan  axborot  oqimi,  axborot 
texnologiyalarining  turli-tumanligi,  kompyuterda  yechiladigan  masalalarning 
murakkablashuvi  ushbu  texnologiyalardan  foydalanuvchining  oldiga  bir  qator 
vazifalarni  qo‘ydi.  Kerakli  variantlarni  tanlash  va  qaror  qabul  qilish  ishlarini 
insondan  EHMga  o‘tkazish  masalasi  yuzaga  keladi.  Bu  vazifani  yechish 
yo‘llaridan  biri  —  bu  ekspert  tizimlarini  yaratish  va  foydalanish  sanaladi. 
Ekspert  o‘zidan  kelib  chiqib  sharoitni  tahlil  etadi  va  nisbatan  foydali  axborotni 
aniqlab oladi, chorasiz yo‘llardan voz kechgan holda qaror qabul qilishning eng 
maqbul yo‘llarini vujudga keltiradi. 
Ekspert  tizimida  ma’lum  bir  predmet  sohasini  ifodalaydigan  bilimlar 
bazasidan foydalaniladi. 
Ekspert  tizimi  —  bu  ayrim  mavzu  sohalarida  bilimlarni  to‘plash  va 
qo‘llash,  uyushtirish  usullari  hamda  vositalari  majmuidir.  Ekspert  tizimi 
mutaxassislarning  yuqori  sifatli  tajribasiga  suyangan  holda  qarorni  tanlash 
chog‘ida  muqobil  variantlar  ko‘pligi  uchun  yanada  yuqori  samaraga  erishadi. 

 
76 
Strategiyani  tuzish  paytida  yangi  omillarni  baholab,  ularning  ta’sirini  tahlil 
etadi. 
Ekspert tizimlari sun’iy intellektdan foydalanishga asoslangan. 
Sun’iy  intellekt  deganda  aqliy  xatti-harakatlarga  nisbatan  kompyuter 
tizimining  qobiliyati  tushuniladi.  Ko‘pincha  bunda  inson  fikrlashi  bilan  bog‘liq 
qobiliyat anglanadi. 
Ekspert tizimlarini axborot tizimlari sinfi sifatida ko‘rib chiqish mumkin. U 
foydalanuvchining  roziligidan  qat’iy  nazar  ma’lumotlarni  tahlil  va  tahrir  eta 
oluvchi,  qarorni  tahlil  etib  qabul  qiladigan,  tahliliy-tasnifiy  vazifalarni  bajara 
oladigan  ma’lumotlar  va  bilimlar  bazasiga  ega.  Jumladan,  ekspert  tizimlari 
keladigan  axborotlarni  guruhlarga  bo‘lib  tashlay  oladi,  xulosa  chiqaradi, 
identifikatsiyalaydi,  tashxis  qo‘yadi,  bashoratlashga  o‘rgatadi,  sharhlab  beradi 
va hokazo. 
Ekspert tizimining boshqa axborot tizimlaridan afzalliklari quyidagicha: 
• yaqin  davrlargacha  EHMda  yechish  qiyin  yoki  umuman  yechib 
bo‘lmaydigan  deb  sanaluvchi  murakkab  masalalarning  yangi  sinfini  yechish, 
optimallashtirish va (yoki) bahosini olish imkoniyati; 
• dasturchi bo‘lmagan foydalanuvchiga (eng oxiridagi foydalanuvchilar) o‘z 
tilida  suhbat  yuritish  va  kompyuterdan  samarali  foydalanish  uchun  axborotni 
vizualizatsiyalash usullarini qo‘llash imkoniyatini ta’minlash; 
• yanada  ishonchli  va  malakali  xulosa  chiqarish  yoki  qaror  qabul  qilish 
uchun  ekspert  tizimini  mustaqil  o‘rganish,  bilimlardan  foydalanish  qoidalari, 
ma’lumotlar, bilimlarning to‘planishi; 
• foydalanuvchi  axborot  yo‘qligi  tufayli  yoki  axborotning  haddan  ziyod 
rang-barangligi,  yoki  hatto  kompyuter  yordamida  ham  odatdagi  qarorni  qabul 
qilishning  cho‘zilib  ketilishi  tufayli  yecha  olmaydigan  savollar  yoki 
muammolarni hal etish; 

 
77 
• takomillashgan 
asboblar 
va 
ushbu 
tizimdagi 
foydalanuvchi 
mutaxassisning  shaxsiy  tajribasidan  foydalanish  hisobiga  yakka  tartibdagi 
ixtisoslashgan ekspert tizimlarini yaratish imkoniyati; 
• ekspert  tizimining  asosi  qaror  qabul  qilish  jarayonini  shakllantirish 
maqsadida tuzilgan bilimlar majmui (bilimlar bazasi) sanaladi. 
Bilimlar bazasi — bu ayrim predmet sohalari murakkab vazifalar yechimini 
topish  uchun  tahlil  va  xulosalarni  yuzaga  keltiruvchi  model,  qoida,  omillar 
(ma’lumotlar) majmuidir. 
 
Axborot ta’minotining alohida yaxlit strukturasi ko‘rinishida yaqqol ko‘zga 
tashlangan  va  tashkil  etilgan  predmet  sohasi  haqidagi  bilim  boshqa  bilim 
turlaridan,  masalan,  umumiy  bilimdan  ajratib  turadi.  Bilimlar  bazasi  asosiy 
ekspert  tizimi  sanaladi.  Bilimlar  fikrlash  va  vazifalarni  hal  etish  usuliga  imkon 
beruvchi  aniq  ko‘rinishda  ifodalanadi  va  qaror  qabul  qilishni  soddalashtirishga 
ko‘maklashadi.  Ekspert  tizimining  asosligini  ta’minlovchi  bilimlar  bazasi 
tashkilotning  bo‘linmalaridagi  mutaxassislar  bilimini,  tajribasini  o‘zida 
mujassamlashtiradi  va  institutsional  bilimlarni  (ixtisoslashganlar  majmuini, 
yangilanayotgan strategiyalar, qarorlar uslublari) ifodalaydi. 
Bilim va qoidalarni turli aspektlarda ko‘rib chiqish mumkin: 
• chuqur va yuzaki; 
• sifat va miqdoriy; 
• taxminiy (noaniq) va aniq; 
• muayyan va umumiy; 
• tavsifiy va ko‘rsatma (yo‘l-yo‘riq) beruvchi. 
• Foydalanuvchilar  bilim  bazasini  samarali  boshqaruv  qarorlarini  olish 
uchun qo‘llashlari mumkin. 
Ekspert  —  bu  muayyan  predmet  sohasida  samarali  yechim  topa  oluvchi 
mutaxassis. 

 
78 
Bilimlarni o‘zlashtirish bloki ma’lumotlar bazasining to‘planishini, bilim va 
ma’lumotlar modifikatsiyasi bosqichini aks ettiradi. Bilimlar bazasining fikrlash 
darajasidagi yuqori sifatli tajribadan foydalanish imkoniyatini aks ettiradi. 
Mantiqiy xulosalar bloki qoidalarni faktlar bilan qiyoslagan holda xulosalar 
mantiqini  yuzaga  keltiradi.  Unchalik  ishonchli  bo‘lmagan  ma’lumotlar  bilan 
ishlash chog‘ida noaniq mantiq, zaif ishonch yuzaga keladi. 
Tushuntirish  (izohlash)  bloki  foydalanuvchining  texnologiyada  bilimlar 
bazasidan  foydalanish  ketma-ketligini  aks  ettiradi  va  «nima  uchun?»  degan 
savolga javob beruvchi xulosaga keladi. 
Hozirgi  vaqtda  bilimlar  bazasining  joriy  etilishi  kasbiy  bilimlarning 
to‘planish sur’ati bilan belgilanadi. 
Kasbiy 
faoliyatning 
shakllantiruvchi, 
ya’ni 
EHM 
bazasida 
avtomatlashtiradigan  qismi  —  bu  inson  tomonidan  to‘plangan  bilimlarning 
uncha  katta  bo‘lmagan  qismidir.  To‘plangan  bilimlarning  kattagina  qatlamini 
yakka tartibda yig‘iladigan bilimlar tashkil etadi. 
Bilimlarni  strukturalashtirish  yoki  rasmiylashtirish  bilimlarni  taqdim 
etishning  turli  usullariga  asoslangan.  Zamonaviy  axborot  tizimlarida  eng  ko‘p 
faktlar  va  qoidalar  usulidan  foydalaniladi.  Ular  ayrim  predmet  sohalaridagi 
jarayonlarni bayon etishning tabiiy usulini bayon etadi. 
Qoidalar odatda tavsiya, ko‘rsatma, strategiyalarni taqdim etishning formal 
(rasmiyatchilik)  usulini  ta’minlaydi.  Ular  agar  predmet  bilimlari  biror  sohadagi 
masalani 
yechish 
bo‘yicha 
to‘plangan 
amaliy 
tasavvurlardan 
paydo 
bo‘lgandagina  to‘g‘ri  keladi.  Qoidalar  ko‘pincha  «Agar  bu...»  xilidagi  tasdiq 
ko‘rinishda  ifodalanadi.  Bilimlar  bazasida  predmet  sohasini  bayon  etish 
ma’lumotlarni  tashkil  etish  va  taqdim  etish,  vazifalarni  shakllantirish,  qayta 
shakllantirish  va  yechish  usullarini  ishlab  chiqishni  nazarda  tutadi.  Predmet 
sohasi  tushunchasi  (obyektlari)  ramzlar  yordamida  tasavvur  qilinadi.  Masalan, 
bu ramz bank tizimi uchun mijoz, jamg‘arma vositasi, operatsiya, vazifa va shu 
kabilar  bo‘lishi  mumkin.  Tushunchalarni  manipulyatsiya  qilish  uchun 

 
79 
munosabatlar  aniqlanadi,  turli  strategiyalar  (mantiqiy  yoki  tajriba  natijasida 
olingan)  qo‘llaniladi.  Bilimlarni  taqdim  etish,  ularni  tarkiblashtirish 
tushunchalarni, murakkab, oddiy bo‘lmagan vazifalarni nazarda tutadi. Shuning 
uchun qoidalar ham bilimlar bazasida murakkab yoki ko‘p miqdorda va hajmda 
bo‘ladi. 
Ekspert  tizimlari  shunday  ishlab  chiqiladiki,  bunda  yechim  tanlash 
mantiqini  asoslash  va  o‘rgatish  hisobga  olinadi.  Ko‘pgina  ekspert  tizimlarida 
tushuntirish  (izohlash)  mexanizmi  bo‘ladi.  Mazkur  mexanizm  qanday  qilib 
tizim  ushbu  qarorga  kelganini  tushuntirish  uchun  zarur  bo‘lgan  bilimlardan 
foydalanadi.  Bunda  ekspert  tizimini  qo‘llash,  undan  foydalanish  va  harakat 
chegarasini aniqlash juda muhimdir. 
Axborot  texnologiyasining  ekspert  tizimida  foydalaniladigan  asosiy 
komponentlari  (tarkibiy  qismlari)  quyidagilar:  foydalanuvchining  interfeysi, 
bilimlar bazasi, interpretator, tizimni yaratish moduli. 
Foydalanuvchining  interfeysi.  Foydalanuvchi  ekspert  tizimiga  buyruq  va 
axborot  kiritish  hamda  uning  buyrug‘i  orqali  chiqadigan  axborotni  olish  uchun 
foydalaniladi. Komanda (buyruq)lar o‘z ichiga bilimlarni qayta ishlash jarayoni 
boshqarmaydigan parametrlarini oladi. 
Foydalanuvchi  axborotni  kiritishning  to‘rtta  uslubidan  foydalanishi 
mumkin: menyu, buyruq (komanda), tabiiy til, shaxsiy interfeys. 
Ekspert  tizimining  texnologiyasi  chiqadigan  axborot  sifatida  nafaqat 
qarorni, shuningdek zarur tushuntirishni olish imkoniyatini ham ko‘rib chiqadi. 
Odatda ikki xil tushuntirish farqlab ko‘rsatiladi. Ya’ni: 
• so‘rov bo‘yicha beriladigan tushuntirish. Bunda foydalanuvchi har qanday 
paytda ekspert tizimidan o‘z xatti-harakatlarini izohlashni talab etishi mumkin; 
• muammolarni  hal  etishdan  olgan  tushuntirish.  Foydalanuvchi  yechimni 
olgandan so‘ng, u qanday olingani to‘g‘risida izoh talab qilishi mumkin. Tizim 
esa masalani yechishdagi har bir qadamini tushuntirib berishi kerak. 

 
80 
To‘g‘ri,  ekspert  tizimi  bilan  ishlash  texnologiyasi  oddiy  emas.  Mazkur 
tizimlarning  foydalanish  interfeysi  do‘stona  munosabatda  bo‘ladi.  Ya’ni,  u  siz 
bilan «suhbatlashish» chog‘ida qiyinchiliklar tug‘dirmaydi. 
Bilimlar  bazalari.  Ular  muammoli  sohalarni,  shuningdek,  faktlar 
oralig‘idagi mantiqiy bog‘liqlikni bayon etadi. Bazada markaziy o‘rinni qoidalar 
egallagan.  Qoida  muayyan  bir  sharoitda  nima  qilish  kerakligini  belgilaydi  va  u 
ikki qismdan iborat bo‘ladi: 
Birinchisi,  bajarilishi  mumkin  bo‘lgan  yoki  bo‘lmagan  shart-sharoit. 
Ikkinchisi,  agar  sharoit  bajariladigan  bo‘lsa,  amalga  oshirilishi  kerak  bo‘lgan 
xatti-harakat. 
Ekspert  tizimi  foydalaniladigan  barcha  qoidalar  tizimini  tashkil  etadi.  Bu 
tizim  oddiy  tizimga  qiyoslaganda  ham  bir  necha  minglab  qoidalarni  o‘z  ichiga 
oladi. 
Barcha  bilim  turlari,  predmet  sohasi  xususiyati  va  loyihaning  (bilim 
bo‘yicha  mutaxassisning)  malakasiga  bog‘liq  holda  u  yoki  bu  darajada 
o‘xshashlik  bilan  bir  yoki  bir  necha  semantik  modellar  yordamida  ifodalanishi 
mumkin. 
Interpretator.  Bu  ekspert  tizimining  bir  qismi  bo‘lib,  bazadagi  bilimlarni 
ma’lum  bir  tartibda  qayta  ishlaydi.  Interpretatorning  ish  texnologiyasi  qoidalar 
majmuining  ketma-ketligini  ko‘rib  chiqishga  olib  boradi.  Agar  qoidadagi 
shartlarga  rioya  etilsa,  ma’lum  xatti-harakatlar  bajarilsa  foydalanuvchiga  ham 
uning muammolarini yechish variantlari taqdim etiladi. 
Bundan tashqari ko‘pgina ekspert tizimlarida quyidagi qo‘shimcha bloklar 
kiritiladi:  ma’lumotlar  bazalari,  hisob-kitob  bloki,  ma’lumotlarni  kiritish  va 
tuzatish bloki. 
Hisob-kitob  bloki  boshqaruv  qarorlarini  qabul  qilish  bilan  bog‘liq 
holatlarda  zarur  bo‘ladi.  Ayni  paytda  reja,  jismoniy,  hisob-kitob,  hisobot  va 
boshqa  doimiy  hamda  tezkor  ko‘rsatkichlarni  o‘z  ichiga  olgan  ma’lumotlar 
bazalari  muhim  rol  o‘ynaydi.  Ma’lumotlarni  kiritish  va  tuzatish  blokidan 

 
81 
ma’lumotlar  bazasidagi  joriy  o‘zgarishlarni  tezkor  va  o‘z  vaqtida  aks  ettirish 
uchun foydalaniladi. 
Tizimni  yaratish  moduli.  U  qoidalar  to‘plamini  yaratish  uchun  xizmat 
qiladi. 
Tizimni  yaratish  modulining  asosi  bo‘lgan  ikkita  yondoshuv  mavjud: 
dasturlashtirishning  algoritmik  tilidan  foydalanish  va  ekspert  tizimi  qobig‘idan 
foydalanish. 
Bilimlar  bazasini  tasavvur  etish  uchun  maxsus  lisp  va  prolog  tillari  ishlab 
chiqilgan,  garchi  bundan  boshqa  har  qanday  ma’lum  algoritmik  tildan 
foydalanish mumkin bo‘lsa ham. 
Ekspert tizimi qobig’i. Tegishli bilimlar bazasini yaratish orqali ma’lum bir 
muammoni hal etishga moslashgan tayyor dasturiy muhitni ifodalaydi. Ko‘pgina 
hollarda  qobiqdan  foydalanish  dasturlashdan  ko‘ra  tezkor  va  osonroq  tarzda 
ekspert tizimini yaratish imkonini beradi. 
Ekspert tizimining afzalliklarini tajribali  mutaxassislarga  qiyoslab  shunday 
bayon etish mumkin: 
• erishilgan puxta bilim, asos yo‘qolmaydi, u hujjatlashtirishi, uzatilishi, ijro 
etilishi va ko‘payishi mumkin; 
• nisbatan  mustahkam  natijalarga  erishiladi,  insondagi  hissiy  va  shu  kabi 
boshqa ishonchsiz omillar bo‘lmaydi; 
• tizimning ishlab chiqish qiymati yuqori, lekin ekspluatatsiya qiymati past. 
Umuman  qiyoslaganda  esa  u  yuqori  malakali  mutaxassislardan  ko‘ra  arzonroq 
tushadi. 
Yangi  qoida  va  konsepsiyalarga,  ijodkorlik  va  ixtirochilikka  unchalik 
moslashmaganligi  hozirgi  ekspert  tizimining  kamchiligidir.  Ko‘p  hollarda  bu 
tizim  yuqori  malakali  mutaxassislar  o‘rnini  bosa  oladi,  ammo  ba’zan  past 
malakali  ekspertga  muhtojli  joylar  ham  bo‘lib  turadi.  Ekspert  tizimi  eng 
oxiridagi  foydalanuvchining  kasb  imkoniyatlarini  kengaytirish  va  ko‘paytirshi 
vositasi bo‘lib xizmat qiladi. 

 
82 
Ochig‘i,  bu  tizim  muayyan  bir  predmet  sohasida  mutaxassis-ekspertlar 
darajasidagi bilimni  namoyish etmog‘i kerak. Tizim yaxshi  yechimlarni kerakli 
darajada topa olmaydi, lekin predmetni keng anglaydi. 
Rejalashtiruvchi  ekspert  tizimlari  ma’lum  bir  maqsadlarga  erishish  uchun 
zarur bo‘lgan dasturlarni ishlab chiqishga mo‘ljallangan. 
Bashoratlovchi  ekspert  tizimlari  o‘tmish  va  bugunning  voqealariga 
asoslanib  kelajak  ssenariysini  oldindan  aytib  bermog‘i,  ya’ni  berilgan 
vaziyatdan  ishonchli  natijalar  chiqarishi  kerak.  Buning  uchun  bashoratlovchi 
ekspert tizimlarida dinamik parametrik modellar qo‘llaniladi. 
Tashxislovchi ekspert tizimlari kuzatiladigan hodisalarning normal emasligi 
sabablarini  topish  xususiyatiga  ega.  Ma’lumotlar  to‘plami  tahlil  uchun  asos 
bo‘lib  xizmat  qiladi.  Ular  yordamida  etalon  xatti-harakatdan  chetlanish 
aniqlanadi va tashxis qo‘yiladi. 
O‘rgatuvchi  ekspert  tizimlari  foydalanuvchilarga  berilgan  sohada  tashxis 
qo‘yish  va  tahlil  etish  imkoniyatini  berishi  lozim.  Bunday  tizimdan  bilim  va 
xatti-harakat  to‘g’risidagi  farazni  yaratish,  tegishli  ta’lim  uslubini  va  harakat 
usullarini aniqlash talab etiladi. 
Ekspert tizimini yaratishda kamida uchta muammo yuzaga keladi: 
• xotiraga  kiritiladigan  axborotning  yetarli  darajada  to‘liq  bo‘lishini 
ta’minlash.  Bu  eng  asosiy  bilimlarini  ajratish  va  ma’lumotlar  tuzilmasida 
ularning  o‘zaro  aloqasini  o‘rnatish,  shuningdek,  kodlashtirishning  bunday 
tizimini yaratish va foydalanishni talab etadi; 
• ekspert  tizimi  faoliyati  sifatining  samarali  bahosini  olish  va  tegishli 
mezonlarni  ishlab  chiqish.  Qiyinchilik  shundaki,    mutaxassislar  bilimi  —  bu 
shunchaki ma’lumot va faktlar yig‘indisi emas. Ayrim elementlar munosabatini 
tasavvur  etish  uchun  aloqalar  qonuniyatlarini  hisobga  olishga  formal  urinish 
tizimni  o‘ta  darajada  «keskin»  qilib  qo‘yadi  va  u  yangi  elementlarni  qo‘shish 
uchun «yopiq» bo‘lib qoladi; 

 
83 
• yechiladigan  masala  tuzilmasining  ehtimollik  xususiyati  va  bilimlarning 
uyg‘unlashuvi tufayli ishonchsiz natijalar olish mumkinligi. 
Ekspert  tizimini  yaratish  quyidagi  talablar  mavjud  holatda  maqsadga 
muvofiqdir: 
• tizimga o‘z bilimini berishni istagan ekspertlar mavjudligi; 
• ekspertlar  vazifani  hal  etishning  o‘z  uslublarini  bayon  etishi  mumkin 
bo‘lgan muammoli sohaning mavjudligi; 
• ko‘pchilik 
ekspertlarning 
mazkur 
muammoli 
sohada 
yechimlar 
o‘xshashligining bo‘lishi; 
• muammoli  sohadagi  vazifaning  ahamiyati,  ya’ni  ular  yoki  murakkab 
bo‘lishlari, yoki mutaxassis bo‘lmagan foydalanuvchi hal eta olmasligi yoki hal 
etish uchun ancha vaqt talab qilishi; 
• masalani yechish uchun katta hajmdagi ma’lumot va bilimning bo‘lishi; 
• predmet  sohasida  axborotning  to‘liq  bo‘lmasligi  va  o‘zgaruvchanligi 
tufayli evristik uslublarni qo‘llash. 
Yuqorida  qayd  etilgan  uchta  muammoni  hal  etish  va  sanab  o‘tilgan 
talablarni  bajarish  ekspert  tizimini  qo‘llashning  zarur  hamda  yetarli  sharti 
sanaladi. 
Ekspert tizimini yaratish bosqichlari. Ekspert tizimini yaratishning nisbatan 
muhim 
bosqichlariga 
quyidagilarni 
kiritish 
mumkin: 
konsepsiyalash, 
realizatsiya, testdan o‘tkazish, joriy etish, kuzatib borish, modernizatsiyalash. 
Konsepsiyalash  bosqichida  ekspert  tizimini  ishlab  chiqish  bo‘yicha 
mutaxassis ekspert bilan hamkorlikda tanlangan predmet sohasidagi muammoni 
yechishning  uslublarini  bayon  etish  uchun  qanday  tushuncha,  munosabat  va 
proseduralar  zarurligini  hal  etadi.  Bosqichdagi  asosiy  vazifa  masalani  yechish 
jarayonida yuzaga keluvchi vazifa strategiyasi va cheklovlarni tanlashdan iborat. 
Konsepsiyalash muammoni to‘liq tahlil etishni talab etadi. 
Identifikatsiya  bosqichida  vazifa  turi,  tavsifi,  o‘lchami,  ishlanma 
jarayonidagi  ishtirokchilar  tarkibi  aniqlanadi.  Modelning  yaroqliligi  ko‘rib 

 
84 
chiqiladi,  talab  etiladigan  «vaqt  —  mashina»  resurslari  baholanadi,  ekspert 
tizimini yaratish maqsadi belgilanadi. 
Formallashtirish bosqichida asosiy tushunchalar va munosabatlar bilimlarni 
ifodalashning o‘ziga xos rasmiy tiliga o‘tkaziladi. Bu yerda ko‘rib chiqilayotgan 
vazifa  uchun  modellar  yoki  ma’lumotlarni  taqdim  etishning  o‘xshash  usullari 
tanlanadi. 
Amalga  oshirish  bosqichida  yuklatilgan  vazifalarni  bajarishga  qodir 
bo‘lgan ekspert tizimining jismoniy «qobig‘i», yuzasi yaratiladi. 
Ekspert  tizimi  faoliyatining  to‘g’riligini  testdan  o‘tkazish  bosqichida 
tekshirish mumkin. 
 
3.   Boshqaruv faoliyatida axborot texnologiyalari 
 
Tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  rahbar  intellektual  ish  uchun  o‘z  ish 
vaqtining  29%ini  sarflar  ekan,  qolgan  qismidan  esa  (71%)  samarasiz 
foydalanadi.  Boshqaruv  qarorini  qabul  qilish  uchun  katta  hajmdagi 
ma’lumotlarni  (faktografik,  statistik,  iqtisodiy,  ilmiy,  siyosiy  va  hokazo)  qayta 
ishlash natijasi bo‘lgan axborot zarur. O‘sib kelayotgan axborot oqimi tufayli va 
murakkab  boshqaruv  mexanizmining  elementi  sifatida  muassasa  xodimining 
strategik qarorlarni tayyorlash va qabul qilishga vaqti qolmaydi. 
70-yillar  o‘rtalarida  avtomatlashtirilgan  tizim  qiyofasi  shakllangan  vaqtda 
(korxonalar,  tarmoqlar  uchun  ABTlar  kabi)  tashkiliy  boshqaruv  uchun  xos 
bo‘lgan  axborotni  birinchi  marta  qayta  ishlash  bilan  ma’lumotlarni  yig‘ish 
vazifasi  avtomatlashtirilgan.  Odatda  kichik  ma’muriy  xodimga  yuklatiladigan 
reglamentlashtirilgan  ommaviy  eski  operatsiyalar  avtomatlashtirilgan.  Maxsus 
bilim  talab  etiladigan  o‘rta  va  katta  boshqaruv  xodimining  ishi  esa 
avtomatlashtirilmay qoldi. 
Bu shu bilan bog‘liq ediki, qaror qabul qilish ishi nisbatan moslashuvchan 
va  kuchli  dasturiy  ta’minot  va  qat’iy  vaqtinchalik  cheklashlarni  talab  qiladi. 

 
85 
Yangi  axborot  texnologiyalari,  jumladan  kuchli  hisoblash  resurslariga  ega 
personal kompyuterlar ma’lum ma’noda mavjud sharoitni o‘zgartiradi. 
Ma’muriy  boshqaruv  sohasiga  nafaqat  qarorlar  qabul  qilish  kiradi,  shu 
bilan  birga  yangi  hujjatlarni  rasmiylashtirish,  boshqaruv  obyektining  hozirgi 
holati bo‘yicha hisobotlar, ma’lumotnomalar bilan bog‘liq idora faoliyati (idora 
deganda  har  qanday  tashkilot,  uning  bo‘limlari,  muassasa,  institut,  vazirlik  va 
hokazo  nazarda  tutilmoqda)  ham  muhim  o‘rin  egallaydi.  Mazkur  faoliyatni 
avtomatlashtirish  yangi  axborot  texnologiyalari  asosida  ma’lumotlarni  qayta 
ishlash, 
saqlash 
va 
qidiruvni 
amalga 
oshiradigan 
«elektron 
ofis» 
konsepsiyasining paydo bo‘lishiga olib keldi.