Iqtisodiyot fakulteti


Download 126.41 Kb.
Sana19.06.2020
Hajmi126.41 Kb.
#120197
Bog'liq
bozor iqtisodiyotiga otishda boylik va kambagallik


O’zbekiston respublikasi

oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

TOSHKENT TEMIR YO’L MUHANDISLARI INSTITUTI

IQTISODIYOT FAKULTETI

__________________________

bakalavriat

IQTISOD NAZARIYASI fanidan

Bozor iqtisodiy munosabatlariga o’tish sharoitida boylik (kambag’allik) muammosi

mavzusida bajargan

kurs ishi

Bajardi: Masharipov Saidjon

Qabul qildi: Shahnoza Abdurazaqova

Durdona Raimova

Toshkent-2020 yil

REJA:

I. Kirish

II. Asosiy qism

1. Bozor iqtisodiy munosabatlarida boylik (kambag’allik), ularning kelib chiqish sabablari va jamiyatga ta’siri haqida. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davridagi kelib chiqgan turli xil nazariyalar.

2. O’zbekistonda bozor iqtisodiy munosabatlariga o’tish tamoyillari, Bozor iqtisodiyotiga o'tishning besh tamoyili. Iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi tamoyili

3. Doimiy rivojlanib va yuksalib boruvchi iqtisodiyot salohiyatini yuksaltirish

III. Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH

Bozor va uning tuzilishi, bozor iqtisodiyotining mazmuni, belgilari, uning afzallik va kamchilik tomonlarini o'rgangandan keyin endi bozor iqtisodiyotiga o'tish kerakmi yo'qmi, degan savol turadi. Hozirgi vaqtda ko'pchilik mamlakatlar boshqa iqtisodiy tizimlarga qaraganda bozor iqtisodiyoti tizimi afzal deb, unga o'tmoqdalar. Bozor iqtisodiyotiga o'tish uchun maxsus o'tish davri zarur bo'lib, bu davrning mazmuni va asosiy belgilarini ko'rib chiqish maqsadga mu-vofiq hisoblanadi.

O'tish davri nazariyasi, xususan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari bayon qilinadi. Shuningdek, O'zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning tamoyillari va xususiyatlari, respublikada bozor islohotlarini amalga oshirishning mazmuni, maqsadi va asosiy yo'nalishlari ko'rsatib beriladi.

Bu kurs ishi bozor munosabatlariga o'tish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, kambag’allikni kamaytirish yo'llarini tahlil qilish bilan yakunlanadi.

Kambag’allik har doim dolzarb masala bo'lib kelgan va ehtimol uzoq vaqt davomida butun dunyoda rivojlanib kelgan. Biroq, zamonaviy O’zbekistonda bu masala ayniqsa keskin. O’zbekistonda bozor munosabatlarini shakllantirish jarayoni aholining turmush darajasining pasayishiga va qashshoqlikning paydo bo'lishiga mamlakatning post-sovet davrining ijtimoiy-iqtisodiy hodisasi sifatida yordam berdi. Qashshoqlik ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida qabul qilinishi mumkin bo'lmagan past turmush darajasini ifodalaydi, bu uning ijtimoiy ruxsat etilgan darajasiga mos kelmaydi.

Hozirgi vaqtda aholining katta qismi qashshoqlik chegarasidan tashqarida yoki bu chegaraga juda yaqin. Kuchli tabaqalanish fonida, bu muammo, ayniqsa, kambag'al va boylarning daromadlari o'rtasidagi farq o'nlab, yuzlab va ba'zan minglab marta bo'lsa, ayniqsa seziladi. Bundan tashqari, bu jarayon dinamik xarakterga ega, kambag'allar kambag'al bo'lib, boylar ham boy.

Ushbu kursda men quyidagi masalalarni ko'rib chiqdim: qashshoqlik kontseptsiyasining turli talqinlari, qashshoqlikni o'rganish tarixi, qashshoqlikning turli turlari va turlari, qashshoqlikni o'rganish va o'lchashning asosiy tushunchalari. Men Rossiyada qashshoqlik holatiga katta e'tibor qaratdim, statistik ma'lumotlarni keltirdim.

Mavzuning dolzarbligi: Bozor iqtisodiyotida boylik (kambag’allik) muammosining ta’siri

Kurs ishi mavzusining maqsadlari: Bozor iqtisodiyotiga o’tishda boyliklardan samarali foydalanish usullarini aniqlash.

Kurs ishi mavzusining vazifalari: Iqttisodiy salohiyatni oshirish yo’llarini o’rganib chiqish.

Kurs ishining hajmi: Ma'ruza matni ko'rsatilgan maqsad va vazifalarga muvofiq tuzilgan: 4 bob, kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.

  


  1. BOZOR IQTISODIY MUNOSABATLARIDA BOYLIK (KAMBAG’ALLIK) TUSHUNCHASI

Hozirgi vaqtda ijtimoiy nuqtai nazardan va iqtisodiy jihatdan "qashshoqlik" ning turli xil ta'riflari mavjud. Mana, ulardan ba'zilari:

Qashshoqlik - insonning dolzarb ehtiyojlari ularni qondirish uchun o'z imkoniyatlaridan yuqori bo'lgan davlatdir.

Qashshoqlik - ehtiyojning holati, hayotiy vositalarning yetishmasligi, bu shaxsning yoki oilaning dolzarb ehtiyojlarini qondirishga imkon bermaydi.

Qashshoqlik - muayyan maqbul turmush darajasini saqlab qolish qobiliyati.

Qashshoqlik - pul, ta'lim, hokimiyat va nufuzi minimal miqdorda odamlar iqtisodiy va ijtimoiy holati.

Qashshoqlik - bu shaxsning yoki guruhning iqtisodiy ahvolining o'ziga xos xususiyati bo'lib, unda ular zarur bo'lgan tovarlar narxini to'lay olmaydi.

Bunday xilma-xillik, bu muammoni hal qilishning mohiyati, sabablari, oqibatlari va usullari haqida hech qanday kelishuv yo'qligi bilan bog'liq. Va har bir kishi, "qashshoqlik" tadqiqotchilarining o'z qarashlari bor. Biz ham tadqiqotchilarmiz, shuning uchun boshidan boshlaymiz.

Qashshoqlik qadim zamonlardan beri mavjud edi. Dastlab, u och hayot holati edi va aholining aksariyat qismiga xos bo'lgan odatiy hodisa hisoblanadi. Gomer Yunonistonida va biz juda boy bo'lishi mumkin bo'lgan qullar haqida emas, balki shahar kambag'allari haqida gapirmayapmiz. Shunday qilib, tarixiy davr mobaynida biz boy va kambag'allarning mavjudligini ko'rib turibmiz, undan bu kontseptsiya erta neolitdan, ya'ni an'anaviy rivojlanish bosqichining boshlanishi bilan paydo bo'lgan degan xulosaga kelish mumkin.

Qadimgi, Osiyo va feodal jamiyatlarda kambag'allarga va boylarga bo'linish deyarli shaxsning shaxsiy qobiliyatlariga bog'liq emas edi: shaxsiy ehtiyojlar darajasi va ularni qondirish qobiliyati insonning huquqiy maqomiga bog'liq edi. Turli ijtimoiy guruhlar, shubhasiz, turli xil turmush tarziga ega edilar, shuning uchun past sinflarning yuqori qatlamlarning nufuzli turmush tarziga ergashish qobiliyati oddiy hayot normasi sifatida tushunilgan. Kapitalistik jamiyatda birinchi marta barcha fuqarolarning huquqiy tengligi va kuchli iqtisodiy tengsizlik o'rtasidagi farq paydo bo'ldi. Shuning uchun ba'zilari boshqalar yashaydigan tarzda yashay olmaydi va bu ijtimoiy adolatsizlik sifatida qabul qilinadi.

Sanoat davrida qashshoqlik tushunchasi allaqachon mavjud edi. Agar an'anaviy davr adabiyotini eslasak, biz doimo qashshoqlikka duch kelamiz.

Siyosatda qashshoqlik tushunchasi qadimgi Rimda rivojlangan shaklga aylandi. Shahardagi kambag'allarning ("paupers") massasini doimiy nazorat qilish hokimiyat uchun eng muhim va murakkab vazifalardan biri bo'ldi. Ushbu ijtimoiy guruhning paydo bo'lishi jamiyatni yo'q qilish jarayonida yuz berdi. Birinchidan, jamoa o'z a'zolariga kambag'allikka yo'l qo'ymaslikka yordam berdi va ayni paytda odamning tushishiga yo'l qo'ymadi. Ikkinchidan, jamiyatning tenglashtiruvchi usuli insonda kambag'alning halokatli o'zligini anglashiga yo'l qo'ymadi. Shaharda aholining boy ijtimoiy klassi sifatida hayot tarzi namoyishi qoniqarsiz ehtiyojlar va rad etish hissi yaratdi. Bunday qashshoqlikning paydo bo'lishi ma'lum darajada ma'naviy jarayondir (Shuning uchun "pauperizatsiya" so'zi odam Smitdan boshlab kapitalistik iqtisod nazariyotchilari tomonidan qo'llanila boshlandi).

Adam Smit shunday deb yozgan edi: "hayotga mablag' etishmasligi, qashshoqlikning o'zi biroz xushyoqishni uyg'otadi; ularning shikoyatlari bilan birga bizning rahm-shafqatimizni uyg'otadi, lekin bizni sayoz his qiladi. Biz qashshoqlikka nisbatan nafrat bilan qaraymiz va uning zerikish bilan, u o'zini o'ziga jalb qilsa-da, u kamdan-kam hollarda chuqur rahm-shafqat mavzusidir. Lekin taqdirning o'zgarishi. Eng katta farovonlik balandligidan o'ta qashshoqlikka aylanib ketgan odamni odatda chuqur his-tuyg'ularni uyg'otadi ".

Jamiyatda qashshoqlik sabablari va joylarini tadqiq qilishda XVIII asrdan XX asrning birinchi yarmigacha (S. Rountri A. Smit, Ch.but, D. Rikardo, T. Maltus, G. Spenser, J. Prudon, E. Reklu va K. Marks) va XX asrda qashshoqlikning zamonaviy tadqiqotlari (P. Townsend, F. A. Hayek va boshqalar).

Rossiyada ham, Yevropada ham qashshoqlik muammosiga bo'lgan qiziqish XIX asrning o'rtalarida paydo bo'ldi. Birinchi (G. Spenser, F. Giddings, P. J. Prudon) tarafdorlari tengsizlikni va undan kelib chiqadigan qashshoqlikni jamiyat uchun foydali hodisa deb hisoblashgan. Ular tengsizlikda rivojlanish va jamiyat va shaxsning harakatlantiruvchi kuchini ko'rdilar.

Ularning kontseptsiyasi ijtimoiy tengsizlikning mavjudligi va muqarrarligi uchun kurash tamoyillariga asoslangan edi.

Ijtimoiy darvinizm tarafdorlari orasida qashshoqlik haqida qiziqarli g'oyalar frantsuz ijtimoiy iqtisodchisi P. J. Prudon (1809-1865) tomonidan ifodalangan. U ikki turdagi qashshoqlikni tanladi: nisbiy va mutlaq. Ular haqida keyingi bobda batafsilroq. Prudon qashshoqlikni jamiyatning evolyutsiyasiga hissa qo'shadigan ijtimoiy farovonlik deb hisobladi. U faqat mehnat unumdorligining doimiy o'sishi qashshoqlikni bartaraf etishning haqiqiy istiqbollarini ochib berishiga ishondi. Yana bir Prudon jamoat mollarini teng taqsimlash tamoyilini himoya qildi. Ushbu tamoyilning buzilishi qashshoqlikning paydo bo'lishiga olib keladi.

Ijtimoiy-tenglashtiruvchi yondashuv vakillari qashshoqlikda jamiyatning g'ayritabiiy holatini ko'rdilar, ular bilan kurashish kerak. Qashshoqlik umumiy tenglik va jamoat mulki va ishlab chiqarish vositalari va vositalari bilan yo'q qilinadi. Shunday qilib, K. Marks, F. Engels va E. Rekley ijtimoiy yomonlik qashshoqlik, tarqatish munosabatlar (E. Reklu) ma'lum bir turdagi natijasi, yoki kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari va kapitalistik ortiqcha qiymati (K. Marks, F. Engels) tayinlash natijasi hisoblanadi. Ushbu yo'nalish vakillari qashshoqlikni yo'q qilish faqat kapitalistik jamiyatni inqilobiy qayta tashkil etish bilan mumkin deb hisoblashdi. Kontseptsiyaning asoslari frantsuz o'qituvchisi Jan-Jak Rousseau va jakobin Grax Babef (1760-1797) tomonidan yaratilgan.

BOZOR IQTISODIYOTIGA O’TISH NAZARIYASI

Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o'zgartirishdan iboratdir.

Ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish davri deganda ma'muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o'zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshiriluvchi tarixiy davr tushuniladi.

1980-1990 yillarga kelib dunyoda ro'y bergan muhim o'zgarishlar iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari to'g'risidagi nazari-yalarni qaytadan ko'rib chiqish va ularga jiddiy o'zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo'ydi. Chunki bu vaqtga kelib G'arbiy mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan erkin iqtisodiy tartibga solish, ya'ni iqtisodiyotning o'zini-o'zi tartibga solish g'oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish g'oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday sharoitda iqtisodiy taraqqiyot-ning sifat jihatdan yangi yo'llarini qidirib topish zarur bo'lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko'pgina rivojlangan mamlakatlarning tajribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo'li – ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo'lni tanladilar. Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari (modellari) xilma-xil bo'lib, ularning umumiy va xususiy tomonlari farqlanadi.

Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o'tishning barcha yo'llari umumlashtirilib, quyidagi uchta asosiy turga bo'linadi:

1) rivojlangan mamlakatlar yo'li;

2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo'li;

3) sobiq sosialistik mamlakatlar yo'li;

4) sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vu-judga keltirish mexanizmi bilan qo'shib olib borish yo'li (Xitoy, Vetnam).

Bu yo'llar turli tuman va har xil bo'lishiga qaramay ularda umumiylik mavjuddir. Ularning umumiyligi shundaki, ularning hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishni maqsad qilib qo'yadi va mazkur iqtisodiyotning qonunqoidalari, amal qilish mexanizmi ko'p jihatdan umumiy bo'ladi. Shu bilan birga har bir yo'lning o'ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo'lishidan kelib chiqadi.

Masalan, bozor munosabatlariga o'tishning rivojlangan mamlakatlar yo'lida oddiy tovar xo'jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin bozor iqtisodiyofiga va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o'tiladi.

Mustamlakachilikdan ozod bo'lib, mustaqil rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'lining xususiyati -bu qoloq, an'anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o'tishdir. Nihoyat, sobiq sosialistik mamlakatlar yo'lining mu-him belgisi markazlashtirilgan, ma'muriy - buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan bozor tizimiga o'tishdan iboratdir. Bu yo'lning boshqa yo'llardan farqi shundaki, totalitar iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo'q, ular batamom bir-biriga zid. Shu bilan birga uchinchi yo'lda bozor munosabatlariga o'tayotgan mamlakatlarning o'zi o'tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik va xo'jalik yuritish shakllari bilan birbirlaridan farqlanadi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishning mazkur yo'lining o'ziga xos xususiyatlaridir.

Jahon tajribasi ko'rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo'l bilan, ya'ni jadal usulda yoki evolyusion yo'l bilan bosqichma-bosqich o'tish mumkin. Birinchi holda, tub islohotlarni o'tkazish, awalgi tizimni va tarkib topgan iqtisodiy tnunosabatlarni birdaniga va batamom sindirish talab etiladi. Bu «karaxt qilib davolash» usuli («shokovaya terapiya») deb ataladi. Eski iqtisodiy munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib, samarali bozor iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. Tslohotlar tajribasi shuni ko'rsatadiki, evolyusion yo'l kamroq ijtimoiy larzalarga olib ke-ladi, ancha izchil va muqarrardir.

Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llarigina emas, balki uning andozalari ham xilma-xildir. Eng awalo, ular shunday bozor iqtisodiyoti vujudga keltirilayotgan va amal qilib turgan mamlakatlarning milliy xususiyatlari va an'analari bilan farq qiladi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotining ma'lum andozalari ularni amalga oshiruvchi muayyan mamlakatga mansubli-giga qarab ajratiladi. Masalan, Germaniya, Janubiy Koreya, Turkiya, Argentina, Polsha andozalari va hokazo.

Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o'tishning zarurligi iqtisodiy o'sish ekstensiv omillaridan foydalanish imkoniyatlarining tugab borishi bilan notdvar iqtisodiyotning amal qilish layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi.

Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kamchilikka ega. Birinchisi - bu uning moslashuvchan emasligi. ro'y berayotgan o'zgarishlarga juda sekinlik bilan moslashib borishi. Markazdan turib boshqarishning moddiy va moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash bo'yicha qarori ko'rinishidagi moslashtiruvchi mexanizmi vujudga kelgan nomutanosiblik o'zining qaltis nuqtasiga yetgan vaqtdagina ishga tushadi. Ikkinchi kamchilik bu xo'jalik yuritish tashabbuskorligini «yo'qotib yuborish» oqibatida samaradorlikning nihoyat dara-jada pasayib ketganligidir.

Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o'tish turli mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni erkinlashtirish, chuqur institusional (eng avvalo, mulkchilik munosabatlarida) o'zgarishlarni o'z ichiga oladi, biroq, bir vaqtning o'zida moliyaviy barqarorlashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirilishini taqozo etadi.

Ma'muriy-buyruqbozlik tizimini o'zgartirish mazkur tizim asosining o'zgarishini hamda uni sifat jihatidan farq qiluvchi bozor tizimiga almashtirilishini anglatar ekan, bunday turdagi o'zgarishlarni tizimiy islohotlar deb atash maqsadga muvofiq bo'ladi.

O'tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo'nalishlari bo'lib quyidagilar hisoblanadi:

1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish. Erkinlashtirish - bu xo'jalik hayotining barcha sohalaridagi to'siq hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin ravishda qisqartirish yoki bekor qilishga yo'naltirilgan chora-tadbirlar tizimidan iborat. U butun iqtisodiyotga tatbiq etilib, quyidagilarni o'z ichiga oladi:

- xo'jalik faoliyatini amalga oshirishda davlat monopoli-yasini bekor qilish;

- resurslarning markazlashgan holdagi taqsimotini tu-gatish;

- narxlarning asosan talab va taklif nisbati asosida shakllantirilishiga o'tish;

- ichki va tashqi bozorlarda transaksion bitimlar ustidan davlat nazoratini pasaytirish.

2.Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini yaratish. Bu yo'nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo etadi:

- barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va sharoitlar yaratilishi;

- bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi;

- kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma'muriy to'siqlarni olib tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo'llab-quwatlash va tarmoqqa kirishidagi to'siqlarni pasaytirish;

- tabiiy monopoliyalarning narx va mahsulot sotish siyo-satini tartibga solish va boshqalar.

3. Institusional o'zgarishlar. Mazkur o'zgarishlar quyidagi sohalarni qamrab oladi:

- mulkchilik munosabatlarini o'zgartirish, jumladan, xususiy sektorni yaratish;

- bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari, investisiya fondlari va h.k.) shakllantirish;

- iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini yaratish;

- bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo'jalik qonunchiligini qabul qilish va boshqalar.

4. Tarkibiy o'zgarishlar. Tarkibiy o'zgarishlar birinchi navbatda xalq xo'jaligi va uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan qolgan nomutanosibliklarni yumshatish yoki bartaraf etishga yo'naltirilgan. Iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini qayta qurishdan asosiy maqsad - ichki va tashqi bozorlarda to'lovga qodir talabga ega bo'lgan mahsulotlarni ishlab chiqarilishini rivojlantirishdan iborat.

5. Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish. Aslini olganda, bu jarayon tizimiy islohotlar qatoriga kir-maydi, chunki u bozor iqtisodiyoti barqaror amal qilayotgan mamlakatlarda ham tez-tez o'tkazilib turadi. Bu yo'nalishning muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki, ma'muriy-buyruqbozlik tizimining inqirozi, eng awalo va kuchli rav-ishda moliyaviy sohada, ayniqsa, yuqori inflyasiya shaklida namoyon bo'ladi. Inflyasiyaning uzoq vaqt mavjud bo'lishi bozor munosabatlarining normal qaror topishiga to'sqinlik qiladi, shuning uchun uni bartaraf etish o'tish davri iqtisodiyoti uchun o'ta muhim hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari tizimiga pul emissiyasini cheklash, davlat byudjeti taqchilligini qisqartirish, ijobiy foiz stavkasini ta'minlash va boshqalar kiradi.

6. Bozor xo'jaligiga mos bo'lgan aholini ijtimoiy himoyalash tizimini shakllantirish. Bu tizim aholining nisbatan muhtoj qatlamini aniq ijtimoiy qo'llab-quvvatlashga yo'naltirilgan.

Bozor tizimining ko'rsatib o'tilgan asosiy unsurlarini shakllanishining yakuniga yetishi o'tish davri tugaganligidan darak beradi.



  1. O’ZBEKISTONDA BOZOR IQTISODIY MUNOSABATLARIGA O’TISHNING TAMOYILLARI

Markazlashgan ma'muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tishda maqsad bir xil bo'lsada, turli mamlakatlar turli yo'llarni tanlashlari mumkin. Hammaga ma'lumki, bir tizimdan ikkinchi tizimga o'tishda ikki yo'l, ya'ni revolyusion va evolyusion yo'llar mavjud. Polsha, Chexoslovakiya, Rossiya va boshqa ay rim mamlakatlar bozor iqtisodiyotiga o'tishning revolyusion yo'lini, birdaniga katta to'ntarishlar qilish yo'lini tanladilar. Boshqacha aytganda ular «karaxt qilib davolash» degan usulni qo'lladilar. Bu yo’lni amalga oshirish uchun Rossiyada «300 kun», «500 kun» degan o'tish dasturlari ishlab chiqildi. Bu dasturlarni tezkorlik bilan amalga oshira boshladilar. Bunda ular bir tizimdan ikkinchi tizimga o'tishda ancha uzoq muddatli o'tish davri bo'lishfni unutdilar. Natijada bu mamlakatlarda ishlab chiqarish hajmi keskin tushib ketdi, ko'plab korxonalar yopilib, ishsizlar soni ko'paydi, pulning qadri keskin pasayib ketdi, iqtisodiyot esa hamon karaxtlikdan chiqqani yo'q, odamlarning ahvoli og'irlashdi.

Shuning uchun O'zbekiston bu yo'ldan bormay boshqa yo'l tanladi. Bu yo'1 O'zbekistonning o'ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo'ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda revolyusion to'ntarishlarsiz, ijtimoiy to'qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat'iyatlilik bilan bosqichma-bosqich rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o'tishdan iboratdir.

«Bizning bozor munosabatlariga o'tish modelimiz Respublikaning o'ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini, an'analar. urf-odatlar va turmush tarzini har tomonlama hisobga olishga, o'tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, beso'naqay rivojlantirish-ning mudhish merosiga barham berishga asoslanadi» deb yozadi mamlakatimizning birinchi Prezidenti Islom Karimov.

O'zbekistonda bozor munosabatlariga o'tish yo'li ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo'lni amalga oshirishga, iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga birinchi Prezidentimiz I.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan beshta muhim tamoyil asos qilib olingan:

Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligini ta'minlash.

Ikkinchidan, o'tish davrida davlatning o'zi bosh islohotchi bo'lishi.

Uchinchidan, butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga asoslanmog'i, qonunlarning ustunligi ta'minlanmog'i lozim.

To'rtinchidan, bozor munosabatlariga o'tish bilan bir qa-torda aholini ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni amalga oshirish.

Nihoyat, beshinchidan, bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish. Bozor munosabatlariga o'tishda bu tamoyillarning hammasi ham muhim ahamiyatga egadir, lekin ularrilng ichida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili alohida e'tiborga loyiq. Chunki tegishli huquqiy negizni, bozorning infratuzilmalarini yaratish, odamlarda bozor ko'nikmalarini hosil qilish, yangi sharoitlarda ishlay oladigan kadrlarni tayyorlash uchun vaqt kerak bo'ladi.

Bundan tashqari, bozor munosabatlariga o'tish faqatgina iqtisodiyot sohalarini o'zgartirish bilan cheklanmaydi. U ijtimoiy hayotning bir-birlari bilan uzviy bog'liq bo'lgan barcha sohalarini, shu jumladan, siyosiy, ma'naviyaxloqiy, maishiy va boshqa sohalarni ham tubdan o'zgartirishni taqozo qiladi. Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich, evolyusion yo'l bilan o'tish haqidagi g'oya juda muhim va afzal ekanligini ko'rsatadi.

Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o'tish tamoyilini amalga oshirish iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy bosqichlarini aniq farqlash, bu bosqichlarning har biri uchun aniq maqsadlarni, ularga erishish vositalarini belgilab olishni talab qiladi.

Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimovning asarlarida bozor iqtisodiyotiga o'tishning birinchi bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib qo'yilganligi ta'kidlanadi:

- totalitar tizimning og'ir-oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish;

- Respublikaning o'ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish.

Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning muhim yo'nalishlari aniqlab olindi va bajarildi.

Birinchidan, o'tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniy-huquqiy negizini mustahkamlash.

Ikkinchidan, mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uyjoy fondini xususiylashtirish, qishloq xo'jaligida va xalq xo'jaligining boshqa sohalarida mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish.

Uchinchidan, ishlab chiqarishning pasayib borishiga bar-ham berish, moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta'minlash.

Respublika iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o'tkazish bo'yicha birinchi bosqichda qo'yilgan vazifalarni amalga oshirish jarayonida iqtisodiyot sohasiga tegishli bo'lgan, iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishning huquqiy negizini barpo etadigan 100 ga yaqin asosiy qonun - hujjatlar qabul qilindi.

Birinchi bosqichda kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun zarur bo'lgan muassasalar tizimi tuzildi.

Qishloq xo'jaligida agrar islohot jarayonida bozor iqtisodiyoti talablariga mos keladigan yangi xo'jalik tizimi shakllandi va iqtisodiyotning davlatga qarashli bo'lmagan qismi keng rivojlandi.

Xalq xo'jaligini, tarmoqlar va hududlarni boshqarishning eng maqbul va mavjud sharoitlarga mos bo'lgan tizimlari ishlab chiqildi. Narxlar to'liq erkinlashtirildi, bozor infratuzilmasining asosiy qirralari shakllantirildi, aholini ijtimoiy himoyalash tizimi amalga oshirila boshladi, iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishildi.

Respublikada bozor munosabatlariga o'tishning birinchi bosqichida iqtisodiyotda va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o'zgarishlar uning o'z taraqqiyotida keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o'ta boshlash uchun mustahkam shart-sharoit yaratdi. Shu bilan birga isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi bosqichning strategik maqsadlari va ustun yo'nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi.

Ikkinchi bosqichda investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish va shuning ne-gizida iqtisodiy o'sishni ta'minlab, bozor munosabatlarini to'liq joriy qilish maqsad qilib qo'yiladi. Shu maqsaddan kelib chiqib I.A.Karimov asarida bu bosqich uchun bir qator vazifalar ajratib ko'rsatiladi:

Birinchi vazifa - davlat mulklarini xususiylashtirish soha-sida boshlangan ishni oxiriga yetkazish. Bunda davlat mulkini xususiylashtirish, tadbirkorlik faoliyatini keng qo'llab-quwatlash, kichik xususiy korxonalar tashkil qilishni rag'batlantirish hisobiga ishlab chiqarishda davlatga qarashli bo'lmagan qismning ulushini oshirish ko'zda tutiladi.

Ikkinchi vazifa - ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash. Bu ham korxonalar va tarmoqlarning, umuman davlatning iqtisodiy va moliyaviy barqarorligiga erishish imkonini beradi.

Uchinchi vazifa - milliy valyuta-so'mni yana ham mustahkamlashdan iborat.

Bu esa so'mning konvertasiyasi, qat'iy valyutalarga erkin sur'atda almashtirish layoqati demakdir, unga pulning qadr-sizlanishiga qarshi ta'sirchan choralarni qo'llash, iste'mol mollari ishlab chiqarishni ko'paytirish hamda ichki bozorni shunday mollar bilan to'ldirish, korxonalarning chetga mol chiqarishini kengaytirish hisobiga valyuta zahiralarini mustahkamlash yo'li bilan erishiladi.

To'rtinchi vazifa - iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish, xom ashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o'tish.

Bunda tarkibiy o'zgarishlarda Respublika uchun eng asosiy hisablangan tarmoqlarni, jumladan, yoqilg'i, energetika va g'alla komplekslarini rivojlantirish nazarda tutiladi.

O'tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta'minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam ko'rsatish borasida birinchi bosqichda tutilgan yo'l davom ettiriladi.

Shunday qilib, O'zbekistonda iqtisodiyotni bozor munosabatlariga o'tkazishda ikki bosqichli taraqqiyot yuzaga keladi. Birinchi bosqichda davlat sektori va bozor xo'jaligidan iborat yarim erkinlashgan iqtisodiy tizim yuzaga keladi. Ikkinchi bosqichda iqtisodiyot to'liq erkinlashtiriladi, xususiylashtirish tugallanadi, narxlar erkin qo'yib yuboriladi, davlat korxonalarining monopol mavqei tugatiladi.

Lekin bundan Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish maqsadiga to'liq erishildi va bu sohada qo'yilgan vazifalar to'liq bajarildi degan xulosa kelib chiqmaydi. Chunki bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik davlat barpo etish, fuqarolik jamiyatining mustahkam poydevorini shakllantirish bar bir davrda kun tartibiga yangi vazifalarni qo'yadi.

Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta'kidlab o'tganlaridek, hozirgi bosqichda «erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilish-ning asosiy shartidir». Bu esa iqtisodiyot sohasida quyidagi aniq vazifalarni amalga oshirishni ko'zda tutadi:

- iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini izchillik bilan o'tkazish va iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish;

- xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida amalda mulkdorlar sinfmi shakllantirish;

- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, awalo, bevosita yo'naltirilgan sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit, kafolat va iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish;

- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy taraqqiyotda ustuvor o'rin olishiga erishish;

- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash, iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko'lamda integrasiyalashuvini ta'minlash;

- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada mustahkamlashga qaratilgan tarkibiy o'zgarishlarni izchil davom ettirish.



Bozor iqtisodiyotiga o'tishning besh tamoyili.

Konsepsiya muallifi Islom Karimov qayd etgan ediki, «O'zbekistonda bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'lini varatish uchun zamin vo'q emas. Sharqda odamlar azaldan savdo-sotiq bilan shug'ullanganlar. Shu boisdan. bu verda bozor sharoitida rivoilanishning o'z tarixiv tairibasi mavjud». Muallif xalqimizning o'z milliy tarixiy tajribasiga asoslanib, o'zining besh tamoyilini yaratdi. Su tamoyillar iqtisodiyot ta'limotlar tarixiga haqiqatdan ham yangilik bo'lib kirdi.



Iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi tamoyili.

Sobiq sotsialistik jamiyatda butun ijtimoiy hayot, xo'jalik faoliyati ham «Siyosat iqtisodiyotidan ustun bo'ladi, ustun bo'lmasligi ham mumkin emas» degan qoidaga asoslangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining tuzilishi, milliy daromadning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi, iqtisodiy siyosat ana shu shiorning talablariga bo'ysundirilgan edi. Bu siyosat qanday oqibatlarga olib kelganligi hammaga ayon. Ana shu holatni chuqur tahlil etib, undan kerakli xulosa chiqargan birinchi Predizentimiz iqtisodiyot va siyosat alohida-alohida ijtimoiy munosabatlar ekani, ularning har bin o'z qonunlari bilan rivojlanishi, bular o'rtasidagi nisbatda iqtisodiyotning ustuvorlik qilishi kerakligi haqidagi xulosaga keldi.



Bu qoida iqtisodiyot hayotning asosi ekanligi to'g'risidagi
umumbashariy qonuniyatga asoslanadi. Zero, kuchli zamonaviy tarkibiy
tuzilishga, moddiy, ilmiy va ijtimoiy asosga suyangan iqtisodiyot bo'lmasa,
mamlakat xalqining farovonligi ham, milliy xavfsizligi va tinchligi, xalqaro
nufuzi ham bo'lishi mumkin emas. Shuning uchun ham mustaqil milliy
iqtisodiyotni barpo etish, uning tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish uchun
harakat boshlandi. Albatta, amalda iqtisodiyotning ustuvorligini ta'minlash
oson kechmaydi, bu juda chuqur o'ylangan iqtisodiy siyosat o'tkazishni taqozo
etadi. I. Karimov bu siyosatni izohlab quyidagilarni yozgan edi: «Biz esa
yengil yo'lni qidirmadik. Isloh qilishning dastlabki bosqichlarida iste'mol
bozorini bir qadar cheklashga majbur bo'ldik. Ayni chog'da. mablag' va
zaxiralarni iqtisodivotdagi tarkibiv o'zgarishlarga sarflab. xorijga mahsulot
tayyorlavdigan. ilg'or texnologiva bazasi bilan iihozlangan zamonaviy
korxonalar barpo etib. ichki bozorni o'z mollarimiz bilan to'ldirish yo'lidan
bordik. Shu maqsadlardan kelib chiqib, o'z mablag'larimiz va olgan
qarzlarimizning asosiy qismi investitsiyalarga respublika yangi texnologiya
va texnika keltirishga sarflanmoqda. Iste'molni emas balki investitsiyalarni
ko'paytirdik. Bugunga kelib bu siyosat o'z samarasini bermoqda».
Xalqimiz va butun dunyo ko'z oldida milliy iqtisodiyotimizning
moddiy tayanchi bo'lgan ulkan korxonalar qurildi va qurilmoqda, hatto ilgari
bo'lmagan iqtisodiyot sohalari qad ko'tarmoqda. Bu O'zbekiston dunyoga
tanilishi, hamkorlik va jahon iqtisodiga qo'shilishi uchun zamin yaratish
demakdir, bu iqtisodiyot haqiqatan ham siyosatga nisbatan ustuvor munosabat
ekanini amalda isbotlanishi demakdir.

Davlat bosh islohotchi bo'lishligi tamoyili. Bu tamoyil, avvalo, umumbashariy qadriyatlardan kelib chiqadi. Zero, I. Karimov «O'zbekiston bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'li» nomli risolasida yozganidek, jahon tajribasi iqtisodiyotni davlat yo'li bilan tartibga solib turish zarurligini ko'rsatdi; buning ustiga tor ma'noda o'zini o'zi tartibga solib turadigan bozor yo'q, hamma davrlarda davlat o'z mavqeyiga ko'ra iqtisodiyotga ta'sir etib kelgan. Ammo bozor iqtisodiyotiga o'tish barcha mamlakatlarda bir xil kechmaganidek, davlatning yetakchilik roli ham har xil kechadi. O'zbekiston ijtimoiy jihatdan yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini quradi, bunda davlat tartibga solib turuvchi rol o'ynashi muqarrardir.

Xo'sh, davlatning bosh islohotchi va iqtisodiyotni tartiblashtirib turuvchi bo'lishini nimalar taqozo etadi?

Bu savolga birinchi Prezidentimizning bir qator asarlari va chiqishlarida aniq javoblar mavjud. Birinchidan, eski tuzum parchalangan, yangi jamiyat hali to'la qurilmagan bir sharoitda «iqtisodiyotni boshqarishni qo'ldan chiqarib yuborish, uning taraqqiyotini o'z holiga tashlab qo'yish mumkin emas»; ikkinchidan, bozor iqtisodiyotiga o'tish boshlangan davrda respublikamiz aholisining turmush darajasi nisbatan past, u o'zini o'zi himoya qila olmaydi. Bunday sharoitida davlat kerak, u o'tish davrida aholi manfaatlarini himoya qilish uchun milliy daromadni qayta taqsimlash vositasida unga tayanch bo'ladi; uchinchidan, bozor iqtisodiyotini qurish g'oyat qiyin vazifa, ayniqsa, iqtisodiyoti nochor va tarkibiy tuzilmasi biryoqlama bo'lgan mamlakatda.

Bozor munosabatlarining qaror topishi davrida «davlat islohotlar jarayonida faol ishtirok etishi, uning tashabbuskori bo'lishi, islohotni izchillik va qat'iylik bilan amalga oshirish shart». Davlatning bu boradagi yetakchiligi shundaki, u yangi iqtisodiyotga tezroq va katta qiyinchiliklarsiz o'tishga yordam beradi, islohotlarning asosiy yo'nalishlarini ishlab chiqadi, islohotlarni amalga oshirish dasturini tuzadi va ularni amalga oshirishning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy vositalarini belgilaydi. Islohotlar konsepsiyasi muallifi Islom Karimov bu masalada shunday qat'iy fikrni aytadi: «davlat islohot jarayonining barcha bosqichlarida yetakchi o'rinda turishi, bu jarayonning markazida bo'lishi shart». Darvoqe, bugun bu tamoyilning naqadar to'g'ri ekani MDH davlatlaridagina emas, butun dunyo miqyosida e'tirof etilmoqda.

Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili taraqqiyotning evolyutsion yo'li, zarurat bo'lib u bir qancha sabablar bilan bog'liq ekanligini konsepsiya muallifi I. Karimov bir qancha dalillar bilan asoslab beradi. Birinchidan. O'zbekistonning eng yaqin tarixi sobiq sotsialistik tuzumi, uning istiqboldagi tuzumi bilan - «bir-biri bilan mutlaqo kelisha olmaydigan ikki xo'jalik tizimidir». Bunda eski iqtisodiyotni takomillashtirish emas, balki tamomila yangi xo'jalik yuritish tizimini barpo etish talab etiladi. «Bu bir sifat holatidan ikkinchisiga o'tishdir». Shuning uchun o'tish vazifalarini birdaniga amalga oshirib bo'lmaydi, u bir qancha bosqichlarni o'z ichiga oluvchi nisbatan uzoq davr doirasida amalga oshadi; ikkinchidan yangi iqtisodiy tizimni farmonlar va qonunlar chiqarish bilan qurib bo'lmaydi, bunday iqtisodiyot tegishli infrastrukturani va huquqiy bazani yaratishni talab etadi.

Qonunning ustuvorligi, hamma uchun tengligi tamoyili. Birinchi Prezidentimiz o'zining Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq oltinchi sessiyasidagi «Adolat-qonun ustuvorligida» nomli ma'ruzasida uqtiradiki, «biz tanlagan taraqqiyot modeli bozor iqtisodiyotiga tayangan ochiq demokratik davlat qurish, fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantiradigan yangi hayot barpo etish harakatidamiz», «bir tomondan, ko'p asrlik tarix, buyuk madaniyat, yuksak milliy an'analar, muqaddas qadriyatlarga, ikkinchi tomondan esa-jahon xalqlarining eng ilg'or tajribasiga» asoslanishi bilan birga qonunlar ustuvorligiga ham suyanadi.

Qonunlarning ustuvorligi tamoyili shuni bildiradiki, qabul qilingan Konstitutsiyamiz, barcha boshqa qonunlar hech istisnosiz hamma tomondan hurmat qilinishi va ularga rioya qilinishi kerak. Har bir fuqaro nafaqat qonunlar talabini bilishi, ularga so'zsiz amal qilishi, balki boshqalarning ham qonunlarga rioya qilishlarini nazorat qilmog'i demokratik jamiyat qurishning talabiga aylanadi. Qonunlarning ustuvorligini ta'minlash tamoyilining mohiyatini I. Karimov yana quyidagicha izohlaydi: «Qonun ustuvorligini ta'minlash, shaxs, oila, jamiyat va davlatning huquq va manfaatlari muhofazasini kuchaytirish, aholining huquqiy madaniyati va huquqiy ongini oshirish, fuqarolarni qonunga bo'ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash - bu rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan chinakam demokratik, huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurishning nafaqat maqsadi, balki uning vositasi, eng muhim sharti hisoblanadi».

Kuchli ijtimoiy siyosat. Bu tamoyil Islom Karimov asarlarida nihoyatda mukammal va atroflicha ishlab chiqildi. «Aholining muhtoj tabaqalarini ijtimoiy himoyalash kechiktirib bo'lmaydigan eng ustuvor vazifa amaliy harakatlarning eng asosiy qoidasi bo'lib qoldi va shunday bo'lib qoladi» deganda uning ijtimoiy himova tamoyili o'z ifodasini topgan edi.

I. Karirmovning ijtimoiy siyosat konsepsiyasida keng qamrovli himoya mexanizmi ishlab chiqilgan. Bu mexanizm bo'g'inlari asosan quyidagilardir: ijtimoiy himoyaning huquqiy bazasini yaratish, aholining nogiron, nafaqador, ko'p bolali va kambag'al oilalari, o'quvchi yoshlarga yordam berish, ish bilan vaqtincha ta'minlanmagan kishilarga nafaqa to'lash va ish joylari yaratish, ma'lum davrda narxlarning erkinlashuvini to'xtatib turish va asta-sekin bozor qonunlariga moslashib borishiga yo'l ochish, boqimandalik va tekis taqsimlash illatlarini batamom tugatish, pulning qadrsizlanishini to'xtatish, iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirib borish asosida iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish (bevosita iste'mol buyumlari ishlab chiqishga yo'naltirilgan iqtisodiyot barpo etish) va boshqalardir.

Kuchli ijtimoiy himoyalash konsepsiyasi ilmiy jihatdan muallifning boshqa sohalardagi iqtisodiy ta'limotlari bilan chambarchas bog'liqdir. Bu bog'liqlikni, ya'ni bozor munosabatlarini O'zbekistonda barpo etish-saqlash ta'limotini shunday ta'riflaydi: «Samarali ijtimoiy siyosatni iqtisodiyotni barqarorlashtirish, tarkibiy o'zgarishlar, bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich joriy etish chora-tadbirlari bilan uyg'unlashtirib amalga oshirib borgan taqdirdagina ijtimoiy sohaga yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etish mumkin».



  1. DOIMIY RIVOJLANIB VA BOYIB BORUVCHI IQTISODIYOT

O'zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti yaratgan bozor iqtisodiyotiga o'tish ilmiy ta'limoti boshqa iqtisodiy qarashlar, g'oyalar, ta'limotlardan tubdan farq qiladi. Bu haqda muallif shunday dedi: «Mustaqil rivojlanishning o'tgan davrini umumlashtirish va tahlil etish isloh qilishning O'zbekiston model asosli va to'g'ri bo'lib chiqdi. deb aytish uchun to'la asos beradi. bugun uni obro'li xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, jahonning ko'pgina mamlakatlari tan olmoqda. Eng asosiysi-hayotning o'zi uni tasdiqlamoqda»

Birinchi Prezidentimiz O'zbekistonda bozor munosabatlarini shakllantirish ilmiy konsepsiyasini mamlakatimizda olib borgan keng qamrovli islohotlar natijalari asosida yangi-yangi qoidalar bilan boyitib borayotir. U yuqorida qayd qilingan asarida o'z konsepsiyasi ro'yobga chiqishining vositalarini ham aniqlashtirib berdi. Bular quyidagilardir: birinchidan, inson manfaatlarini ro'yobga chiqaruvchi shart-sharoit yaratish orqaligina islohotlar amalga oshadi; hozirgi sharoitda «har bir oila boy bo'lsa, davlat boy bo'ladi» degan qoidaga rioya qilinsa, islohotlar tezroq samara beradi; ikkinchidan, «mamlakatda chinakam o'rta mulkdorlar sinfi shakllangan taqdirdagina islohotlar sezilarli samara beradi, mulkchilik masalalari hal bo'ladi»; uchinchidan, «biz ko'p ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish vazifasini qo'ymoqdamiz. Bunda ustuvorlik xususiy mulkka —kichik va o'rta biznesga beriladi»; to'rtinchidan, qimmatbaho qog'ozlar bozorini rivojlantirish, pul mablag'larini qimmatbaho qog'ozlar bozoriga jalb etish, aksiyalashtirish, fond bozorida faol qatnashish; beshinchidan, «Ishlab chiqarishni, iqtislodiyotda vujudga keltirilayotgan huquqiy doirada o'zgartirib borish». Asosiysi, «bunday o'zgarishlar islohotlarning o'ziga kafolat beradi»; oltinchidan, nodavlat sektordagi o'zgarishlarga doimo katta ahamiyat berib borish, qishloqda bozor mexanizmlarini rivojlantirish, dehqonda sohibkorlik hissini uyg'otish; yettinchidan, iqtisodiyotning hududiy tuzilishini takomillashtirib borish, hududiy imkoniyatlardan samarali foydalanish; sakkizinchidan, respublikani hayotiy muhim tovarlar bilan o'z milliy imkoniyati hisobiga ta'minlashga ustuvorlik berib borish va boshqalar.

Birinchi Perezidentimiz tomonidan ishlab chiqarilgan bu besh tamoyil hayot sinovidan o'tdi. Amaliy islohotlar jarayonida, xususan, XXI asr arafasi va uning dastlabki yillarida mamlakatimizning rivojlanishi strategiyasi, islohotlarni chuqurlashtirish va jamiyatni yangilash borasidagi faoliyatimizni jadallashtirish maqsadida bu tamoyillar Oliy Majlisning 1-chaqiriq XIV sessiyasida quyidagi oltita ustuvor yo'nalish bilan to'ldirildi:

1. Mamlakat siyosati, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish.

2. Jamiyat ma'naviyatini yanada yuksaltirish.

3. Kadrlar masalasini muvaffaqiyatli hal qilish.

4. Xalq turmush darajasining izchil va barqaror o'sishi, aholini yanada kuchli ijtimoiy himoya qilish.

5. Iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlarni ta'minlash.

6. Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz hududiy yaxlitligini ta'minlas

XULOSA

Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o'zgartirishdan iboratdir. O'tish davri quyidagi me'zonlar bilan tavsiflanadi: sikllilik (jamiyatda u yoki bu tarkibiy o'zgarishlarni qaytarilib turishligi), beqarorlik (turli xil jamiyat kuchlarining kurashi va o'zaro ta'siri), muqobillik (islohotlar va rivojlanish yo'llarining tanlash imkoniyati), tarixiylik (eski tizimning yo'qolib ketishi, o'rniga boshqa tizimning vujudga kelishi, uning rivojlanishi).

Iqtisodiy islohotlar iqtisodiyotda tub o'zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan tadbirlar majmui.

Iqtisodiy uklad - turli mulkchilikka asoslangan xo'jalik yuritishning shakllari va turlari.

Iqtisodiyotni erkinlashtirish - nima va qancha ishlab chiqarishni, qayerga, qanday narx sotishni tadbirkorning o'zi belgilashi uchun imkon berish. Iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarini erkinlashtirish, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning erkinligi va mustaqilligini ta'minlash, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish demakdir.

Islohotlar konsepsiyasi - ijtimoiy—iqtisodiy islohotlarning asosiy maqsad va yo'nalishlari, uni amalga oshirishning vazifalari va strategik yo'llarining umumiy g'oyasidir.

Iqtisodiyotni barqarorlashtirish - tanglik holatlariga barham berish asosida makroiqtisodiy muvozanatlikni saqlash va ishlab chiqarishni yuksaltirish uchun shart-sharoitlarni vujudga keltirishdir.

Kambag’allik tushunchasini ko'rib chiqib, ba'zi xulosalarga kelishimiz mumkin. Kambag’allik tushunchasi turli xil ta'riflarga ega: daromad va xarajatlarning past darajasi va kerakli hayot standartlarini saqlab qolishning iloji yo'qligi va jamiyatda o'zini qanday his qilish mumkinligi. Ushbu yondashuv, birinchi navbatda, muallifga va ushbu masalani ko'rib chiqishda unga rioya qilgan kontseptsiyaga bog'liq. Bundan tashqari, qashshoqlikni o'rganishning turli yondashuvlari mavjud: birinchi - rasmiy (mutlaq) yondashuv; ikkinchi yondashuv subyektivdir; uchinchi yondashuv - deprivatsiya.

Aholining bir qismi murakkab iqtisodiy sharoitlar tufayli "pastga" tushish yoqasidadir. Bu odamlar ijtimoiy depressiya holatida, ular yashamaydi, balki omon qolishga intiladi. Kambag’allik muammosi juda dolzarb bo'lib, u boshqa muammolarni kamaytirish haqida gapirishga imkon beradi. Demografiya, aholi bandligi, ishsizlik masalalari qashshoqlik bilan bevosita bog'liq; qashshoqlik aholi salomatligiga, fuqarolarning ta'lim va madaniyat darajasiga, ularning tarbiyasi, ijtimoiylashuvi va axloqiga bevosita ta'sir ko'rsatadi, bu ilm - fanni rivojlantirishning tormozlaridan biridir. Kambag’allik inson munosabatlarining insoniylashtirilishiga, jinoyatchilik va terrorizmning o'sishiga yordam beradi, hayot darajasi va sifatining pasayishiga olib keladi. Bu, ayniqsa, siyosiy munosabatlarga, barcha darajalarda davlat siyosatini amalga oshirishga ta'sir qiladi, Rossiyada fuqarolik jamiyatining shakllanishiga to'sqinlik qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI


  1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli ―2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida‖gi farmoni.

  2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma'ruza, 2017 yil 14 yanvar// Sh.M. Mirziyoyev, Toshkent: O‘zbekiston, 2017.

  3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan quramiz. Sh.M. Mirziyoyev. Toshkent: ―O‘zbekiston‖, 2017. - 488 b.

  4. I.A. Karimov. O'zbekiston o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li. T.: "O'zbekiston", 1992.

  5. B.Y. Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov – “Iqtisodiyot Nazariyasi” – 2017

6. I.A. Karimov. O'zbekiston - bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'li. T.: "O'zbekiston'', 1992.

7. I.A. Karimov. O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida. T.: "O'zbekiston", 1995.4. I.A. Karimov. O'zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.: "O'zbekiston", 1996.

8. I.A. Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.: "O'zbekiston", 1996.

9. I.A. Karimov. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: "O'zbekiston", 1997.

10. I.A. Karimov. Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi. T.: "O'zbekiston", 1997.

11. I.A. Karimov. O'zbekiston buyuk kelajak sari. T.: "O'zbekiston", 1998.

12. I.A. Karimov. O'zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.: "O'zbekiston", 1999.

13. I.A. Karimov. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish - eng muhim vazifamiz. T.: "O'zbekiston", 2000.

14. I.A. Karimov. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T.: "O'zbekiston", 2000.

15. I.A. Karimov. Vatan ravnaqi uchun liar birimiz mas'ulmiz. T.: "O'zbekiston", 2001.



MUNDARIJA
I.KIRISH..........................................................................................................2

II.ASOSIY QISM

  1. BOZOR IQTISODIY MUNOSABATLARIDA BOYLIK (KAMBAG’ALLIK) TUSHUNCHASI.......................................................4

  2. BOZOR IQTISODIYOTIGA O’TISH NAZARIYASI...............................7

  3. O’ZBEKISTONDA BOZOR IQTISODIY MUNOSABATLARIGA O’TISHNING TAMOYILLARI................................................................12

  4. DOIMIY RIVOJLANIB VA BOYIB BORUVCHI IQTISODIYOT........22

III.XULOSA...................................................................................................24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI....................................26





Download 126.41 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling