Iqtisodiyot fakulteti
Download 121.65 Kb.
|
ХАЛКАРО САВДО, УНИНГ ТУРЛАРИ ВА ТАРТИБГА СОЛИШ МЕХАНИЗМИ
- Bu sahifa navigatsiya:
- O’zbekiston respublikasi
- ____________________________ fanidan “ Xalqaro savdo, uning turlari va tartibga solish mexanizmi ” mavzusida bajargan
- Mavzuning dolzarbligi
- Kurs ishi mavzusining vazifalari
- XALQARO SAVDO MOHIYATI VA ASOSIY TUSHUNCHLAR
- XALQARO SAVDO NAZARIYALARI
- XALQARO SAVDONING TARKIBI VA ASOSIY TOVAR OQIMLARI
- XALQARO SAVDO TURLARI Ulgurji savdo
- XALQARO SAVDO MUNOSABATLARINI TARTIBGA SOLISH TIZIMI
- FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
- MUNDARIJA I.KIRISH
 O’zbekiston respublikasi
oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi O’zbekiston milliy universiteti IQTISODIYOT FAKULTETI kadrlar menejmenti sirtqi bakalavriat ____________________________fanidan “Xalqaro savdo, uning turlari va tartibga solish mexanizmi” mavzusida bajargan kurs ishi Bajardi: Qabul qildi: Toshkent-2020 yil REJA: Xalqaro savdo mohiyati, asosiy tushunchalari va turli nazariyalari Xalqaro savdoning tarkibi va tovar oqimlari, Xalqaro savdo turlari: Ulgurji savdo, Tovar birjalari, Fyuchers birjalari, Fond birjasi, Savdo yarmarkalari, Valyuta bozori Xalqaro savdo munosabatlarini tartibga solish tizimi haqida KIRISH Xalqaro savdo — bu turli davlat-milliy xoʻjaliklari oʻrtasidagi tovar va xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo qadimdan mavjud boʻlsada, faqat XIX asrga kelib, yaʼni deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi. Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo balansi kabi koʻrsatkichlar bilan tavsiflanadi. Xalqaro savdo va hamkorlik ko‘pchilik mamlakatlarga yuqori foyda ko‘rishiga asos bo‘lib kelmoqda, masalan bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga va o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlariga har xil turdagi Tovar va xizmatlar eksport qilmoqda. Bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar ichidan Xitoy va Hindiston asosan xalqaro savdoda uushi keskin oshib borayotgan mamlakatlardan hisoblanadi. Xalqaro savdoning yana bir afzallik tomoni shundaki, ko‘plab mamlakatlardagi kambag‘allik muammosini qisqartirishga yuqori axamiyat kasb etayotganidir. Hindistonda 60-70-yillarda kambag‘allik atigi 1%ga ham qisqarmagan, ma‘lum vaqtlardan so‘ng globalizatsiya va integratsiya yordamida ishlab chiqarish xizmat ko‘rsatish talim va boshqa barcha soxalarda o‘sish kuzatiladi. Xalqaro hamkorlikning kuchayishi natijasida yaxshiroq ta‘lim va sog‘lik tizimini yo‘lga qo‘yish imkoni paydo bo‘ladi. Bugungi kunda xalqalaro savdo aloqalar tobora chuqurlashib bormoqda ayniqsa bu borada rivojanayotgan mamlakatlarning ulushi oshib bormoqda. Bizga malumki tashqi savdo o‘sishi bilan jahon iqtisodi ham rivojlanadi. Export jihatdan qaraganda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar ikkalasi ham faqat kichikroq hajmda ijobiy o‘sishga erishadi (rivojlangan mamlakatlar 1.5% va rivojlanayotgan mamlakatlar3.3 % mos ravishda). 2013-yilda, dollar qiymatidagi tovarlar eksporti 2.8% ga o‘sdi va 18.8 trln dollarni tashkil qildi; Bu davrda savdo xizmatlari eksporti 5.5%ga o‘sdi va bu 4.6 trln dollarni tashkil qildi. Xalqaro savdo trendlari. Bugungi kunda transport va axborot komunikatsiya almashinuvi narxida sezilarli pasayish kuzatildi, xalqaro savdo sistemasida geosiyosat hal qiluvchi axamiyat kasb etadi. So‘nggi 30-yil mobaynida tovarlar va savdo xizmatlari yiliga o‘rtacha 7% ga o‘sdi va mos ravishda o‘zinig eng yuqori nuqtalari 18 trln dollar va 4 trln dollarga yetdi. 1980 va 2011 - yillarda rivojlanayotgan mamlakatlar dunyo export-importi ulushida sezilarli o‘sish kuzatildi; Duynyo exportidagi ulushi 34% dan 47% ga yetdi. Dunyo importidagi ulushi esa 29% dan 42% ga o‘sdi, ushbu o‘sish ko‘rsatkichlarida Osiyo mamlakatlari o‘suvchi rolnin o‘ynamoqda; So‘nggi bir nechta o‘n yillikda jahon savdosi sal kam ikki barobarga o‘sdi. Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng rivojlangan va keng tarqalgan shakli hisoblanadi. U zamonaviy tashqi siyosiy manfaatlar va dunyo mamlakatlarining muammolarida muhim o'rin tutadi. Shuning uchun uning mohiyatini, rivojlanish dinamikasini va zamonaviy tuzilishini o'rganish davlatni rivojlantirish dasturlarining tashqi siyosatini belgilashning muhim elementi bo'lib, uning dolzarbligini tasdiqlaydi. Shundan kelib chiqqan holda, biz ushbu kurs ishining xalqaro savdo haqidagi ma'lumotlarni to'plash, tizimlashtirish va tahlil qilishdan iborat bo'lgan quyidagi maqsadini shakllantirishimiz mumkin. Men deyarli ushbu mavzuni o'rganib chiqdim va bundan keyin ham o'rganaman. Bu tashqi savdo bilan bog'liq bo'lgan alohida tashkilotlarning ishlashi uchun zarur shartdir, shuningdek har bir davlatning tashqi siyosatini amalga oshirish va rivojlanishning o'rta va uzoq muddatli dasturlarini ishlab chiqishdagi faoliyati. Shuning uchun xalqaro savdoning holatini kuzatish, shuningdek prognozlash va rejalashtirish jarayonlari to'xtamaydi. Kurs ishi mavzusining o'zi nafaqat xalqaro savdodagi o'zgarishlarning miqdoriy xususiyatlarini, balki ushbu o'zgarishlarning sifat jihatlarini ham o'rganishni o'z ichiga oladi.
XALQARO SAVDO MOHIYATI VA ASOSIY TUSHUNCHLAR Ilmiy-texnologik inqilob, sanoat ishlab chiqarishining ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi ta'sirida mamlakatlar iqtisodiyotida ro'y berayotgan tarkibiy o'zgarishlar milliy iqtisodiyotlarning o'zaro ta'sirini kuchaytiradi. Bu xalqaro savdoni rivojlantirishga yordam beradi. Barcha davlatlararo tovarlar oqimining harakatlanishida vositachilik qiladigan xalqaro savdo ishlab chiqarishdan tezroq o'smoqda. Jahon Savdo Tashkilotining izlanishlariga ko'ra, dunyo ishlab chiqarishining har 10 foiz o'sishi uchun dunyo savdosida 16 foizga o'sish kuzatilmoqda. Bu uning rivojlanishi uchun yanada qulay shart-sharoitlarni yaratadi. Savdo muvaffaqiyatsiz bo'lganda, ishlab chiqarish rivojlanishi sekinlashadi. Xalqaro savdo - bu xalqaro mehnat taqsimoti asosida vujudga kelgan va o'zaro iqtisodiy bog'liqligini bildiruvchi turli mamlakatlar ishlab chiqaruvchilari o'rtasidagi aloqa shaklidir. Xalqaro savdo deganda, dunyoning barcha mamlakatlari o'rtasidagi pullik yalpi savdo tushuniladi. Biroq, xalqaro savdo tushunchasi tor ma'noda ham qo'llaniladi. Bu, masalan, rivojlangan mamlakatlarning umumiy tovar aylanmasi, rivojlanayotgan mamlakatlarning umumiy tovar aylanmasi, qit'a, mintaqa mamlakatlarining, masalan, Sharqiy Yevropa mamlakatlarining umumiy tovar aylanmasi va boshqalarni anglatadi. Jahon narxlari yil vaqti, joyi, tovarlarni sotish shartlari, shartnomaning xususiyatlariga qarab o'zgaradi. Amaliyotda jahon savdosining ma'lum markazlarida taniqli firmalar - tegishli tovar turlarini eksport qiluvchi yoki import qiluvchi kompaniyalar tomonidan tuzilgan yirik, tizimli va barqaror eksport yoki import operatsiyalarining narxlari jahon narxlari sifatida qabul qilinadi. Ko'plab tovarlar (don, kauchuk, paxta va boshqalar) uchun jahon narxlari dunyodagi eng yirik tovar birjalarida amalga oshiriladigan operatsiyalar jarayonida belgilanadi. Tashqi savdo - bir mamlakatning dunyoning boshqa mamlakatlari bilan tovarlar va xizmatlar eksporti va importidan iborat bo'lgan savdosi. Bu asosan tashqi savdo shartnomalari bo'yicha tuzilgan tijorat operatsiyalari orqali amalga oshiriladi. Asosiy tashqi savdo operatsiyalari: Eksport - milliy ishlab chiqarilgan tovarlarni chet elga eksport qilish yoki ularni sotish maqsadida mamlakatda qayta ishlash. Import - chet el tovarlarining ichki bozorda ishlatilishi uchun ularni olib kirish. Eksport-import operatsiyalari xalqaro savdoda eng ko'p uchraydi. Qarshi savdo - tashqi savdo operatsiyalari, ularning bajarilishi hujjatlarda (bitimlar yoki kontraktlarda) eksportchilar va import qiluvchilarning tovarlarni to'liq yoki qisman muvozanatlash to'g'risidagi qat'iy majburiyatlari qayd etilgan. Ikkinchi holda, qiymat farqi naqd to'lovlar bilan qoplanadi. Ertami-kechmi, barcha davlatlar tashqi savdo milliy siyosatini tanlash muammosiga duch kelishadi. Ikki asr davomida ushbu mavzu bo'yicha qizg'in munozaralar bo'lib o'tmoqda Tashqi savdo siyosati - soliqlar, subsidiyalar va import va eksportga to'g'ridan-to'g'ri cheklovlar orqali tashqi savdoga ta'sir etadigan davlat iqtisodiy siyosati. Barcha mamlakatlarning iqtisodiyoti u yoki bu tarzda eksport va importga bog'liq bo'lganligi sababli, davlat tashqi savdoning muayyan qoidalarini o'rnatadi. Tarixan tashqi savdo siyosatining ikkita qarama-qarshi turi rivojlangan: protektsionizm va erkin savdo. Protektsionizm - bu yuqori bojxona to'lovlari joriy etilganda, ayrim mahsulotlarni olib kirish taqiqlanadi, xorijiy mahsulotlarning mahalliy mahsulotlar bilan raqobatlashishiga yo'l qo'ymaslik uchun boshqa choralar qo'llaniladi. Protektsionistik siyosat import tovarlarning o'rnini bosadigan mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirishga yordam beradi. Savdo erkinligi - bu tashqi savdo siyosati bo'lib, unda bojxona organlari faqat tovarlarni olib kirish yoki olib chiqish ro'yxatdan o'tkazadi. Ular import va eksport bojlarini undirmaydilar va tashqi savdoda miqdoriy va boshqa cheklovlarni qo'llamaydilar. Bunday siyosat odatda milliy iqtisodiyotning samaradorligi yuqori bo'lgan davlatlar tomonidan olib boriladi. Bunday holda, mahalliy tadbirkorlar nafaqat tashqi raqobatga bardosh bermoqdalar, balki o'zlarining tovarlarining jahon bozoriga chiqish imkoniyatlarini kengaytirib, protektsionistik bojxona to'siqlarini engib o'tmoqdalar. Har bir mamlakatning manfaati uchun u katta ustunlikka ega yoki eng kam zaif bo'lgan va nisbatan foyda katta bo'lgan ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Milliy ishlab chiqarish farqlari turli ishlab chiqarish omillari - mehnat, yer, kapital, shuningdek, muayyan mahsulotlarda turli xil ichki ehtiyojlar bilan belgilanadi. Tashqi savdo (xususan, eksport) tomonidan milliy daromadning o'sish dinamikasiga, ish bilan ta'minlash, iste'mol va investitsiya faoliyatiga ta'siri har bir mamlakat uchun juda aniq miqdoriy bog'liqliklar bilan tavsiflanadi va muayyan koeffitsient - multiplikator sifatida hisoblanishi va ifodalanishi mumkin. Dastlab, eksport buyurtmalari to'g'ridan-to'g'ri mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytiradi, shuning uchun ushbu buyurtmani bajaradigan sohalarda ish haqi oshadi. Keyin ikkilamchi iste'mol xarajatlari harakatga keladi. Zamonaviy jahon savdosida turli yuridik shaxslar, korporatsiyalar, ularning birlashmalari, davlatlar, alohida shaxslar ishtirok etadilar. Bu davlatlar ixtisoslashuvni rivojlantirish, ularning resurslari samaradorligini oshirish va shu tariqa umumiy ishlab chiqarishni ko'paytirishi mumkin bo'lgan vositadir. Bundan tashqari, muhim xususiyati tufayli geografik, siyosiy, milliy omillar, xalqaro savdo iqtisodiy va siyosiy xatarlar turli bo'ladi. Zamonaviy xalqaro savdo dinamik xarakterga ega. Dunyoning turli mamlakatlari va mintaqalari tovar aylanmasining eksport, import tarkibi va hajmi muttasil o'zgarib bormoqda. Tahlil ikkinchi jahon urushidan keyin savdo aylanmasining juda tez o'sishini ko'rsatadi. XALQARO SAVDO NAZARIYALARI Turli vaqtlarda jahon savdosining turli xil nazariyalari paydo bo'ldi va rad etildi, ular biron bir tarzda ushbu hodisaning kelib chiqishini tushuntirishga, uning maqsadlari, qonunlari, afzalliklari va kamchiliklarini aniqlashga harakat qildilar. Quyida xalqaro savdoning eng keng tarqalgan nazariyalari keltirilgan. Merkantilistlar nazariyasining asoschilari Tomas Man va Antuan Montkretyen edi. Protektsionistik siyosat merkantelizmga juda yaqin deb hisoblanadi. Ushbu siyosat eksportni rag'batlantirish va importni cheklash va shu bilan mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilishga qaratilgan. Ushbu nazariya doirasida har bir davlatning asosiy maqsadi boylikdir, va dunyoda boylik cheklangan, va bitta mamlakatning boyligini faqat boshqa davlatning boyligini kamaytirish orqali oshirish mumkin, deb ishonilgan. Bundan tashqari, xalqaro iqtisodiy siyosatdagi davlatning roli eksportni rag'batlantirish va importni qisqartirish maqsadida ijobiy savdo balansini saqlash va tashqi savdoni tartibga solishdan iborat edi. Merkantilistlar birinchi bo'lib xalqaro savdoning muhimligini ta'kidladilar va birinchi marta to'lovlar balansini tavsifladilar. Ushbu nazariyaning asosiy kamchiligi shundaki, bu erda mamlakatlar rivojlanishi boylikni qayta taqsimlash hisobiga bo'lishi mumkin, ammo uning boyligi hisobiga emas. A. Smitning mutlaq afzalliklari nazariyasi. Xalqlarning farovonligi nafaqat oltin miqdori, balki tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish qobiliyatiga ham bog'liq deb hisoblandi. Natijada, davlatning vazifasi mehnatni taqsimlash va kooperatsiya orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishdir. Nazariya quyidagicha: mamlakatlar kamroq xarajatlar bilan ishlab chiqaradigan mahsulotlarni eksport qiladi, ya'ni ishlab chiqarishda mutlaq afzalliklarga ega va boshqa mamlakatlar tomonidan kam xarajatli mahsulotlarni import qilish. Smit mehnat qiymat nazariyasining asoslarini yaratdi, daromadlar va soliqqa tortish to'g'risidagi ta'limotni shakllantirdi. Ushbu ta'limotning asosiy kamchiliklaridan biri iqtisodiy jarayonlarda davlatning rolini mutlaqo e'tibordan chetda qoldirish edi. Ushbu nazariya mehnat taqsimotining afzalliklarini ko'rsatadi, ammo shu bilan birga mutlaq afzalliklar bo'lmagan taqdirda savdoni tushuntirmaydi. D. Rikardoning qiyosiy afzalliklari nazariyasi quyidagicha shakllantirilgan: agar mamlakatlar boshqa mamlakatlarga nisbatan ancha arzon narxlarda ishlab chiqaradigan tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo'lsa, unda ulardan bittasida ishlab chiqarish mutlaqo ko'proq bo'lishidan qat'i nazar, savdo o'zaro foydali bo'ladi. Ushbu nazariya birinchi navbatda savdodan tushadigan foyda borligini isbotladi va yalpi talab va yalpi taklifni tavsifladi. Shu bilan birga, u transport xarajatlari va tashqi savdoning faqat to'liq ish bilan band bo'lgan holda mamlakat ichida daromadlarni taqsimlashga ta'sirini hisobga olmaydi. Xeksher-Olin ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi. Unda omil intensivligi (mahsulot yaratish uchun ishlab chiqarish omillari xarajatlarining nisbati) va omillarning to'yinganligi (ishlab chiqarish omillarining mavjudligi) tushunchalari qo'llaniladi. Ushbu nazariyaga ko'ra, har bir mamlakat ishlab chiqarish uchun nisbatan ko'p ishlab chiqarish omillariga ega bo'lgan omil talab qiladigan tovarlarni eksport qiladi va ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish omillarining nisbatan yetishmasligi seziladigan mahsulotlarni import qiladi. Ushbu nazariya turli xil ishlab chiqarish omillarining xalqaro savdoga ta'sirining sababini aniqlaydi. Xalqaro savdo savdo mamlakatlarida ishlab chiqarish omillari narxlarining tenglashishiga olib keladi. Ushbu nazariyaga ko'ra, tovarlarni eksportini yerdan tashqari ishlab chiqarish omillarining trans-chegaraviy harakatlari bilan almashtirish mumkin, uni ishlatganlik uchun to'lovchi bu omil narxidir. Ushbu nazariyaning tarafdorlari tashqi savdo erkinligini qo'llab-quvvatlaganligi sababli, mahsulot va ishlab chiqarish omillarining harakatini qiyinlashtiradigan cheklovlarga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Nazariyaning cheklanishi shundaki, bir xil texnologiyalarga ega bo'lgan faqat ikkita mamlakat hisobga olinadi va ichki omillar hisobga olinmaydi. Leontyev Paradoksi. Taniqli iqtisodchi Vasiliy Leontyev 1956 - yilda AQShning eksporti va importining tuzilishini o'rganib chiqib, Xeksher-Olin nazariyasiga zid ravishda eksportda nisbatan ko'proq mehnat talab qiladigan tovarlar va importda kapitalni ko'p talab qiladigan tovarlar ustunlik qilishini aniqladi. Ushbu natija Leontyev Paradoksi sifatida ma'lum bo'ldi. Vernon mahsulotining hayot aylanishi nazariyasiga ko'ra, mamlakatlar tovar ishlab chiqarishga ixtisoslashishi mumkin. Keyinchalik bu nazariya innovatsiya kontseptsiyasi bilan to'ldirildi, uning ishlab chiqarishga joriy qilinishi nafaqat mahsulotning raqobatdoshligini oshirdi, balki foydalanilgan resurslarni tejashga olib keldi. Mamlakatning Porter bo'yicha raqobatbardoshligi jahon bozorida muvaffaqiyatga erishish to'g'ri tanlangan strategiyaga bog'liq bo'lgan muayyan korxonalar tomonidan amalga oshiriladi. Shunday qilib, "xalqaro savdo" kontseptsiyasining rivojlanishi bilan uning mazmuni yanada murakkablashdi, garchi hozirga qadar amaliyotga eng mos keladigan nazariyani yaratish imkoni bo'lmagan. XALQARO SAVDONING TARKIBI VA ASOSIY TOVAR OQIMLARI XX asrning birinchi yarmidagi (2-jahon urushidan oldin) va keyingi yillarda jahon savdo tuzilmasini ko'rib chiqsak, sezilarli o'zgarishlarni ko'rmoqdamiz. Agar asrning birinchi yarmida jahon savdosining 2/3 qismi oziq-ovqat, xom ashyo va yoqilg'i hisobiga amalga oshirilgan bo'lsa, asrning oxiriga kelib ular savdoning 1/4 qismini tashkil qilar edi. Ishlab chiqarish mahsulotlari savdosining ulushi 1/3 dan 3/4 gacha ko'tarildi. Jahon savdosining tovar tarkibi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, xalqaro mehnat taqsimoti chuqurlashuvi ta'siri ostida o'zgarib bormoqda. Hozirgi vaqtda jahon savdosida ishlab chiqarish mahsulotlari katta ahamiyatga ega: ular dunyo tovar aylanmasining 3/4 qismini tashkil qiladi. Mashinalar, transport vositalari, kimyoviy mahsulotlar, ishlab chiqarish mahsulotlari, ayniqsa yuqori texnologiyali mahsulotlar kabi mahsulotlar ulushi tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. Oziq-ovqat, xom ashyo va yoqilg'i ulushi taxminan 1/5 ni tashkil qiladi. Jahon tovarlari savdosining jadal o'sishi bilan bir qatorda, xalqaro xizmatlar almashinuvi ham tez sur'atlar bilan kengaymoqda. Xizmatlarning an'anaviy turlari (transport, ishlab chiqarish, tijorat, moliya-kredit, turizm va boshqalar) bilan bir qatorda, ilmiy va texnologik taraqqiyot ta'siri ostida rivojlanayotgan yangi xizmat turlari (axborot, hisoblash, litsenziyalash, konsalting va boshqalar) xalqaro almashinuvda tobora muhim o'rin egallamoqda. Xizmatlar xalqaro savdo birjalarining chorak qismiga to'g'ri keladi. Jahon savdosining katta qismi tovarlar bilan bir qatorda xizmatlar bozorini qamrab oladi. Bu turli tadbirlarni o'z ichiga oladi, shu jumladan: tovarlar, dengiz va boshqa transport va sug'urta uchun qo'shimcha xarajatlarni o'z ichiga olgan tashqi savdo bilan bog'liq xizmatlar; kapital qurilish, texnik hamkorlik, boshqaruv xizmatlarini o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan texnologiyalarni almashish bilan bog'liq xizmatlar; turizm va xizmat safarlaridan olingan daromadlar va daromadlarni o'z ichiga olgan sayohat; bank xarajatlari, lizing, kapital daromadlari bilan bog'liq to'lovlar; ish haqi va boshqa mehnat daromadlari (bu chet el ishchilariga to'lanadigan ish haqi, shuningdek ish haqi va ijtimoiy nafaqalarni o'z ichiga oladi). Ushbu xilma-xil faoliyat turlarining barchasi o'zlarining tabiati bo'yicha xalqaro savdoda ishtirok etishlari bilan birlashtirilgan, boshqacha qilib aytganda, ular ikki yoki undan ko'p mustaqil davlatlar fuqarolari o'rtasida tuzilgan notijorat operatsiyalar uchun to'lovlar sifatida belgilanishi mumkin. Mashinasozlik mahsulotlari eksportining 25% dan ortig'ini tashkil etadigan elektrotexnika va elektron uskunalar eksporti eng tez o'smoqda. Taxminiy hisob-kitoblarga ko'ra, jahon savdo aylanmasi 1998 - yilda 11,9 trillion dollarga yetdi. Xalqaro savdodagi, shu jumladan hozirgi bosqichdagi o'zgarishlarning tahlili ikki jihatni ko'rib chiqishni o'z ichiga oladi: birinchidan, uning umuman (eksport va import) o'sish sur'ati va ishlab chiqarishning o'sishiga nisbatan; ikkinchidan, tarkibidagi o'zgarishlar: tovar (tovarlar va xizmatlarning asosiy guruhlari nisbati) va geografik (mintaqalar, mamlakatlar guruhlari va alohida davlatlar ulushi). Birinchidan, quyidagilarni ta'kidlash mumkin: jahon savdosining barqaror sur'atlar bilan o'sishi xalqaro savdoning yangi sifat belgilarining ko'rsatkichi bo'lib, jahon bozorlari sig'imi o'sishi bilan bog'liq. Tayyor sanoat mahsulotlari, shu jumladan, mashinalar va uskunalar savdosining etakchi va nisbatan yuqori sur'atlari, shuningdek, aloqa mahsulotlari, elektron uskunalar, kompyuterlar va boshqalar savdosining yuqori sur'atlari ham xarakterli bo'ldi. Bularning barchasi jahon tashqi savdo birjasining tovar va geografik tuzilmasida radikal o'zgarishlarga ta'sir ko'rsatishi mumkin emas edi. Shu bilan birga, rivojlangan, rivojlanayotgan va sobiq sotsialistik mamlakatlarning asosiy guruhlarining ulushi so'nggi 15-20 yil ichida deyarli o'zgarishsiz qolmoqda. Birinchi holda-bu 70-76% buyurtma miqdori, ikkinchisida-bu qiymat 20-24% oralig'ida va oxirgi guruh uchun bu raqam 6-8% dan oshmaydi. Jahon tashqi savdo tovar birjasida, jahon savdosining 70% dan ko'prog'ini tashkil etadigan tayyor mahsulotlar ulushining oshish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Qolgan ulush qishloq xo'jaligi eksporti va qazib olish sohalari o'rtasida taxminan teng taqsimlanadi. Taqqoslash uchun aytish mumkinki, bu asrning o'rtalarida xom ashyo eksportning uchdan ikki qismini va tayyor mahsulotning atigi uchdan birini tashkil etdi.
XALQARO SAVDO TURLARI Ulgurji savdo Ulgurji savdo tovarlar yoki xizmatlarni ularni qayta sotish yoki professional foydalanish uchun sotib olganlarga sotadigan har qanday faoliyatni o'z ichiga oladi. Ulgurji sotuvchilar chakana sotuvchilardan bir qancha farq qiladi. Birinchidan, ulgurji sotuvchi o'zining savdo kompaniyasining rag'batlantirishiga, atmosferasiga va joylashishiga kamroq ahamiyat beradi, chunki u asosan oxirgi iste'molchilar bilan emas, balki professional mijozlar bilan ishlaydi. Ikkinchidan, ulgurji savdo operatsiyalari hajmi odatda chakana savdodan kattaroqdir va ulgurji sotuvchining savdo maydoni odatda chakana sotuvchiga qaraganda katta. Uchinchidan, qonuniy qoidalar va soliqlar bo'yicha hukumat ulgurji va chakana savdogarlarga har xil nuqtai nazardan yondashadi. Quyidagi funktsiyalardan birini yoki bir nechtasini samaraliroq bajarish uchun ulgurji sotuvchilardan foydalaniladi: Sotish va uni rag'batlantirish. Ulgurji sotuvchilarda ishlab chiqaruvchilarga nisbatan arzon narxlarda ko'plab kichik mijozlarga erishishga yordam beradigan savdo xodimlari mavjud. Ulgurji sotuvchi ko'proq biznes aloqalariga ega va ko'pincha xaridor ba'zi uzoq ishlab chiqaruvchilardan ko'ra unga ko'proq ishonadi. Xarid qilish va mahsulot turini shakllantirish. Ulgurji sotuvchi mahsulotlarni tanlashi va kerakli mahsulot turlarini shakllantirishga qodir, shu bilan mijozni jiddiy muammolardan xalos qiladi. Katta hajmdagi tovarlarni kichik qismlarga ajratish. Ulgurji sotuvchilar xaridorlarni mollarni vagonda sotib olish va katta partiyalarni kichik partiyalarga bo'lish orqali tejashga imkon beradi. Omborxona. Ulgurji sotuvchilar zaxiralarni saqlaydi va shu bilan yetkazib beruvchilar va iste'molchilar bilan bog'liq xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. Tashish. Ulgurchilar ishlab chiqaruvchilarga qaraganda mijozlarga yaqinroq bo'lgani uchun tovarlarni tezroq yetkazib berishni ta'minlaydi. Moliyalashtirish. Ulgurji sotuvchilar o'z mijozlarini kredit berish orqali moliyalashtiradilar va shu bilan birga yetkazib beruvchilarni oldindan buyurtma beradilar va o'z vaqtida to'lovlarni amalga oshiradilar. Xavfni hisobga olish. Tovarlar egaligini qabul qilish va o'g'irlash, shikastlanish, eskirish bilan bog'liq xarajatlar bilan ulgurji savdogarlar xavfning bir qismini o'z zimmalariga oladilar. Bozor haqida ma'lumot berish. Ulgurji sotuvchilar o'zlarining yetkazib beruvchilari va mijozlariga raqobatchilar, yangi mahsulotlar, narxlarning dinamikasi va boshqalar haqida ma'lumot berishadi. Menejment va maslahat xizmatlari. Ulgurji sotuvchi ko'pincha chakana savdogarlarga o'zlarining sotuvchilariga ta'lim berish, do'konlar tartibini tuzishda va ko'rgazmalarni tashkil qilishda, shuningdek buxgalteriya hisobi va inventarizatsiya tizimini tashkil etishda yordam berish orqali o'z faoliyatini yaxshilashga yordam beradi. Ulgurji asosiy shakllari asosan qishloq xo'jaligi mahsulotlari, mo'yna, va hokazo ommaviy sotish sodir bo'lgan yarmarkalar, tovar birjalari (odatda, masalan, paxta, ko'mir, o'rmon, va hokazo bir hil sifatli ommaviy tovarlar sotiladi doimiy faoliyat ulgurji bozorlar), auktsionlar, bor kapitalizmning rivojlanishi bilan tovar birjalarining ulgurji savdo shakli sifatida ahamiyati kamayadi. Ular ulgurji savdo korxonalarining keng tarmog'i va monopoliyalarning ko'plab savdo agentlari bilan almashtiriladi. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda xom ashyo, materiallar, an'anaviy uskunalarni sotish asosan ulgurji firmalar orqali amalga oshiriladi. Biroq, zavod uskunalari, maxsus xizmatga muhtoj bo'lgan texnologik liniyalarni sotish, odatda, ishlab chiqarish korxonalari o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri aloqalar asosida amalga oshiriladi. Tovar birjalari Tovar birjalarining bir necha asosiy turlari mavjud: Ochiq - hamma uchun ochiq. Ular real tovarlar bilan savdo qiladilar, shuning uchun sotuvchilar va xaridorlar to'g'ridan-to'g'ri bitimlarda ishtirok etadilar. Ularning orasidagi vositachilar mumkin, ammo talab qilinmaydi. Bunday birjalarning faoliyati sust tartibga solingan; Mijoz hisobiga ishlaydigan vositachilar - brokerlar va o'z hisobidan ishlaydigan dilerlar bilan aralash turdagi birjalar; Yopiq - haqiqiy tovarlar savdosi. Ularda sotuvchilar va xaridorlarning "aylanma halqaga" kirishlari va shu bilan bir-biri bilan bevosita bog'lanishlari mumkin emas. Hozirgi vaqtda real tovarlar almashinuvi faqat ba'zi mamlakatlarda saqlanib qolgan va unchalik katta bo'lmagan aylanmalarga ega. Ular odatda mahalliy tovarlar bilan ulgurji savdoning shakllaridan biri bo'lib, ularning bozori ishlab chiqarish, sotish va iste'molning past konsentratsiyasi bilan ajralib turadi yoki rivojlangan mamlakatlarda ushbu mamlakatlar uchun eng muhim bo'lgan tovarlarni eksport qilishda milliy manfaatlarimizni himoya qilish maqsadida yaratilgan. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda real tovarlar almashinuvi deyarli yo'q. Ammo ma'lum davrlarda, bozorni tashkil etishning boshqa shakllari mavjud bo'lmaganda, real tovarlar birjalari muhim rol o'ynashi mumkin. Fyuchers birjalari Savdo bitimlarida oldi-sotdi va kredit elementlarining uyg'unligi va savdogar tovarlarning real sotilishidan qat'i nazar, uning qiymatining mumkin bo'lgan katta qismi uchun pul olishga qiziqish birja savdosining yangi turini - fyuchersni tashkil qilishda eng muhim omillar bo'ldi. Tovar emas, balki kelajakda tovarlarni yetkazib berish bo'yicha shartnomalar bo'yicha muddatli almashinuvlar. Bu faqat mutaxassislar to'g'ridan-to'g'ri savdo qiladigan va shartnoma tovarlarining narxini sug'urta qilish bitimlari ularning pasayishi yoki aksincha, kelajakda o'sish xavfidan ustun bo'lgan yopiq muddatli almashinuvlar bo'lishi mumkin; ochiq muddatli almashinuvlar, bu yerda mutaxassislar bilan bir qatorda shartnoma sotuvchilari va xaridorlari ham ishtirok etadi. Fyuchers birjasi - bu kapitalistik iqtisodiyotning eng dinamik tarmoqlaridan biri. Zamonaviy sharoitda fyuchers savdosi birja savdosining ustun shakli hisoblanadi. Fyuchers birjalari nafaqat tovarlarni tezroq sotadi, balki ilg'or kapitalni ilg'or kapitalga iloji boricha yaqinroq miqdorda va tegishli daromadga yaqinroq miqdorda qaytarib berishni tezlashtirishi mumkin. Bundan tashqari, fyuchers birjasi noqulay konyunktura holatida ishbilarmonning zaxira fondlarida mablag'larni tejashni ta'minlaydi. Fyuchers savdosining asosiy xususiyatlari quyidagilar: bitimlarning xayoliy tabiati, ya'ni tovarlar almashinuvi deyarli mavjud bo'lmagan (real etkazib berish umumiy aylanmaning 1-2 foizini tashkil qiladi), chunki bitim taraflarining majburiyatlari narxlar farqini to'lash bilan teskari operatsiya bilan bekor qilinadi; asosan real tovarlar bozori bilan bilvosita bog'liqlik (tovarlarni yetkazib berish orqali emas, balki xedjlash orqali); oldindan aniqlangan va birlashtirilgan, har qanday individual xususiyatlardan mahrum bo'lgan, ma'lum miqdordagi birja shartnomasini anglatishi mumkin bo'lgan, pulga to'g'ridan-to'g'ri tenglashtirilgan va ular uchun istalgan paytda almashtirilgan narxlarning tovarlari; yetkazib berishga ruxsat berilgan tovarlar miqdori, yetkazib berish joyi va muddatlari bo'yicha shartlarni to'liq birlashtirish; ular ma'lum bir sotuvchi va muayyan xaridor o'rtasida emas, balki ular orasida (va tez - tez ularning brokerlari) va hisob-kitob palatasi-sotib olish yoki ularni sotish paytida tomonlarning majburiyatlarini bajarish kafolati rolini o'ynaydi fond birjasida maxsus tashkilot sifatida bitimlar va kontragentlar ularni almashtirish. Shu bilan birga, birjaning o'zi shartnomada yoki hamkorlardan birining tarafidan biri sifatida ishlamaydi. Fyuchers operatsiyalarida tomonlar faqat narxga bog'liq va tovarlarni yetkazib berish muddatini tanlashda cheklangan to'liq erkinliklarga ega; boshqa barcha shartlar qat'iy tartibga solinadi va bitimda ishtirok etgan tomonlarning xohishiga bog'liq emas. Shu munosabat bilan, fyuchers birjalari, ba'zan "narxlar bozori" (ya'ni birja qiymatlari) deb nomlanadi, tovar bozorlaridan (yig'indisi va birligi) farqli o'laroq, masalan xaridor va sotuvchi shartnomaning istalgan shartlari bo'yicha kelishib olishlari mumkin bo'lgan real tovarlar birjalari.
Qimmatli qog'ozlar xalqaro pul bozorlarida, ya'ni Nyu-York, London, Parij, Frankfurt, Tokio, Tsyurix kabi yirik moliyaviy markazlarning birjalarida sotiladi. Qimmatli qog'ozlar birjada ish vaqti yoki birja deb ataladigan vaqt oralig'ida sotiladi. Faqat o'z mijozlarining buyurtmalarini bajaradigan vositachilar (brokerlar) birjalarda sotuvchi va xaridor sifatida ishtirok etishlari mumkin va buning uchun ular aylanmaning ma'lum foizini oladilar. Qimmatli qog'ozlar - aksiyalar va obligatsiyalar bilan savdo qilish uchun brokerlik firmalari yoki brokerlik uylari deb ataladi. Qimmatli qog'ozlar va boshqa qimmatli qog'ozlarning birja kursi faqat taklif va talab o'rtasidagi munosabatlarga bog'liq. Birja kotirovkalari (stavkalari) indeksi birjalardagi eng muhim aktsiyalar narxlarining ko'rsatkichidir. U odatda yirik korxonalarning aktsiyalar narxlarini o'z ichiga oladi. Birja narxlari indeksi fond birjasidagi iqlimning o'ziga xos ko'rsatkichidir.
Ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasidagi aloqani topishning eng yaxshi usullaridan biri yarmarkalardir, aksariyat hollarda ixtisoslashgan bo'lib, bu iste'molchiga o'ziga kerakli tovarni ishlab chiqaruvchilar to'g'risida ma'lumot topish uchun ko'p kuch sarflamasdan, iste'molchi sifati va narxi bo'yicha o'ziga mos bo'lgan mahsulotni taqqoslash va tanlash imkonini beradi. Tematik yarmarkalarda ishlab chiqaruvchilar o'z mahsulotlarini ko'rgazma maydonlarida "yuzma-yuz" namoyish qiladilar va iste'molchi kerakli joyni o'zi tanlash, sotib olish yoki buyurtma qilish imkoniyatiga ega. Axir, yarmarka - bu keng ko'rgazma bo'lib, unda tovarlar va xizmatlar stendlari mavzu, sohasi, yo'nalishi va boshqalar bo'yicha taqsimlanadi. Shu sababli, ko'rgazmalar mavzulariga qiziqqan har bir kishi, unga qiziqqan ishlab chiqaruvchilar bilan uchrashishga imkon beradigan birini tanlashi mumkin. Shunga ko'ra, ishlab chiqaruvchi yarmarkada o'z mahsulotiga qiziqqan tomoshabinlarni kutib oladi. Valyuta bozori Jahon savdosining yillik aylanmasi qariyb 20 milliard dollarni tashkil etadi va valyuta birjalarining kunlik aylanmasi taxminan 500 milliard dollarni tashkil etadi. Bu shuni anglatadiki, barcha valyuta operatsiyalarining 90% to'g'ridan-to'g'ri savdo operatsiyalari bilan bog'liq emas, balki xalqaro banklar tomonidan amalga oshiriladi. Bularning barchasi bir kun ichida sodir bo'ladi. Chet el valyutasi savdosi bilan bir valyutani boshqasiga yoki milliy valyutaga hamkorlar tomonidan oldindan belgilangan kurs bo'yicha sotib olish va sotish operatsiyalari tushuniladi. Valyuta operatsiyalarini tuzishga tayyor bo'lgan banklar, sotib olish yoki sotishni kutayotgan kurslar deb ataladi. Banklar va yirik korxonalar bilan bir qatorda, bozorda operatsiyalarda ham brokerlar ishtirok etmoqda. Brokerlar faqat vositachilar bo'lib, o'z xizmatlari uchun komissiya talab qiladi. Ularning firmalari har qanday ma'lumotni almashish uchun muhim o'rin tutadi. Axborot almashinuvi butun dunyoni qamrab olgan sun'iy yo'ldosh va monitor aloqasi tarmog'i orqali amalga oshiriladi. Monitorlar jahon valyuta savdosida ishtirok etadigan barcha banklarda o'rnatiladi. Ular, shuningdek, brokerlari va boshqa manfaatdor tomonlar va tashkilotlar mavjud. Dunyoning moliyaviy markazlarida ko'plab banklar ushbu tizim xotirasiga valyutalarni sotib olish va sotish va yetkazib berish uchun o'zlarining amaldagi kurslari va shartlarini kiritadilar. Unda ishtirok etgan har bir ishtirokchi boshqa ishtirokchining tegishli kodini terib, uning ma'lumotlarini bilib olishi mumkin. Yuqoridagilardan tashqari, tizim valyuta kurslari dinamikasini aniqlash uchun zarur bo'lgan boshqa ma'lumotlarni, masalan, yetakchi mamlakatlarning to'lov balansi, motivli banklar prezidentlarining fikriga ko'ra uzatadi. Ushbu tizimga a'zo banklar, boshqa ishtirokchi o'z kodini terayotgan hollarda, ekranda ko'rsatilgan ma'lumotlar bo'yicha bitim tuzishlari shart emas. Ammo agar boshqa banklar boshqa ishtirokchi ular bilan savdo qilishga tayyor emasligini ko'rsalar, ertami-kechmi u bilan aloqani uzadi.
XALQARO SAVDO MUNOSABATLARINI TARTIBGA SOLISH TIZIMI Davlatlararo darajada tartibga solish iqtisodiy siyosat va amaliyot sohasida ishtirokchi mamlakatlar manfaatlarini aks ettiruvchi kelishuv (huquqiy qoidalar, normalar, tartib-qoidalar, kelishilgan o'zaro majburiyatlar, tavsiyalar) asosida turli mamlakatlar hukumatlari tomonidan birgalikda qabul qilingan. Tartibga solish, manfaatdor davlatlar o'rtasida, xususan, bozorga kirish rejimining barqarorligi va prognoziga erishish orqali jahon iqtisodiy aloqalarini yanada rivojlantirishga yordam beradigan muayyan shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Jahon savdosini zamonaviy sharoitlarda ko'p tomonlama tartibga solishning asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat: -manfaatdor davlatlar tomonidan savdo-iqtisodiy munosabatlarning shartnomaviy-huquqiy asoslarini, shu jumladan eng muhim prinsiplar va normalarni yaratish; - jahon iqtisodiy aloqalariga ta'sir qiluvchi savdo-siyosiy vositalar majmuasini milliy darajada qo'llash bo'yicha kelishuvlarni ishlab chiqish, savdo siyosatining alohida vositalaridan foydalanish doirasi va imkoniyatlarini aniqlash; -ishtirokchi mamlakatlar, ularning birlashmalari va guruhlari o'rtasida yuzaga keladigan kelishuvlarga erishish va bahsli muammolarni hal etishga ko'maklashadigan xalqaro institutlarni shakllantirish va yanada rivojlantirish; - savdo-iqtisodiy aloqalarni tashkil etish bo'yicha axborot va tajriba almashish. Ko'p tomonlama tartibga solish jahon savdo mexanizmining ajralmas qismidir. Bu tovarlar va xizmatlarni eksport qiluvchi milliy ishlab chiqaruvchilar - moddiy boyliklar va xizmatlar, ishlab chiqarish va texnik bilimlar va tajriba almashinuvini osonlashtirish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar davlatlararo savdo-iqtisodiy munosabatlarni ko'p tomonlama tartibga solishning tashkiliy shakllari hisoblanadi. Ko'p tomonlama tartibga solishni kuchaytirishning zamonaviy jarayoni ob'ektiv asosga ega. Ilmiy va texnologik taraqqiyot ta'siri ostida ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishidagi o'zgarishlar xalqaro mehnat taqsimotining yanada kengayishi va iqtisodiy hayotning xalqarolashishi zaruriyatini kuchaytiradi. Ilmiy-texnik taraqqiyotning natijalarini tatbiq etish tobora global miqyosda rivojlanib bormoqda, bu nafaqat alohida sanoat va sohalarni, balki davlatlarni ham qamrab oladi. Jahon savdosini davlatlararo darajadagi ko'p tomonlama tartibga solish mamlakatlar o'rtasidagi savdo-iqtisodiy va sanoat-texnik aloqalarni amalga oshirish shartlariga, ularning hajmi va tuzilishiga tobora sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Ko'p tomonlama tartibga solishni rivojlantirishda bir necha bosqichlarni ajratish mumkin. Asrning boshidan Ikkinchi Jahon urushigacha davom etgan birinchi bosqichda xalqaro savdoni rivojlantirish muammolarini hal qilishning aniq mexanizmini yaratishga qaratilgan ko'plab urinishlar muvaffaqiyatsiz yakunlandi, bu rivojlangan rivojlangan mamlakatlarning manfaatlari o'rtasida murosaga kelish uchun umumiy asos yo'qligi bilan izohlanadi. Faqat 1920 yildan 1933 yilgacha beshta jahon iqtisodiy konferentsiyalari bo'lib o'tdi: 1920 - yilda Bryusselda (moliyaviy masalalar va tashqi savdo bo'yicha); 1922 yilda - Genuyada (Yevropa iqtisodiyotini tiklash va protektsionizmni susaytirish uchun); 1927 yilda Jenevada (bojxona qurolsizlanishi uchun); 1930 yilda, Jenevada (protektsionizmni cheklash uchun); 1933 yilda Londonda (valyutalarni barqarorlashtirish va savdo va siyosiy cheklovlarni olib tashlash uchun). Ko'p tomonlama tartibga solishga urinishlar Millatlar Ligasi va uning iqtisodiy qo'mitasi tomonidan amalga oshirildi. Ushbu bosqichda iqtisodiy muammolar bo'yicha kelishuvlarning mumkin emasligi ma'lum darajada kartel va boshqa davlatlararo shartnomalar bilan qoplandi. Urushdan keyingi yillarni qamrab olgan ikkinchi bosqichda davlatlararo asosda iqtisodiy munosabatlarni ko'p tomonlama tartibga solish tizimi shakllana boshladi va rivojlana boshladi, uni amalga oshirish mexanizmi ishlab chiqildi. Xalqaro savdoni tartibga solishning asosiy tamoyillari savdo erkinlashuvi bo'lib, savdo cheklovlarini o'zaro asosda bosqichma-bosqich bekor qilishni va eng katta qulaylik tamoyilini keng qo'llashni nazarda tutadi. Ushbu tamoyillar iqtisodiy jihatdan kuchli sheriklarga o'z eksportlariga nisbatan bir tomonlama kamsitish choralaridan qo'rqmasdan bozorlarni zabt etish imkoniyatini berdi. Bojxona tarifi savdo siyosatining asosiy vositasi sifatida ilgari surildi, G'arbiy Yevropa mamlakatlarida keng tarqalgan importga miqdoriy cheklovlar bosqichma-bosqich olib tashlandi. Mamlakatlar o'rtasidagi tovarlar almashinuvini tartibga soluvchi me'yor va qoidalarni ishlab chiqishda bir nechta sherik-davlatlarning manfaatlari inobatga olingan, xususan imtiyozli savdo zonalari saqlanib qolgan, erkin savdo zonalari va bojxona ittifoqlari shaklida savdo va siyosiy birlashmalar tashkil etish imkoniyati hisobga olingan. Shu bilan birga, davlatlararo darajada yuzaga keladigan muammolarning maqbul yechimlarini topishga yo'naltirilgan iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi xalqaro institutlar yaratildi. O'sha paytdagi asosiy sa'y-harakatlar protektsionizmni cheklashni, savdoni erkinlashtirish uchun shart-sharoitlarni yaratishni, shuningdek, yosh rivojlanayotgan davlatlar bozorlariga va ushbu davlatlar mavjud moddiy resurslarga kirishni ta'minlaydigan tartibga soluvchi mexanizmlarni shakllantirishga qaratilgan edi. Uchinchi bosqichda 50-60-yillarni qamrab olganda, ko'p tomonlama tartibga solish ob'ekti moddiy tovarlar, asosan sanoat mahsulotlari va xom ashyolarning importi bo'lgan, qishloq xo'jaligi tovarlari savdosini tartibga solish va eksportni rivojlantirishga davlat yordamining muammolari ko'p tomonlama tartibga solish doirasiga kiritilmagan. Chunki uning yetakchi ishtirokchilari ushbu sohalarda xalqaro huquqiy doirada taqiqlanmagan erkin milliy siyosat yuritishdan manfaatdor edilar. O'sha paytda ko'p tomonlama tartibga solish tizimida ishtirok etuvchi davlatlarning barcha choralari jahon bozorida raqobat erkinligini kengaytirishga va bozor kuchlarining xalqaro birjasini yaratishga qaratilgan edi. Shu bilan birga, davlatlar tomonidan savdo siyosatining milliy vositalarini qo'llanishi va protektsionistik himoyaning zaiflashuvini ta'minlash tegishli ko'p tomonlama tartibga solish institutlari tomonidan nazorat qilinib, nazorat qilindi. To'rtinchi bosqich, 70-yillarni qamrab olgan holda, ko'p tomonlama tartibga solish tizimi sezilarli o'zgarishlarga uchradi. Bu transmilliy korporatsiyalar tarkibida ishlab chiqarishni doimiy ravishda xalqaro miqyosda olib borilishi asosida tobora rivojlanib borayotgan sanoat va texnik xususiyatga ega bo'lgan jahon iqtisodiy munosabatlari tarkibidagi jiddiy siljishlar bilan bog'liq. 70-yillarda iqtisodiy munosabatlarni ko'p tomonlama tartibga solish tizimidagi sharoitlarning o'zgarishi munosabati bilan "uyushgan erkin savdo" tushunchasiga asoslangan tashkiliy tamoyil asosiy tamoyilga aylandi. Ushbu tartibga solish tizimi eng muhim ob'ektlar sifatida ta'minlandi: milliy darajada ishlab chiqarish tarkibini tartibga solish, xalqaro tovar shartnomalari va eksportni cheklash to'g'risida bitimlar tuzish orqali ishlab chiqarishni kengaytirish bo'yicha davlatlararo kelishilgan harakatlar. Ko'pincha milliy davlatlarning yirik sanoat kompaniyalari manfaatlariga ko'ra ko'payish jarayoniga faol aralashuvi natijasida yuzaga kelgan tarifsiz to'siqlar bunday tizimning muhim vositalariga aylandi. Garchi bojxona va tariflarni himoya qilish darajasini pasaytirish va miqdoriy cheklovlarni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar ko'p tomonlama tartibga solish doirasida davom etgan bo'lsada, asosiy sa'y-harakatlar jahon bozorida raqobatni tartibga solish va milliy hukumatlarning savdo va siyosiy sohadagi faoliyatini aniqroq tartibga solishga, xususan, tarifsiz to'siqlarni qo'llash qoidalari va protseduralarini birlashtirish orqali amalga oshirildi. 70-yillarda ko'p tomonlama tartibga solish tizimida Sharq va G'arb o'rtasidagi iqtisodiy hamkorlik masalalari muhim rol o'ynadi: hamkorlikning eng istiqbolli yo'nalishlarini aniqlash; sanoat kooperatsiyasi muammolari va uni rivojlantirish yo'llarini o'rganish; savdo birjasining asosiy tamoyillari va normalarini muhokama qilish; savdo to'siqlarini cheklash; ishbilarmonlik munosabatlarini yengillashtirishga qaratilgan huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Yevropa Iqtisodiy Komissiyasi (YIK) doirasida mutaxassislarning maxsus uchrashuvlari, kollokviumlar va seminarlarni o'tkazish amaliyoti keng qo'llanildi, bu esa hamkorlikni kengaytirish sohalari bo'yicha delegatsiyalar o'rtasida fikr almashish uchun asos bo'lib xizmat qildi, bu esa Sharqiy va G'arbiy mamlakatlar hukumatlari tomonidan qabul qilingan qarorlarga ta'sir ko'rsatdi. Xelsinki shahrida bo'lib o'tgan Yevropada xavfsizlik va hamkorlik konferentsiyasi doirasida, shuningdek Belgrad, Madrid, Vena shaharlarida bo'lib o'tgan keyingi yig'ilishlarda, shuningdek, yevropalik savdo-iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish sohasidagi ishlarning asosiy vazifalari va yo'nalishlari bayon qilindi. Hozirgi bosqichda ko'p tomonlama tartibga solish alohida ahamiyat kasb etdi va davlatlararo iqtisodiy hamkorlikning ko'plab sohalariga tarqaldi. Buning sababi ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va hamkorlik asosida ichki va firmalararo darajada ishlab chiqarishni xalqarolashtirish jarayonining yanada kuchayishi; jahon tovar bozorlarida raqobat kurashining keskin kuchayishi; milliy iqtisodiyotlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro bog'liqligini kuchaytirish; mamlakatlarning tobora kengayib borayotgan ilmiy va texnologik taraqqiyotini jadallashtirish. Hozirgi vaqtda ko'p tomonlama tartibga solishning asosiy ob'ektlari ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasini rivojlantirish, xom ashyo va oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini muvofiqlashtirish, xizmatlar savdosi masalalari, milliy davlat organlari va nodavlat tashkilotlari tomonidan ichki idoralararo munosabatlarni targ'ib qilish, biznesni cheklash. Bu ixtisoslashtirilgan xalqaro tashkilotlar tomonidan sanoat kooperatsiyasi va ishlab chiqarishni ta'minlash uchun moddiy-texnik xizmatlarni ko'rsatish, ilmiy-texnikaviy bilimlar va muhandislik xizmatlari savdosi sohasidagi ko'rsatmalar, qoidalar va normalarni ishlab chiqish va qabul qilishda, shuningdek xalqaro savdo shartnomalarini ishlab chiqish va imzolashda o'z ifodasini topmoqda, ayrim turdagi tovarlar va tayyor mahsulotlar savdosi bo'yicha xalqaro tovar bitimlarini ishlab chiqish va imzolash, shuningdek, tovarlarning muayyan turlari bo'yicha ishlab chiqarish va eksportni rivojlantirish. Xalqaro savdo birjasini tashkil etishga katta e'tibor qaratilmoqda, savdo hujjatlarini unifikatsiya qilish, hakamlik sudlari amaliyotini, tashqi savdo bitimlarini tuzish va amalga oshirish bilan bog'liq tartibotlarni takomillashtirish bo'yicha ishlar olib borilmoqda. Hozirgi bosqichda ko'p tomonlama tartibga solishning o'ziga xos xususiyati unda nafaqat yirik, balki kichik sanoatlashgan davlatlar, shuningdek rivojlanayotgan mamlakatlarning ham ishtirok etishidir. Bu ko'p tomonlama tartibga solishning shakllari va usullari yanada moslashuvchan bo'lib, jahon iqtisodiy munosabatlarining tobora ko'payib borayotgan ishtirokchilarining manfaatlarini aks ettirishga olib keldi. Ko'p tomonlama tartibga solish mexanizmida o'zgarishlar bo'ldi. Ishtirok etuvchi davlatlarning bojxona va tarif himoyasini zaiflashtirish va kelishilgan doirada tarifsiz protektsionizmni saqlash uning asosiy printsiplari edi. Ko'p tomonlama tartibga solish doirasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar korxona ichidagi almashinuvni kengaytirishga, korxona ichidagi ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasini rivojlantirishga, sanoatlashgan davlatlar iqtisodiyotini bir-biriga yaqinlashtirishga va jahon miqyosidagi iqtisodiy munosabatlarni kompaniyalararo darajadagi yanada chuqurlashtirishga qaratilgan. Milliy davlatlarning savdo va siyosiy faoliyatini tartibga soluvchi tashkiliy tuzilmalarning ahamiyati, shuningdek mintaqaviy savdo-iqtisodiy integratsiya guruhlari va tashkilotlarining roli o'sdi. 1994 yilgacha GATT xalqaro savdoni tartibga solishda yetakchi rol o'ynagan. Ushbu shartnoma 1947 yilda Jenevada imzolangan. Bu savdo munosabatlarini tartibga solishga oid huquqiy qoidalar to'plamini o'z ichiga olgan ko'p tomonlama xalqaro shartnomadir. GATTni shakllantirishning asosiy maqsadi xalqaro savdo munosabatlarining xavfsizligini ta'minlashdir: savdo cheklovlarini bekor qilish; xalqaro savdoda kamsitishning barcha shakllariga barham berish; real daromad va talabni oshirish. Ishlab chiqarishning o'sishi va savdo ayirboshlash. 1994 yilgacha 8 ta savdo davri bo'lib o'tdi, ularning maqsadi jahon savdosini liberallashtirish va savdo to'siqlarini bartaraf etish edi. 1994 yilda Urugvay turining natijasi xalqaro savdoning yangi tizimini yaratish va GATT JSTni almashtirish edi. 1995 yilda o'z faoliyatini boshlagan, uning asosiy vazifasi – davlatlarning to'liq ish bilan ta'minlash, tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va savdo almashinuvini oshirish, xom ashyolardan optimal foydalanish orqali turmush darajasini oshirishga qaratilgan tijorat va iqtisodiy yo'nalishidir. Jahon Savdo Tashkiloti doirasida xalqaro savdoni modernizatsiya qilish va rivojlantirish, protseduralar va hujjatlarni birxillashtirish bo'yicha ko'plab chora-tadbirlar qabul qilindi: tovarlardan o'tish mamlakatidan bojxona qiymatini aniqlashning umumiy tamoyillari va boshqalar.
Bugungi kunda mamlakatning jahon savdosida faol ishtiroki muhim afzalliklarga ega: bu mamlakatda mavjud resurslardan yanada samarali foydalanish, ilm-fan va texnikaning jahon yutuqlariga qo'shilish, qisqa vaqt ichida o'z iqtisodiyotini tarkibiy qayta qurish, shuningdek, aholining ehtiyojlarini to'liq va har tomonlama qondirish imkonini beradi. Dunyoning hech bir mamlakati xalqaro savdoda ishtirok etmasdan iqtisodni yaratishga muvaffaq bo'lmaydi. Sarhisob qilar ekanmiz, xalqaro savdo hajmi jadal o'sib borayotgani, unda tayyor mahsulotlar ulushi tobora ortib borayotganini aytish mumkin. Geografik va tovar sifatida xalqaro savdoning tarkibi doimo o'zgarib, hozirgi vaqtda ikkita element tizimini ifodalaydi: asosan bir-biri bilan savdo qiluvchi rivojlangan mamlakatlar va rivojlangan mamlakatlarga o'z mahsulotlarini yetkazib beradigan rivojlanayotgan mamlakatlar. Katta energiya resurslari, yuqori malakali mehnat resurslari bilan ishlaydigan deyarli 150 million aholiga ega bo'lgan Rossiya, tovarlar, xizmatlar va kapital uchun katta bozor hisoblanadi. Biroq, tashqi iqtisodiy sohada ushbu salohiyatni amalga oshirish darajasi juda kichik. 1995 - yilda jahonning eksportidagi Rossiyaning ulushi 1,5% ni, importda esa 1% dan kamni tashkil etdi. Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy tarkibiy qismidir, chunki u mehnatni taqsimlash asosida paydo bo'lgan turli mamlakatlarning tovar ishlab chiqaruvchilari o'rtasidagi aloqa shaklidir. Har bir mamlakat eng katta afzalliklarga ega bo'lgan ishlab chiqarishga ixtisoslashgan va ishlab chiqarish foydali bo'lmagan mahsulotlarni import qilishga intiladi. Shuningdek, xalqaro savdoda turli xil iqtisodiy va siyosiy xavflar mavjud bo'lib, ular turli vaqtlarda uning kelib chiqishini tushuntirishga harakat qiladigan nazariyalar paydo bo'ldi va rad etildi, muayyan sharoitlarda maqsadlarni aniqlash, afzalliklar, kamchiliklar va h. k. Xalqaro savdoni tartibga solish katta ahamiyatga ega. Bu moddiy qadriyatlar, turli xizmatlar, shuningdek, milliy ishlab chiqaruvchilar o'rtasida tajriba almashish imkonini beradi. Tartibga solishning asosiy maqsadi bozor barqarorligi va prognoziga erishish orqali davlatlar o'rtasida jahon iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratishdir. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar savdo munosabatlarining tashkiliy shakllari hisoblanadi. Tashqi savdo aylanmasi qiymati bo'yicha etakchi bo'lgan asosiy hududlar paydo bo'ldi. Xalqaro savdoda mamlakatlarning roli ularning rivojlanish darajasini belgilaydi. Shunday qilib, hozirgi bosqichda rivojlangan davlatlar asosan tayyor mahsulot ishlab chiqarish va katta miqdordagi xom ashyoni sotib olish hisobiga bo'ladilar. Rivojlanayotgan davlatlar tarkibida, aksincha, xom ashyo eksporti va tayyor mahsulotlar importi ustunlik qiladi. Ayni paytda tashqi savdoning eng katta hajmi Yevropada, undan keyin Osiyo (asosan Xitoy hisobiga) va Shimoliy Amerikada, boshqa mintaqalarning ulushi unchalik katta emas. Hozirgi vaqtda jahon savdo birjasida tayyor mahsulotlarning o'sish tendentsiyasi paydo bo'lmoqda, ammo rivojlanayotgan davlatlar tarkibida tovarlarga ixtisoslashuv mavjud. Shuni ta'kidlash kerakki, xom ashyoni iste'mol qilish ortib bormoqda, ammo turli xil zaxiralarni yaratish orqali boshqa mahsulotlarning savdo darajasi orqada qolmoqda. So'nggi yillarda yuqori texnologiyali tovarlar almashinuvi ortib bormoqda, kimyo mahsulotlari savdosi ham jadal rivojlanmoqda. Jahon savdosiga ta'sir ko'rsatadigan eng yirik tovar bozorlari orasida mashinalar va transport uskunalari bozori, tabiy yoqilg'i bozori, shuningdek, qora va rangli metallar bozori mavjud. Zamonaviy sharoitda yarim tayyor mahsulotlar almashinuvi katta ahamiyatga ega. Vaqt o'tishi bilan global tovar bozorining tabiati o'zgarganligini xulosa qilish mumkin. Hozir dinamikada xalqaro savdoda tayyor mahsulot ulushining o'sishi kuzatilmoqda. Jahon savdosining tuzilishi, ham geografik, ham tovar o'zgaruvchan bo'lib, hozirgi vaqtda ikkita element tizimini ifodalaydi: asosan bir-biri bilan savdo qiluvchi rivojlangan mamlakatlar va o'z mahsulotlarini rivojlangan mamlakatlarga yetkazib beradigan rivojlanayotgan mamlakatlar.
Adrianov V.A. Xalqaro savdo MEO-ning asosiy tarkibiy qismi sifatida.-M .: Drofa.-2007. Abramov A. Xalqaro savdo. -M.: Bustard. 2007 yil. Adno Yu. V. Xalqaro savdo nazariyalari. -M.: Bustard.-2006. Gluxov N.V. Afonichkin V.A. Xalqaro savdo asoslari.- SPb .: PETER.-2006. Ermakov A.O. Hozirgi bosqichda xalqaro savdoning shakllari va ularning xususiyatlari. -M .: Litera.-2005. Jilin K.A. Xalqaro savdo rivojlanishining hozirgi holati va tendentsiyalari. -SPb .: PETER.-2006. Ivashchenko A.A. Tovar tarkibi. - M.: Xalqaro munosabatlar. - 2001 yil. Kireev A. Xalqaro iqtisodiyot. Birinchi qism. M .: Xalqaro munosabatlar.- 2006. Krugman P., Obstfeld M. Xalqaro iqtisodiyot. 5. nashr - Sankt-Peterburg: Piter - 2003 yil. Lolikova A.P., Lurkov P.O. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar.- Simferopol: SONAT, 2004 yil. Ustinov I.N. Jahon savdo: statistik tahliliy ma'lumotnoma. - M.: Iqtisodiyot, 2004 yil Fattrell C. Savdo asoslari - Tolyatti: Dovgan nashriyoti, - 2005 yil. Tretyakov A.R. Jahon savdosi: natijalar. // Asosiy vositalar.-№ 3.- 2006. Shestak Yu.I. Xalqaro savdo muammolari. // Ekspert. № 11.-2007. www.wto.org – Jahon Savdo Tashkiloti rasmiy sayti. www.economizdat.ru www.wikipedia.org MUNDARIJA I.KIRISH..........................................................................................................2 II.ASOSIY QISM XALQARO SAVDO MOHIYATI VA ASOSIY TUSHUNCHLAR.........5 XALQARO SAVDO NAZARIYALARI....................................................7 XALQARO SAVDONING TARKIBI VA ASOSIY TOVAR OQIMLARI................................................................................................10 XALQARO SAVDO TURLARI...............................................................12 XALQARO SAVDO MUNOSABATLARINI TARTIBGA SOLISH TIZIMI.......................................................................................................19 III.XULOSA...................................................................................................26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI....................................28 Download 121.65 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|