Iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari

Iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari

 

 

 

 

              

“IQTISODIYOTDA AXBOROT      

            KOMPLEKSLARI VA 

           TEXNOLOGIYALARI”  

Fanidan 

 

    AXBOROT KOMPLEKSIDA 

QAROR QABUL QILISH VA 

EKSPERT TIZIMLARI 

MAVZUSIDA TAQDIMOT 

 

 

 

 

BAJARDI: Bolbekova Dilaso                                                               TEKSHIRDI: 

                                                                         

  REJA:

 

    1. Intellektual programmalar va sistemalar haqida tushuncha.  

    2. Ekspert tizimining tashkiliy-tarkibiy tuzilishi. 

    3. Qaror qabul qilish jarayoni ni qo’llab-quvvatlash tizimlari haqida 

tushuncha. 

    Axborot tizimi tushunchasini kiritishdan oldin tizim deganda nimani 

tushunishimizni aniqlab olamiz.Tizim deganda yagona maqsad yo’lida bir 

vaqtning o’zida ham yaxlit,ham o’zaro bog’langan tarzda faoliyat ko’rsatuvchi 

elementlar(obyektlar) majmuasi tushuniladi. 

 

Informatikada “tizim” tushunchasi ko’proq texnik vositalar,asosan,kompyuterlar 

murakkab obyektlarni boshqarishga nisbatan aytiladi.”Tizim” tushunchasiga  

“axborot” so’zining qo’shilishi uning belgilangan funksiyasini va yaratilish 

maqsadini anniq aks ettiradi. 

Axborot tizimi – belgilagan maqsadga erishish yo’lida axborotni 

yig’ish,saqlash,qayta ishlash va uzatishuchun qo’llaniladigan usullar,vositalar va 

shaxslarning o’zaro bog’langan majmuasidir. 

 

 

 

Axborot tizimlari jamiyat paydo bo’lgan paytdan boshlab mavjud bo’lgan, 

chunki rivojlanishining turli bosqichida jamiyat o’z boshqaruvi uchun 

tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniqsa, 

ishlab chiqarish jarayonlari — moddiy va nomoddiy nе'matlarni ishlab chiqarish 

bilan bog’liq jarayonlarga tеgishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun xayotiy 

muxim axamiyatga ega. 

 

Suniy idrok haqida «Sun'iy» sozining ma'nosi ayon: u kelib chiqishiga kora tabiiy 

bolmagan narsani, ya'ni, inson qoli bilan yaratilgan narsalarni nazarda tutadi. 

«Intellekt» sozini esa bundayin oson ta'riflashning imkoni yoq. Lugatlarda uning 

ma'nosi juda xilma-xil beriladi. Masalan, intellektni «qaror qabul qila olish 

qobiliyati», «anglash qobiliyati» kabi qisqa va londa ta'riflaridan tashqari, 

«bilish, idrok qilish va tahlil asosida, hamda, yigilgan tajriba hamda konikmalar 

vositasida yangi vaziyatlarga moslasha olish» kabi uzundan uzoq ta'riflari ham 

bor. Ilmiy atama holidagi «sun'iy intellekt» tushunchasi esa ilk bora 1956 yilda, 

Stenford universitetida otkazilgan ilmiy anjumanda inglizcha «artificial 

intelligence» (AI) tarzida ilm- fanga taklif qilingan edi. Sun’iy intellekt o`z nomi 

bilan kompyuterning ong belgilarini egallashini nazarda tutadi. Sun’iy intellekt 

metodlari programmalarni birlashtirishni soddalashtiradi va sun’iy intellekt 

sistemasiga mustaqil o`rganish va yangi foydali ma’lumotlarni yig`ish 

qobiliyatini nazarda tutadi. Inson o`z bilimlarini oshirgani sari o`z fikrlash 

usullarini o`zgartirmasligi va o`ziga ma’lum ma’lumotlarni esdan chiqarmasligi 

mumkin. Sun’iy intellekt sistemasi ham xuddi shunday ishlashi kerak. Sun’iy 

intellekt metodlari programmalar qismlarining yuqori darajadagi mustaqilligini 

nazarda tutadi. 

 Sun’iy  intellekt  deganda  aqliy  xatti-harakatlarga  nisbatan  kompyuter  

tizimining  qobiliyati tushuniladi. Ko‘pincha bunda inson fikrlashi bilan bog‘liq 

qobiliyat anglanadi 

 Sun'iy intеllеkt tizimlari. Bu soxadagi izlanishlarni to’rt yunalishga bulish 

mumkin: 

— Ijodiy jarayonlarni imitatsiya qiluvchi tizimlar. Ushbu yo’nalish kompyutеrda 

o’yinlarni (shaxmat, shashka va x.k.) avtomatik tarjima qilishni va boshqalarni 

amalga oshiradigan dasturiy ta'minotni yaratish bilan shug’ullanadi. 

 — Bilimlarga asoslangan intеllеktual tizimlar. Ushbu yo’nalishdagi muxim 

natijalardan biri ekspеrt tizimlarning yaratilishi xisoblanadi. Shu tufayli sun'iy 

intеllеkt tizimlarini ma'lum va kichik soxalarning ekspеrti sifatida tan olinishi va 

qo’llanishi mumkin.  

— EXMlarning yangi arxitеkturasini yaratish. Bu yo’nalish sun'iy tafakkur 

mashinalari (bеshinchi avlod EXMlari) ni yaratish muammolarini o’rganadi. 

— Intеllеktual robotlar. Bu yunalish oldindan qo’yilgan manzil va maqsadga 

erisha oladigan  intеllеktual robotlar avlodini yaratish muammolari bilan 

shug’ullanadi. 

Ekspert  tizimlarini  axborot  tizimlari  sinfi  sifatida  ko‘rib  chiqish  mumkin.  U  

foydalanuvchining roziligidan  qat’iy  nazar  ma’lumotlarni  tahlil  va  tahrir  eta  

oluvchi,  qarorni  tahlil  etib  qabul  qiladigan, tahliliy-tasnifiy  vazifalarni  bajara  

oladigan  ma’lumotlar  va  bilimlar  bazasiga  ega.  Jumladan,  ekspert tizimlari  

keladigan  axborotlarni  guruhlarga  bo‘lib  tashlay  oladi,  xulosa  chiqaradi,  

identifikatsiyalaydi, tashxis qo‘yadi, bashoratlashga o‘rgatadi, sharhlab beradi 

va hokazo.  

                       Ekspert tizimining boshqa axborot tizimlaridan afzalliklari 

quyidagicha:  

• yaqin  davrlargacha  EHMda  yechish  qiyin  yoki  umuman  yechib  

bo‘lmaydigan  deb  sanaluvchi murakkab masalalarning yangi sinfini yechish, 

optimallashtirish va (yoki) bahosini olish imkoniyati;  

• dasturchi bo‘lmagan foydalanuvchiga (eng oxiridagi foydalanuvchilar) o‘z tilida 

suhbat yuritish va  kompyuterdan  samarali  foydalanish  uchun  axborotni  

vizualizatsiyalash  usullarini  qo‘llash imkoniyatini ta’minlash;  

• yanada  ishonchli  va  malakali  xulosa  chiqarish  yoki  qaror  qabul  qilish  

uchun  ekspert  tizimini mustaqil o‘rganish, bilimlardan foydalanish qoidalari, 

ma’lumotlar, bilimlarning to‘planishi;  

• foydalanuvchi axborot yo‘qligi tufayli yoki axborotning haddan ziyod rang-

barangligi, yoki hatto kompyuter  yordamida  ham  odatdagi  qarorni  qabul  

qilishning  cho‘zilib  ketilishi  tufayli  yecha olmaydigan savollar yoki 

muammolarni hal etish;  

• takomillashgan asboblar va ushbu tizimdagi foydalanuvchi mutaxassisning 

shaxsiy tajribasidan foydalanish hisobiga yakka tartibdagi ixtisoslashgan ekspert 

tizimlarini yaratish imkoniyati; • ekspert tizimining asosi qaror qabul qilish 

jarayonini shakllantirish maqsadida tuzilgan bilimlar majmui (bilimlar bazasi) 

sanaladi. 

Intellektual va ekspert sistemalar uch asosiy qismdan tuzilgan:  



 

faktlar 



 

evristikalar haqidagi bilimlar bazasi 



 

xulosa va yechim mashinalari 



 

insonning mashina bilan muloqotini ta’minlovchi sistema. 

Insonning mashina bilan muloqotini ta’minlovchi sistema shunday bo`lishi 

kerakki, unda faqat ekspert emas, balki yangi xodimlar ham ishlay olsin. Bunda 

qulaylik yaratuvchi “menyu”, piktogrammalar, sichqonchadan foydalanish 

yo`llari ishlatiladi.  

Bilimlar bazasi bilimlarni belgilar shaklida saqlaydi. Aniqrok aytganda, unga 

sonlar jadvali, kattaliklar qiymati diapazoni va hokazolar kirishi mumkin. Lekin 

bilimlar bazasining asosini faktlar va evristikalar tashkil etadi.  

Bilimlar bazasidagi faktlar tarkibiga ob’ektlarning bayoni, ularning belgilari va 

ekspert sistemasini ishlatish sohasiga mos keluvchi sonli qiymatlar kiradi. 

Masalan, texnologik jarayonlarni boshqarish sistemasi uchun bilimlar bazasi 

tarkibiga konkret korxonaning yoki uning bir qismining bayoni, aloxida 

komponentlar harakteristikalari, datchiklardan olingan qiymatlar, zaxiralar 

sostavi va x.k. kirishi mumkin. Evristikalar yoki qoidalar konkret muammoni 

yechish uchun faktlar asosida xulosa chiqarish yo`lini bildiradi.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Muxtorlik 

 

 

duragay 

Integratsiyalash 

darajasi bo‘yicha 

Kompyuter 

tarmoqlari 

o‘yicha 

Bitta kompyuterda 

joylashganligi bo‘yicha 

Lokal tarmoqda  

Simvolli protsessor 

Mini, super mini EHM 

ShEHM 

Ekspert  tizimlari 

Vazifaga ko‘ra 

Interpretatsiyalash 

Tashxis qilish 

Kuzatish 

loyihalashtirish 

bashorat 

rejalashtirish 

o‘qitish 

Real vaqt 

bo‘yicha 

Statik 

Kvazidinamik 

dinamik 

Ekspert tizimlarni ishlab chiqish bosqichlari. 

Sanoatda ekspert tizimlarni ishlab chiqishning quyidagi bosqichlarini ajratish 

mumkin: muammoni tanlash; timsollarni (prototiplarni) ishlab chiqish;  timsollar 

(prototiplar) ni chalasini to‘ldirib oxiri (sanoat ET) ga yetkazish; tizim sifatini 

belgilash (baholash); tizimni tutashtirish va tizimni qo‘llab-quvvatlash. 

Muammoni tanlash bosqichida ekspert tizimni qo‘llash sohasi aniqlanadi, 

ekspert va bilimlar bo‘yicha muxandislarning mavjudligi aniqlanadi, muammo 

sohadagi masalalarning  ahamiyati belgilanadi. 

Timsollar (prototiplar) ni ishlab chiqish bosqichida ekspert tizimini ishlab chiqish 

bo‘yicha mutaxassis ekspert bilan hamkorlikda tanlangan muammo sohasidagi 

muammoni yechishning uslublarini bayon etish uchun kanday tushuncha, 

munosabat va protseduralar zarurligini xal etadi. Bu bosqichdagi asosiy vazifa 

masalani strategiyasi va cheklovlarni tanlashdan iborat. Bosqichda masala turi, 

tavsifi, ulchami, ishlanma jarayonidagi ishtirokchilar tarkibi aniqlanadi. Bundan 

tashqari bu bosqichda ifodalashning o‘ziga xos rasmiy tiliga utkaziladi. Bu yerda 

ko‘rib chikilayotgan masala uchun modellar yoki ma’lumotlarni taqdim 

etishning uxshash usullari tanlanadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      

                                                

EXPERT 

SISTEMALARINING 

ISHLATILISH 

SOHALARI 

 

 

• tibbiy diagnostika va davolash;  

• kimyoviy analiz va sintez;  

• molekulyar biologiya va gen injenerligi;  

• sanoatda rejalashtirish va ishlab chiqarishni 

tashkil qilish;  

• signallarni qayta ishlash;  

• qurilmalar nosozligi diagnostikasi;  

• geologik razvedka;  

• avtomatlashtirilgan loyixalashning 

intellektual sistemalari;  

• o`lchov sistemalari: ko`rish, boshqarish, 

ma’lumotlar taxlili;  

• texnologik jarayonlarni boshqarish.  

 

 

 

                                                   

BOSHQARUV QARORLARI:

 

 

          

 

   

                         

                      QAROR QABUL QILISH USULLARI:

 

 

Shunday qilib qaror qabul qilishda bir necha xususiyatlar mavjud,ulardan eng 

asosiylari: 

  Mavjud muammoli vaziyat; 

  Mavjud imkoniyatlardan birini tanlash; 

  Mavjud maqsad; 

Mavjud muammoli vaziyatlardan kelib chiqib maqsadiga muayyan mavjud 

imkoniyatlardan birini tanlay bilish kerak. 

Boshqaruv qarorlariga qo’yiladigan talaBlar 

  Ilmiy asoslangan bo’lishi lozim:    Boshqaruv qarorlari muayyan ishlab 

chiqarish holatini tahlil qilishdan kelib chiqishi, iqtisodiy, tehnikaviy va 

boshqa sotsial qonunlarning  amal qilishini hisobga olishi, hozirgi zamon fan-

tehnika yutuqlari negizida qabul qilinishi lo’nda va aniq bo’lishi lozim. 

  Bir biri bilan aloqador bo’lishi:    Muayyan vazifani xaletishda ko’pincha 

asosiy masalalardan kelib chiqadigan qo’shimcha vazifalarni hal etishga 

to’g’ri keladi. Bu vazifalar qaror qabul qilinayotgan bosh vazifaga 

bo’ysundirilishi lozim. 

  Xuquq va javobgarlik:   Rahbar qarorni o’ziga berilgan xuquqlar doirasidagina 

qabul qilishi mumkin, bu yerda gap boshqarishning barcha bo’g’iknlarida 

xuquq va javobgarlik ko’lami nisbati to’g’risida boryapti. 

  Aniq va to’g’ri bo’lishi kerak:   Har anday qaror aniq va bajaruvchiga 

tushunarli bo’lishi lozim.Qarordan bir necha ma’no kelib chiqishiga va uni 

turlicha talqin qilish yoki tushunishga yo’l qo’ymaslik. 

  Vaqt bo’yicha qisqa bo’lishi kerak:   Axborotlar bilan ishlash vaqtni tejash 

maqsadida qisqa muddatli qarorlar qabul qilinishi lozim 

  Vaqt bo’yicha aniq bo’lishi kerak:   Har qanday qarorning bajarilish muddati 

aniq ko’rsatilishi kerak.Aks holda uning bajarilishi obyektiv nazorat qilish 

imkoniyatiga ega bo’linmaydi. 

Qaror qabul qilish yakka va jamoaviy tartibda amalga oshiriladi. 

                                

 

                         MAZMUN JIHATDAN QARORLAR: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

http://fayllar.org