«iqtisodiyot» kafedrasi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

«IQTISODIYOT» KAFEDRASI
"IQTISODIYOT" (JAHON IQTISODIYOTI VA XALQARO IQTISODIY MUNOSABATLAR) FANIDAN

YAKUNIY NAZORAT SAVOLLARI


Tuzuvchi: k. o’qit. Mamadiyorov O.U

Bajardi: Talaba. Shirinboyev. B.B

TOSHKENT-2020
YOZMA ISH VARIANTI-16
1.Xalqaro savdoda maxsus va harakatchan omillar.
Xalqaro savdo — bu turli davlat-milliy xoʻjaliklari oʻrtasidagi tovar va xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo qadimdan mavjud boʻlsada, faqat XIX asrga kelib, yaʼni deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi. Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo balansi kabi koʻrsatkichlar bilan tavsiflanadi. Xalqaro savdoning yangi va o‘ta yangi nazariyalariYX asrning ikkinchi yarmidan boshlab xalqaro savdo nazariyalarini ishlab chiqish vidagi yo‘nalishlarda amalga oshirila boshlandi:
1.Klassik maktab nazariyalarini rivojlantirishga va kengaytirishga yo‘nal- tirilgan nazariyalar. Bu nazariyalarga misol qilib P. Samuelson va R. Djons- larning «maxsus ishlab chiqarish omillari» nazariyasini keltirish mumkin.
2.Klassik maktab nazariyalarini inkor etmagan holda xalqaro savdoning bu nazariyalarda o‘rganilmagan jihatlarini tahlil qilishga yo‘naltirilgan nazariyalar. Bu nazariyalarga misol qilib S. Linderning «kesishuvchan talab» nazariyasini keltirish mumkin.

3.Klassik maktab nazariyalarini inkor etuvchi va xalqaro savdoning yangi asoslarini topishga yo‘naltirilgan nazariyalar. Bu nazariyalarga misol qilib «miqyos samarasi» nazariyasini, «xalqaro savdoning dinamik modeli» naza­riyasini va B. Balassaning «tarmoq ichidagi savdo» nazariyasini keltirish mum­kin.P. Samuelson va R. Djons o‘zlarining «Maxsus ishlab chiqarish omillari» naza- riyalarida Xeksher-Olin nazariyasini rivojlantirish va kengaytirishga harakat qilish- gan. Xeksher-Olin nazariyasida ishlab chiqarish omillarining faqat ikki xil turi — kapital va mehnat inobatga olingan bo‘lsa, «Maxsus ishlab chiqarish omillari» naza­riyasida ushbu omillar soni uchtaga yetkazildi, bular kapital, mehnat va yer omilla- ridir. Bundan tashqari, Samuelson-Djons nazariyasida ishlab chiqarish omillarini ikki guruhga bo‘lish taklif etiladi:

Ishlab chiqarishning maxsus omillari — muayyan tarmoqlarda keng qo‘lla- niluvchi va boshqa tarmoqlarda esa deyarli qo‘llanilmaydigan ishlab chiqarish omillari. Ushbu omillar faqat bir tarmoqqa tegishli bo‘lganligi uchun tarmoqla- raro ko‘chib yurmaydi. Misol uchun, kapital sanoat tarmoqlarida keng qo‘llani- ladi, qishloq xo‘jaligida esa uning ahamiyati yuqori emas. Chunki qishloq xo‘- jaligida ishlab chiqarish omillarining revers samarasi yuqori boMganligi kapi­tal o‘rniga mehnat resurslaridan keng foydalanish imkoniyatini beradi. Boshqa tarafdan yuqori unumdorlikka ega bo‘lgan yer qishloq xo‘jaligi uchun maxsus omil bo‘ladi. Chunki sanoatda yerning unumdorlik darajasi hech qanday aha- miyat kasb qilmaydi.
Harakatchan omil — hamma tarmoqlarda keng qo‘llaniluvchi va shu sababli tarmoqlararo erkin harakatlanuvchi ishlab chiqarish omili. Bu omilga misol qilib mehnat resurslarini keltirish mumkin. Misol uchun, agar ishchi kuchi sanoat korxonasida o‘z ish joyini yo‘qotib qo‘ysa, u qishloq xo‘jaligiga borib ishlashi mumkin va aksincha. Bundayholatlar jahon xo‘jaligida ko‘p kuzatiladi. Ishchi- larning qishloq xo‘jaligidan sanoat tarmoqlariga o‘tishi natijasida jahon xo‘jali- gida urbanizatsiya jarayoni rivojlanib kelmoqda.
Maxsus ishlab chiqarish omillari nazariyasi — xalqaro savdo rivojlanishining obyektiv asosini ichki nisbiy narxlarni bir-biridan farq qilishi tashkil etsa, bu holat- ⁿing asosiy sababi mamlakatlarning maxsus ishlab chiqarish omillari bilan turlicha ta’minlanganligidan iboratdir. Mamlakatning xalqaro savdoda ishtirok etishi nati­jasida eksport tarmoqlari uchun maxsus bo‘lgan omillar rivojlanadi, import bilan raqobatlashuvchi tarmoq uchun maxsus bo‘lgan omil kamayadi.