İşçi heyəti: Redaksiya heyəti: Elşən Hacızadə baş redaktor, iqtisad elmləri doktoru, professor Vahid Axundov

4. Ehtiyatların mənimsənilməsinin qlobal ssenariləri
Hesablamalara görə, ənənəvi yanacaq növləri - kömür, neft, qaz, torf, yanan bərk
süxurların ehtiyatları, ümumilikdə dünyada yaxın 140-150 ilə yetə bilər. Məlum

107
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
olduğu kimi, karbohidrogen ehtiyatları məhdud olduğundan müəyyən dövrdən sonra
tükənəcəkdir. Mütəxəssislərin rəyinə görə, İnkişaf Etməkdə Olan Ölkələr təsdiqlən-
miş karbohidrogen ehtiyatlardan ABŞ səviyyəsində istifadə etsələr o zaman möcvud
neft ehtiyatları 7, təbii qaz 5, kömür 18 ilə, təxmin olunan ehtiyatlara gəldikdə isə
neft 60, təbii qaz 72, kömür 72 ilə tükənər. Proqnozlara görə dünya neft istehlakı
2020-ci ildə isə 5,3 milyard tona çatacaqdır [20].
Qlobal, o cümlədən enerji problemlərin tədqiqi istiqamətində çoxsaylı beynəlxalq
təşkilatlar  müvafiq  iş  aparırlar.  Bu  sırada  Poma  klubunun  səmərəli  konseptual
fəaliyyət  daha  çox  dəyərləndirilir.  Klub  tərəfindən  hazırlanaraq  1995-ci  ildə
dövriyyəyə buraxılan “Dörd amil” adlanan məruzə - “Xərclər yarı - verim ikiqat”
prinsipli qlobal problemlərin həllində, xüsusən də dünya enerji təhlükəsizliyinin
təmin olunmasına metodoloji funksionallığı ilə fərqlənir [1, 17]. 
Müasir dünyada tanınmış çoxsaylı neft proqnozçuları vardır. Bunlar içərisində
son dərəcə məhşur olanı geofizik Kinq Hubbert 1956-cı ildə özünün neft hasilatını
proqnozlaşdıran məhşur qrafikini dərc etmiş və “Hubbert qanunu” adlanan qaydanı
formalaşdırmışdır: Onun fikrincə, “Neftdən enerji mənbəyi kimi o zamanlara qədər
istifadə ediləcəkdir ki, onun hasilatı ondan alınan enerjidən ucuz olacaqdır. Bundan
sonra neft hasilatı onun “pul-kredit qiymətindən” asılı olmayaraq dayanacaqdır.
K.Hubbertə görə, 1965-ci ildən 2023-cü ilədək - 58 il ərzində bəşəriyyət 89 faiz
dünya ehtiyatlarını istehlak edəcəkdir. Bu dövr isə bəşər sivilizasiyasının üstün pik
çağları olacaqdır [21]. 
Neft  proqnoztikasının  digər  görkəmli  nümayədəsi  doktor  Kolin  Kempellin
fikrincə [22, 23] neft piki artıq geridə qalmış və proses 2005-ci ildən başlanmışdır.
Qarşıdakı dövrlərdə isə illik tükənmə faizi 2-yə bərabər sürətlə dövr edəcəkdir. ABŞ
professoru Ayvenqonun fikrincə [17] isə artıq Yer kürəsində bütün neft resursları
aşkarlanmışdır. Tələbin təklifi üstələcəyi “kritik vaxt” isə 2000-2010-cu illər arası
müşahidə ediləcək və həmin zamandan sonra hasilat səngiyərək aşağı enəcəkdir.
Dünya  neft  hasilatının  tarixi  inkişaf  mərhələsini  iki  dövrə  bölən  rus  akademiki
V.N.Şelkaçov [24.] 1920-ci ildən başlayaraq 1970-ci illərə qədər dünya neft hasilatı
hər 10 il ərzində 2 dəfə artımla müşayiət olunduğunu və 1970-ci ildən isə onun artım
tempinin enməyə məruz qaldığını diqqətə çəkir. Digər tanınmış neft araşdırıcıları və
müvafiq kompaniyalarının hesablamalara [1, 16, 17, 25-27] görə dünyada hasilat
rekordu 2010-2012-ci illərdə baş verəcək və sonradan bu templər tədricən reqressiv
zolağa keçəcəkdir.
Ümumiyyətlə enerji tədqiqatları mənbələrində dünyada kəşf olunmuş neft və
qazla zəngin 500-ə qədər 540 milyard tona yaxın neft, 546 trilyon m
3
qazın olduğu
bildirilir. ABŞ  alimləri  kəşfiyyat  altında  olan  sahələrdə  112  milyard  ton  neftin
mövcudluğu proqnozunu verirlər. Onlar həm də qeyd edirlər ki, kontinental şelfdən
uzaq dərinliklərdə yerləşən qatlardakı neftin müasir texnologiya ilə hasilatı rentabel-
sizdir. Buna görə də, bu ehtiyatlar nəzərə alınmamalıdır [16].

Enerji sənayeləşmə, iqtisadi və davamlı inkişaf üçün dünyada qəbul edilmiş ən
əsas amillərdəndir. Beyəlxalq təşkilatların enerji ilə bağlı proqnozlarına istinad etsək
2020-ci ildə enerjiyə tələbatın 65 faiz artacağını deyə bilərik. Ancaq artan bu tələ-
batın qarşılanması mövcud imkanlarla çox çətindir və buradakı əsas problem enerji
resurslarının dünyada qeyri-bərabər yerləşməsidir. Belə ki, dünyada mövcud olan
neft və təbii qaz resurslarının təxminən 80 faiz Avroasiya regionunda yerləşmişdir.
Qərbi Avropa, ABŞ və Çinin 2025-ci ildə 70 faiz neft idxalından asılı olacaqları
güman edilir. 
Başqa sözlə desək, bu ölkələr Yaxın Şərq, Rusiya və Xəzər regionundan asılı ola-
caqlar. Odur ki Çin, Hindistan, İndoneziya kimi ölkələr mühüm neft və təbii qaz
boru kəmərləri üzərində işləyirlər. Asiya ölkələri neft istehlakının 85 faizini əsasən
Bəsrə körfəzindən qarşılayır. Digər tərəfdən  artan beynəlxalq siyasi gərginliklər,
xüsusilə Yaxın Şərqdə baş verən hadisələr və bu kimi amillər də enerjiyə olan tələ-
bata və onun qiymətinə böyük təsir göstərməkdədir .
Ekspert hesablamalarına görə Avropanın qaz tələbləri 25 ildən sonra, indiki illik
500 milyard m
3
-dən 800-1000 milyard m
3
-ə yüksələcək və bu zaman kəsiyində daxili
hasilat  200  milyard  m3-dan  120  milyard  m
3
-ə  qədər  aşağı  enəcəkdir.  İstehlak
həcminin artımı xüsusilə enerji istehsalında özünü göstərəcək. Bu artım ekoloji
tələblər baxımından da şərtləndirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, son 3-5 ildə hər il orta
hesabla Avropaya kənardan 600-650 milyard m
3
qaz gətirilir [10, 16].
Karbohidrogen  resurslarının  tükənməsi  problemi  qeyri-ənənəvi  enerji-
daşıyıcılarının axtarışı prosesinin sürətlənməsinə təkan vermişdir. Günəş, termal,
külək enerjisindən istifadədə yeni texnologiyaların tətbiqinin genişlənməsi, okean
sularının qabarma və çəkilməsindən daha sərfəli enerji alınması imkanlarının açıl-
ması yüksələn perspektivli müstəviyə keçid edir. Lakin bununla belə, neft və qazla
yanaşı  daş  kömür,  yanar  şist  və  torf  istehsalı  ənənəvi  olaraq  inkişaf  edir.  Bərk
yanacaq daha çox maye yanacağa çevrilməklə istifadəsini tapır. Bu sırada sintetik
neft istehsalı imkanlarını genişləndirir. Sintetik nefti almaq üçün daş kömür toz
halına gətirilərək həlledicidə emal olunur və alınan qatışığa hidrogen əlavə edilir.
Kükürdü çox olan 1 ton daş kömürdən 650 litr neftə oxşar maye götürülür ki, ondan
da benzin almaq olar.
Müasir dünya yanacaq-enerji balansı çox geniş spektrlidir. Bütün ekoloji fəsadlara
baxmayaraq nüvə energetikası inkişaf edir. 1986-ci il Çernobıl, 2011-ci il Fukosima
AES-lərdə baş verən fəlakətlər belə atom energetikasının irəliləyişini aradan çıxara
bilməmişdir. Hazırda qlobal nüvə energetikasının pay hesabına yanacaq-energetika
balansının 6-7 faizi və istehsal olunan elektrik enerjisinin 17 faizi düşür. AES-lərin
gücünün artması prosesi davam edir, “Nüvə energetik klubu” üzvlərinin sayı artır.
Lakin BMT-nin Atom Enerjisi üzrə Agentliyi - AEA-nın proqnozlarına görə, AES-
lərin inkişaf sürəti yaxın onillikdə o qədər də yüksək olmayacaqdır. Bununla belə,
nüvə energetikası addımlarını irəliyə doğru qətiyyətlə genişləndirəcəkdir.
108
Y.Bayramzadə. Yanacaq-enerji resurslarının coğrafi bölgüsü və dünya iqtisadiyyatının inkişafındakı rolu

109
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
Energetik statistika istinad etdikdə aydın olur ki, hazırda enerjidaşıyıcılarının
1/3-i istehlakçılara sərhədləri aşaraq yetişir. Bu göstərici daş kömür üzrə 10 faiz,
neft üzrə 40 faiz, təbii qaz üzrə isə 20 faiz təşkil edir gətirilir [10]. Belə reallıq isə
dünyanın ayrı-ayrı coğrafi ərazilərində enerji resurslarının qeyri-bərabər yerləşməsi
və onların müvafiq enerji istehlakı mərkəzlərindən uzaqlığı vəziyyətindən irəli gəlir.
Vəziyyətin mülayimləşməsini isə “Dayanıqlı inkişaf konsepsiyası” təmin edir. Bu
konsepsiya dünya yanacaq-enerji kompleksinin inkişafının dünya iqtisadiyyatındakı
roluna rəğmən enerji resursları istehlakçıları olan ölkələri, enerji sisteminin iqtisadi
səmərəliliyini və ekoloji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi oriyentasiyasına keçidini
şərtləndirir.
Aparılan təhlillər bir daha göstərir ki, dünya yanacaq enerji sərvətləri tükənmə
fazasına daxil olmuşdur və bəşəriyyət orta və uzaq perspektivdə bu resurslardan
daha  səmərəli  reallaşması  mexanizmlərini  hazırlamalı,  bərpa  olunan  enerji
resurslarından asan və girişli istifadəni mənimsəməlidirlər. Digər tərəfdən qlobal
yanacaq enerji potensialı dünya iqtisadiyyatında qeyri-bərabər bölgüsünə istinadən
onun səmərəli istifadə proporsiyalarını da optimallaşdırmalıdır.
4. Nəticə
Yanacaq enerji sərvətlərinin coğrafi bölgüsü və dünya iqtisadiyyatının inkişafın-
dakı rolu üzrə aparılan təhlil və araşdırmalar bir daha göstərir ki, hazırda enerji-
daşıyıcılarının 30 faizdən çoxu istehlakçılara sərhədləri aşaraq yetişir. Neftin yarıya
qədəri təbii qazın 1/5-i, daş kömürün isə 10 faizi ayrı-ayrı ölkələrə kənardan gətirilir.
Buna  baxmayaraq  bir  sıra  az  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  ənənəvi  yanacaq-enerji
resurslarından hələ də yetərli istifadə edilir. İnkişaf etmiş ölkələr isə alternativ ener-
jidaşıyıcılarından istifadə sferasını daha da genişləndirirlər. Lakin karbohidrogen
təyinatlı enerjidaşıyıcılarından müasir zamanda qlobal yanacaq-enerji balansında tu-
tumlu mövqeylərini saxlayırlar. 
Daxili balansda təbii qaz resurslarından istifadə artaraq neftin payının azalmasına
təsir göstərir. Bərk yanacaq növlərinin ekoloji zərərliyinin azaldılması istiqamətində
tədqiqatlar  davam  edir.  Nəticədə  ETT  bərk  yanacağın  maye  və  qaz  yanacağa
çevrilməsini asanlaşdırır və sintetik yanacaq istehsalı miqyaslarını artırır. Nüvə en-
erjisi ilə bağlı bütün çətinliklərə baxmayaraq və istiqamətdə irəliləyişlər səngimir.
Bir çox ölkələr özlərinin enerji strategiyasını bu inkişaf ssenarisi ilə qururlar. 
Bütün bu reallıqlar bəşəriyyətin, dünya iqtisadiyyatının artan tələbləri nəticəsində
dünya yanacaq-enerji kompleksinin inkişafının biçimli məcraya salınmasını şərtli
edir. Nəzərə aldıqda ki, dünya yanacaq enerji sərvətləri tükənmə fazasına daxil ol-
muşdur, ona belə strategiyanı qlobol səciyyə daşıyaraq özünün beynəlxalq institu-
sional tənzimlənməsini zəruri edir. Ona görə də bəşəriyyət orta və uzaq perspektivdə
bu resurslardan daha səmərəli reallaşması mexanizmlərini hazırlamalı, bərpa olunan

110
Y.Bayramzadə. Yanacaq-enerji resurslarının coğrafi bölgüsü və dünya iqtisadiyyatının inkişafındakı rolu
enerji resurslarından asan və girişli istifadəni mənimsəməlidirlər. Digər tərəfdən
qlobal yanacaq enerji potensialı dünya iqtisadiyyatında qeyri-bərabər bölgüsünə isti-
nadən  onun  səmərəli  istifadə  proporsiyalarını  da  optimallaşdırmalı,  “Dayanıqlı
inkişaf  konsepsiyası”  daha  əsaslı  qlobal  reqlamentasiya  sənədinə  çevrilməlidir.
Ehtiyatların  mənimsənilməsinin  daha  ayrı-ayrı  ölkələr,  beynəlxalaq  təşkilatlar
tərəfindən mükəmməl yeni qlobal ssenariləri işlənməli və reallaşdırılmalıdır.
Ədəbiyyat siyahısı:
1. Hacızadə E.M. Sosiallaşan iqtisadiyyat, Bakı: Elm, 2006, 509 s.
2. Экономика. (под редакцией д.э.н. Булатова А.С.), М.: Юристь, 2000, 896 с.
3. Социально-экономическая география зарубежного мира. (под редакцией члена корреспон-
дента РАН, заслуженного профессора МГУ Волжского В.В.) М.: Дрофа, 2003. 190 с.
4. www.oecd.org. - OECD - İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı
5. www.europa.eu.int - EU - Avropa İttifaqı
6. www.wto.org. - Ümumdünya Ticarət Təşkilatı
7. www.unctad.org - UNCTAD - Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ticarət və İnkişaf Konfransı
8. www.iie.com - ABŞ-ın Beynəlxalq İqtisadiyyat İnstitutu.
9. www.bp.com - BP-Azərbaycan.
10. www.iea.org - Beynəlxalq Enerji Agentliyi
11. US Energy İnformation Adminstration from Oil and Gas Journal 2010-2011 - ABŞ-in neft və qaz
jurnalı.
12. Добронравин Н., Маргания О. Нефть и газ, модернизация общества. Cб.: 2008, 222 с.
13. Səmədzadə Z.Ə. Çin qlobal dünya iqtisadiyyatında. Bakı: Elm və təhsil, 2009. 608 s.
14. Hacızadə E.M., Z.Abdullayev, Neft təsərrüfatının iqtisadi strukturunun modernizasiyası. Bakı:
Elm, 2003, s. 45
15. Hacızadə E.M., Energetika kompleksi yeni islahatlar ərəfəsində. Bakı: Elm, 2000, 257 s.
16. www.neftegaz.ru. - Rusiyanın neft-qaz portalı.
17. Hacızadə E.M. Neftqazçıxarma kompleksinin iqtisadi inkişaf modeli, Bakı: Elm, 2002, 472 s.
18. Топливно-энергетический комплекс России 2000-2007 (справочно-аналитический обзор).
М.: 2008, 309 c.
19. Mustafayev R.Ə., Paşayev P.A., İstehsalat və energetika. Bak: 1985, 239 s.
20. Родионов В.Г., Энергетика, проблемы настоящего и возможности будущего, М.: 2010, 
413 c.
21. http://www.hubbertpeak.com - Professor K.Hubbertin saytı. 
22. Colin J. Campbell. The Coming Oil Crisis. Multi-Science Publishing Co. Ltd. 297 c. - Kolin
Kempell.
23. Colin J. Campbell, The Essence of Oil & Gas Depletion, 2004 ş. - Kolin Kempell.
24. Щелкачев В.Н. Отечественная и мировая нефтедобыча. История развития, современное
состоянии и прогнозы. М.: Нефть и газ, 2001, 442 c.
25. Бекаев Л.С., Марченко С.В., Пинегин С.П. и другие. Мировая энергетика и переход к устой-
чивому развитию, Новосибирск: Наука, 2000 433 с.
26. Грей Форест. Добыча нефти. М.: ЗАО Олимп-бизнес, 2004, 416 с.
27. Максимов В.А., Аношин В.В., Чернов И.Л. Исследования рынков основных энергоноси-
телей, Уфа, БГУ, 2000, 561 с.

111
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
Байрамзаде Яшар Керем оглы
диссертант Иститута Экономики НАНА
Географическое размещение топливо-энергетических ресурсов и их роль
в развитии мировой экономики
Аннотация
Цель исследования - исследование географического размещения топливо-энерге-
тических ресурсов и их роли в развитии мировой экономики.
Методология исследования - трендовый и ситуационый подход, системный анализ
Результаты исследования - систематизация прогнозов эффективного  использова-
ния топливо-энергетических ресурсов в развитии мировой экономики на основе новых
показателей развития.
Ограничения исследования - медлительность процесса обновления современных
статистических показателей глобального топливо-энергетического баланса.
Практическая значимость исследования - возможность использования в качестве
альтернативного источника прогнозирование влияния топливо-энергетических ресур-
сов на мировой экономический рост.
Оригинальность и научная новизна исследования - обоснование новых прогнозов
по использованию топливо-энергетических ресурсов в развитии мировой экономики.
Ключевые слова: мировая экономика, природные топливо-энергетические ресуры,
глобальный топливо-энергетический комплекс, прогнозирование.

112
Y.Bayramzadə. Yanacaq-enerji resurslarının coğrafi bölgüsü və dünya iqtisadiyyatının inkişafındakı rolu
Bayramzadeh Yashar Karem oglu
PhD-Student in Institute of Economy of Azerbaijan National Science Academy
Geographic location of the fuel and energy resources and their role in 
the global economy
Abstract
Purpose - the study of geographical location of fuel-energy resources and their role in
the global economy.
Design/methodology - a trend and a situational approach, systems analysis.
Findings - the systematization of forecasts efficiency of fuel-energy resources in the
world economy based on new development indicators.
Research limitations - the slowness of the process of renovation of modern statistical in-
dicators of the global fuel and energy balance.
Practical implications - can be used as an alternative source of fuel prediction of the in-
fluence of energy resources to world economic growth.
Originality/value - preparing of a new prognosis scenarios on efficient usage from fuel-
energy resources in development of the World Economy.
Keywords: global economy, natural resources and energy fuels, the global fuel and en-
ergy complex, prediction.
JEL Classification Codes: F22, F43, O13, P28

UOT 332.74:330.132.2
Əmlakın qiymətləndirilməsində 
bazar yanaşması
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi - əmlakın qiymətləndirilməsində bazar yanaşmasının xü-
susiyyətləri, üstünlükləri, çatışmayan cəhətləri və bu yanaşmadan istifadə imkan-
larının müəyyənləşdirilərək göstərilməsidir.
Tədqiqatın metodologiyası - müqayisəli təhlil, əmlakın dəyərinin qiymətləndiril-
məsi metodları, bazar yanaşmasının hesablama alqoritminin analitik üsulları.
Tədqiqatın nəticələri - əmlakın qiymətləndirilməsində bazar yanaşması və onun
spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alaraq istifadəsi daşınmaz əmlakın qiymətləndirilməsi
prosesində düzgün qərarların qəbul edilməsinə imkan yaradır.
Tədqiqatın məhdudiyyəti - tədqiqat resursları baxımından əmlakın qiymətlən-
dirilməsində istifadə olunan yanaşmaların tam şəkildə müqayisə edilməməsi.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti - əmlakın dəyərinin bazar qiymətləndirilməsi üsu-
lunun məqalədə şərh olunan nəticələrindən real qiymətləndirmə prosesində istifadə
oluna bilməsi və düzgün qərarların qəbul edilməsidir.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi - əmlakın dəyərinin qiymətləndirilməsində
bazar yanaşmasının tətbiqi alqoritminin və onun ümumi metodologiyasının sistemli
şərtindən ibarətdir.
Açar sözlər: müəssisənin iqtisadiyyatı, əmlakın qiymətləndirilməsi, qeyri-xətti
model, vergiqoyma.
1. Giriş
Bazar  münasibətləri  sistemində  əmlakın  dəyərinin  qiymətləndirilməsi  müəs-
sisənin özəlləşdirilməsi və ləğvində, onun satılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Əmlakın  qiymətləndirilməsinin  müxtəlif  üsulları  və  onların  modifikasiyaları
Hüseynov Tural Yadigar oğlu*
dissertant, Azərbaycan Texniki Universiteti
* Bakı, AZ 1073.  H.Cavid prospekti, 25.
[e-mail]
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
113
ƏMLAKIN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Səh.113-120

114
T.Hüseynov. Əmlakın qiymətləndirilməsində bazar yanaşması
mövcuddur.  Bu  metodların  içərisində  əmlakın  bazar  qiymətləndirilməsi  və  ya
müqayisəli yanaşma metodunun xüsusi yeri vardır.
Əmlakın qiymətləndirilməsində bazar yanaşması qiymətləndirilən müəssisənin
və müqayisə olunan müəssisə-analoqun dəyərinin tutuşdurulmasına əsaslanır.
Bazar yanaşması metodu, adətən, elə əmlakın qiymətləndirilməsi üçün tövsiyə
olunur ki, onların inkişaf etmiş ikinci bazarları mövcud olur. Belə yanaşma bazar
haqqında çox boyük informasiyanın yığılıb, onun istifadəsini tələb edir. Bu nəzərə
alınaraq  məqalədə  əmlakın  qiymətləndirilməsində  bazar  yanaşmasının  ümumi
metodologiyası  verilir.  Əmlakın  qiymətləndirilməsində  bazar  yanaşmasının  xü-
susiyyətləri, üstünlükləri, çatışmayan cəhətləri və bu yanaşmadan istifadə imkan-
larının  müəyyənləşdirilir  və  bu  yanaşma  ilə  qiymətləndirmədə  kompaniyanın
dəyərinın artması əsaslandırılır.
2. Əmlakın qiymətləndirilməsində bazar yanaşması metodları
Əmlakın  qiymətləndirilməsində  bazar  yanaşması  və  ya  müqayisəli  yanaşma
metodu qiymətləndirilən müəssisə və müqayisə olunan müəssisənin dəyərinin tu-
tuşdurulmasına əsaslanır. Müqayisəli yanaşma aşağıdakı metodları özündə ehtiva
edir [2, s. 45]:

kapital bazarı;

sövdələşmə (satışın müqayisəli təhlil metodikası);

sahəvi əmsallar.
Kapital bazarı metodikası qiymətləndirilən müəssisəyə oxşar müəssisənin ak-
siyalarının bazar qiymətinə əsaslanır. Əvəzetmə prinsipindən çıxış edərək investor
ya analoji müəssisəyə, ya da qiymətləndirilən müəssisəyə investisiya yönəldə bilər.
Odur  ki,  müqayisə  edilən  analoji  müəssisənin  aksiyasının  dəyəri  müəyyən
düzəlişlərlə  qiymətləndirilən  müəssisənin  aksiyasının  dəyərinin  müəyyən
edilməsində oriyentiv rolunu oynaya bilər. Bu metodun üstünlüyü ondan ibarətdir
ki, burada fond bazarlarında mövcud olan faktiki informasiyadan istifadə olunur.
Belə  ki,  gəlir  yanaşması  metodunda  qeyri-müəyyənliklə  səciyyələnən  proqnoz
məlumatlarından istifadə edilir. Kapital bazarı metodikasının reallaşdırılması üçün
bir qrup müqayisə edilən müəssisə üzrə dəqiq və detallaşdırılmış maliyyə və bazar
informasiyası vacibdir.
Sövdələşmə metodikası (və ya satışın müqayisəli təhlili metodikası) - kapital
bazarı metodikasının xüsusi halıdır, müqayisə edilən müəssisənin nəzarət aksiya
paketinin və ya bütövlükdə müəssisənin əldə edilməsi qiymətinin  təhlilinə əsaslanır.
Bu metodika çərçivəsində bir sıra müxtəlif multiplikatorlar hesablanır: qiymət/balans
mənfəəti;  qiymət/təmiz  mənfəət;  qiymət/cari  pul  axını;  qiymət/sırf  pul  axını;
qiymət/ümumi mədaxil; qiymət/faktiki mədaxil və s. [1-5].
Bu  metodikanın  əsas  üstünlüyü  ondan  ibarətdir  ki,  o  cari  real  təsərrüfatçılıq

115
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
təcrübəsini əks etdirir, bu metodikanın çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, o köhnə
hadisələrə əsaslanır və müəssisənin təsərrüfatçılığının gələcək şərtlərini hesaba almır.
Sövdələşmə metodikasının kapital bazarı metodikasından əsas fərqi ondan ibarət-
dir ki, əgər sövdələşmə metodikası müəssisənin tam idarə olunmasına imkan verən
nəzarət paket aksiyalarının dəyərinin səviyyəsini müəyyən edərsə, kapital bazarı
metodikası müəssisənin dəyərini nəzarət paketi olmadığı səviyyədə müəyyən edir.
Sahə əmsalları metodikası (və ya sahə nisbətləri) müəssisənin dəyərinin təqribi
qiymətləndirilməsi  üçün  istifadə  olunur.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  xarici
qiymətləndirici firmaların təcrübəsi[5, s. 36] göstərir ki:

mühasibat  firmaları  və  reklam  agentlikləri  illik  mədaxilin  0,5  və  0,7
səviyyəsində müvafiq olaraq satılırlar;

restoran və turist agentlikləri - müvafiq olaraq  ümumi mədaxilin 0,25-0,5 və
0,04-0,1 səviyyəsində satılırlar;

pərakəndə ticarət müəssisəsi - 0,75-1,5 məbləğində (təmiz gəlir + avadan-
lıqlar+ehtiyatlar);

yanacaqdoldurma stansiyaları - 1,2÷2,0 (aylıq mədaxillər);

maşınqayırma zavodları - 1,5÷2,5 məbləğində (təmiz gəlir+ehtiyatlar).
İqtisadiyyatın bir sıra sahələri üçün qiymətləndirilmənin “qızıl qaydası” belədir:
alıcı müəssisə üçün vergi tutulan qədər orta illik mənfəətin kəmiyyətinin dörd qatın-
dan artıq olmayan dəyər ödəyəcəkdir. Müəssisənin qiymətləndirilməsində yuxarıda
sadalanan metodikalar bir-birindən izolə edilmiş halda istifadə olunmurlar, onlar bir-
birini qarşılıqlı tamamlayırlar. Konkret müəssisənin qiymətləndirilməsi üçün bir
qayda olaraq müxtəlif yanaşmalardan bir neçə metodika istifadə edilir. Sonra isə
müxtəlif  metodikalarla  alınmış  nəticələr  öz  aralarında  tutuşdurulurlar  və  son
qiymətləndirmə qərarını müəyyən edirlər ki, bu da qiymətləndirilən müəssisənin
dəyərinin  son  səviyyəsi  adlanır.  Buna  baxmayaraq,  müəssisə  dəyərinin  bəzi
üzvlərinin qiymətləndirilməsi üçün bir sıra metodikalar daha böyük istifadə imkan-
larına malikdir. Məsələn, müəssisənin sığorta dəyərinin qiymətləndirilməsi üçün ən
yaxşı metodika kimi əvəzetmə dəyəri hesabatı və ya balans dəyərinin korreksiya
edilməsi metodikası, sabit gəlir gətirən müəssisənin qiymətləndirilməsi üçün gəlirin
kapitallaşması metodikası tövsiyə olunur və s.
Qeyd edək ki, bazar yanaşması və ya müqayisə yanaşması elə maşın və avadan-
lıqlar üçün tövsiyə olunur ki, onların inkişaf etmiş ikinci bazarı mövcuddur: avtomo-
billər, çox növ dəzgahlar, gəmilər, təyyarələr və başqa standart seriyalı avadanlıqlar.
Bu metod avadanlığın cari vəziyyətində onun vahidinin “dəyərini” adekvat əks et-
dirən bazar qiymətinin təyin edilməsinə əsaslanır. Burada istifadə olunan əsas prinsip
tutuşdurmadır və aşağıdakıları nəzərə almaqla yerinə yetirilir [4, s. 79]:

ikinci bazarda satılan dəqiq analoqu ilə;

dəqiq analoqunun olmadığı halda uyğun korreksiya düzəlişlərinin aparılması
ilə  ikinci bazarda satılan təqribi analoqu ilə;

116
T.Hüseynov. Əmlakın qiymətləndirilməsində bazar yanaşması

ikinci bazarın olmadığı halda aşınma üçün müvafiq düzəlişlərin edilməsilə
yeni analoji avadanlıqla.
Təbiidir ki, belə yanaşma çox böyük həcmdə bazar informasiyasının olmasını və
obyektin  müqayisəsində  adekvat  metodun  istifadəsini  tələb  edir.  Başqa  sözlə
qiymətləndirici  çox  böyük,  daim  təzələnən  məlumat  bazasına  malik  olmalıdır.
Həmçinin belə informasiyanı daim toplamaq lazımdır, belə ki, təcrübədə müxtəlif
maşın və avadanlıqların qiymətləndirilməsi başqa-başqa sənaye sahələrinin spesifik
xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla həyata  keçirilir. Qiymət və sorğu materiallarına aid
məlumatların təşkili metodikası qiymətləndiricinin özü vasitəsilə həyata keçirilir.
Çox  vaxt  məlumatlar  bazası  (kitabxanası)  sahə  klassifikasiya  kateqoriyasına,
məlumatların kodlaşdırılmasına, istehsalçı-firmalar üzrə əlifba sırası ilə və başqa
prinsiplərlə təşkil olunur. Belə kitabxanada aşağıdakı informasiya yığılıb sistem-
ləşdirilməlidir:

yeni  və  işlənilmiş  avadanlıqların  məlum  alqı-satqı  sövdələşməsinin  real
qiymətləri;

istehsalçıların  (adətən,  yeni  avadanlıqlar)  və  ya  dilerlərin  preyskurant
qiymətləri;

yazılı və ya şifahi sorğu ilə alınmış təkliflər (ofert) qiyməti;

qiymət indeksi.
Belə formada alınan informasiya müxtəlif qiymət və əldə edilə bilmə qabiliyyəti-
nə  malik  olduğundan  yuxarıda  sadalanan  meyarlarla  onların  alınma  yollarının
müqayisə olunması vacibliyi yaranır.
Əmlakın  qiymətləndirilməsində  bazar  yanaşması  metodikasının  ümumi
metodologiyası aşağıdakıları özündə ehtiva edir [3, s. 142]:

qiymətləndirmə obyekti kimi hər hansı qapalı kompaniya və ya formal açıq
olan obyekt çıxış edir  və  bu kompaniyanın aksiyaları kifayət qədər likvid
deyildir. Odur ki, belə kompaniyaların ancaq kotirovkaya görə alınan ak-
siyalarının bazar qiymətinə inanmağa əsas yoxdur.

aksiyaları çox böyük likvidliyə malik olan açıq kompaniyalar arasında analoq-
kompaniya (yaxın analoq) axtarılır;

analoq-kompaniyaların aksiyalarının bazar qiyməti (fond bazarında bilavasitə
müşahidə  olunan)  və  dövriyyədə  olan  aksiyaların  ümumi  miqdarı  əsas
götürülür.  Axırıncılar  fond  bazarının  özünü  təmsil  edən  analoq-kom-
paniyalarının bazar qiymətləndirilməsi adlanır.

qiymətdəndirilən kompaniyaya müxtəlif düzəlişlərin edilməsini nəzərə alaraq,
fond bazarının analoq-kompaniyanın bazar qiyməti haqqında “fikir” yaradan
əsas amil kimi, analoq-kompaniyanın doğru bazar qiyməti və onun fəaliyyə-
tinin elan edilmiş maliyyə nəticələri (həmçinin onun elan edilmiş kapitalının
quruluşu) arasındakı nisbət  götürülür;

göstərilən nisbətlər qiymətləndirilən kompaniyanın cari maliyyə vəziyyətinin

117
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
(həmçinin  kapitalın  quruluşu)  uyğun  göstəricilərinə  vurulur.  Bununla  da
baxılan  qapalı  kompaniyanın  ehtimal  edilən  dəyəri  qiymətləndirilir  (fond
bazarında müşahidə oluna bilən). Bu zaman həmin qapalı kompaniyanın ak-
siyaları bu bazada yerləşdirilə bilsəydi və  kifayət qədər likvid olsaydı şərtləri
də nəzərə alınır. Bu zaman o da güman edilir ki, şəffaf maliyyə bazarında
analoji  kompaniyalar  elan  edilmiş  maliyyə  nəticələri  və  onların  bazar
qiymətləri təqribən eyni nisbətə malik olmalıdır.
Bu yanaşma qiymətləndirilən kompaniyanın dəyərini xeyli artırır. Belə ki, faktiki
olaraq onun aksiyaları likvid deyildir, bu da xüsusi olaraq kompaniyanın menecer-
lərinə böyük təsir edə bilməyən kiçik aksiya  paketi saxlayanlar üçün çox vacibdir.
Belə ki, əgər səhmdarlar öz vəsaitlərini başqa biznesə yönəldirsə və ya istehlak
məqsədilə bu vəsaitləri biznesdən çıxarmaq istəyirlərsə, kiçik aksiya paketi saxlayan-
lar kompaniyadan öz aksiyalarını almaqda menecerlərlə sövdələşmə, problemlər
yaradır. Burada bir məqama da toxunmaq lazımdır, bazar yanaşması müəssisəni
fəaliyyətdə olana adekvat qiymətləndirməkdir, ona görə ki, burada analoq-kom-
paniyanın  qiymətləndirilməsi  fond  bazarı  tərəfindən  fəaliyyətdə  olan  kimi
qiymətləndirilir.