İşçi heyəti: Redaksiya heyəti: Elşən Hacızadə baş redaktor, iqtisad elmləri doktoru, professor Vahid Axundov

3. Əmlakın qiymətləndirilməsinin ekonometrik üsulları
Ölkənin fond bazarı nə qədər inkişaf edərsə və onun maliyyə “şəffaflığı” çoxdursa
(geniş dərc olunan, böyük informasiyaya malik olan, aksiyaları satılan), biznesin
qiymətləndirilməsinin əsaslandırılmasında bazar yanaşması da daha böyük adek-
vatlığa malik olur.
Satışın birbaşa müqayisəli təhlili metodu əvəzetmə prinsipinə əsaslanır, belə ki,
əgər daşınmaz əmlakın qiyməti bazarda oxşar obyektin (həmin faydalılığa malik)
əldə edilməsi qiymətindən yuxarıdırsa, alıcı bu obyekti almayacaqdır. Müqayisə
metodu,  yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi  o  yerdə  tətbiq  edilir  ki,  orada  alqı-satqı
sövdələşməsi və daşınmaz əmlakın icarəsi haqqında çox məlumatlar vardır. Müasir
dövrdə belə istiqamət mənzil sektorudur. Başqa sektorlarda qeyd olunan metodun
tətbiq imkanları azdır, belə ki, yüksək dərəcəli qiymətləndirmə üçün vacib məlumat
bazası yoxdur.
Daşınmaz əmlakın bu metodla təyin olunmuş dəyəri satılmış analoji obyektlərin
(qiymətləndirilən obyektdən fərqləndirən düzəlişləri nəzərə almaqla) orta çəkili
qiymətinə bərabərdir [2, s. 103].
(1)
Burada:K - daşınmaz əmlakın dəyəri;
P
k
- analoji obyektin satılma qiyməti (eynicinsli analoqların məcmusu);
D - korreksiya düzəlişlərinin cəmi.

118
T.Hüseynov. Əmlakın qiymətləndirilməsində bazar yanaşması
İlk baxışda sadə görünən düsturda, korreksiya düzəlişləri cəmi kəmiyyətinin təyin
edilməsi  çox  əmək  tutumlu  işdən  və  qiymətləndiricinin  səriştəsindən  bilavasitə
asılıdır. Bundan başqa müqayisə edilən eynicinsli obyektlər haqqında çoxlu dəqiq
və  əldə  edilə  bilən  informasiyanın  yığılması  və  işlənməsi  zəruriyyəti  yaranır.
Məsələn,  mənzil  bazarı  üçün:  yaşayış  sahəsinin  xarakteristikası,  yerləşdiyi  yer,
mərtəbəsi, məişət rahatlığı məsələləri, telefon, ekoloji təmizlik və rayonun nüfuzu,
otaqların vəziyyəti və təmir və s.
Düzəlişlərin edilməsi xüsusiyyətləri də ondan ibarətdir ki, obyektin müxtəlif
xarakteristikalar fərqi də tipik alıcı nöqteyi nəzərindən qiymətləndirilir. Odur ki, hər
hansı xarakteristikaya düzəlişlər, bu xarakteristikaların yaradılmasına (və ya ləğvinə)
sərf olunanlardan müəyyən qədər fərqlənir.
Düzəlişlərin kəmiyyətini müəyyən etmək üçün müxtəlif metodlardan istifadə ol-
unur: cüt satış təhlili, reqressiya təhlili və düzəliş lazım olan elementin dəyərinin
hesablanması. Cüt satış təhlili halında bir neçə cüt tutuşdurulan satış müqayisə edilir
və təhlil olunur. Bu zaman təqribən iki identik obyektin satışı cüt adlanır və elə bir
xarakteristika  seçilir  ki,  bu,  qiymətləndirici  -  ekspert  tərəfdən  müqayisə  edilən
obyektin faktiki qiymətinə düzəliş əmsalı kimi qəbul olunur.
Reqressiya təhlili metodu ilə daşınmaz əmlakın dəyərinin qiymətləndirilməsi za-
manı düzəliş kəmiyyətinin təyini müxtəlif düsturlara əsaslanır [2, s. 103]:
(2)
Burada: J
c
- daşınmaz əmlak obyektinin hesablanan dəyəri;
B - vahid müqayisə üçün alınmış əmsal;
X - qiymətləndirilən daşınmaz əmlak obyekti üçün ölçü məlumatları.
və ya [2, s.103] 
(3)
Burada: a,c,n - müsbət və ya mənfi düzəliş əmsalları.
Daşınmaz əmlak bazarının inkişaf etmiş sektorunda qiymətləndirici - ekspert xətti
və ya qeyri-xətti modeldən istifadə edir, məsələn sadə halda [2, s.103]:
(4)
Burada a
i
- reqressiya əmsalları
x
i
- daşınmaz əmlak obyektlərinin dəyəri asılı olan amilləri nəzərə alan 
müxtəlif dəyişənlərdir.
Lakin bu üsulunun tətbiqi qeyd olunduğu kimi alqı-satqı sövdələşməsi haqqında
çoxlu məlumat bazasının olmasını vacib edir. Məsələnin həlli eyni cinsli məlumat-
ların parametrləri və qiymətləri haqqında mövcud retrospektiv informasiyanın yığıl-
ması və emal edilməsi üçün xüsusi riyazi ifadənin seçilib istifadə olunmasından
ibarətdir. Riyazi modelin qurulması zamanı fəaliyyət ardıcıllığı aşağıdakı kimi ola-
caqdır [1, s. 215]:

119
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.

məlumatın qiymətinə daha çox təsir edən parametrlərin seçilməsi;

asılılıq formasının seçilməsi (xətti, qeyri-xətti və s.);

ilk verilənlər  massivinin formalaşdırılması;

riyazi prosedurun həyata keçirilməsi (reqressiya tənliyi əmsallarının təyin
edilməsi);

alınan nəticələrin təhlili və modelin axırıncı  variantının seçilməsi.
Əmlakın qiymətləndirilməsində bazar və ya müqayisəli yanaşma metodunun
aşağıdakı üstünlüyü vardır: real bazar sövdələşməsinin məlumatlarını əks etdirir. Bu
metodun çatışmayan cəhətlərinə aşağıdakılar aiddir:

obyekt-analoqlar haqqında məlumatlar bankı vacibdir;

gələcək fəaliyyətin nəticələrini nəzərə almır;

kompleks  obyektlərdə  fərdi  xüsusiyyətlərin  təyin  edilməsində  çətinliklər
mövcuddur.
Beləliklə, əmlakın qiymətləndirilməsində bazar yanaşmasının öz spesifik xü-
susiyyətləri vardır və bunların  nəzərə alınması mühüm əhəmiyyət kəsb etməklə
qərarların qəbulunda qiymətləndirici - agentlər üçün çox önəmlidir.
4. Nəticə
Bütün bunları ümumiləşdirərək qeyd edirik ki, bazar münasibətlərinin bərqərar
olması bütün sahələrdə olduğu kimi əmlakın qiymətləndirilməsi və idarəedilməsi
prosesində də ciddi məsələlərin həllini qarşıya qoyur ki, bu metodlardan  biri də
bazar  və  ya    müqayisəli  təhlil  metodudur.  Bu  metoddan,  onun  spesifik  xü-
susiyyətlərini nəzərə alaraq istifadə edilməsi daşınmaz əmlakın qiymətləndirilməsi
prosesində düzgün  qərarların qəbul edilməsinə imkan yaradır.
Bazar münasibətləri şəraitində yeni institut və təhsisatların yaranması, başqa
şərtlərlə yanaşı əmlakın dəyərinin qiymətləndirilməsində də mühüm problemlərin
həllini qarşıya qoyur. İqtisadiyyatda bu məqsədlə müxtəlif yanaşmalar istifadə olunur
və  spesifik  xüsusiyyətlərini  nəzərə  alaraq  əmlakın  qiymətləndirilməsində  bazar
yanaşmasının tətbiqi imkanları göstərilmişdir. Təcrübi baxımdan bu yanaşmadan
tədqiqatda  göstərilmiş  ardıcıllıqla  istifadə  olunması,  əmlakın  dəyərinin
qiymətləndirilməsində, həmçinin vergiqoyma prosesinin optimallaşdırılmasında
düzgün idarəetmə qərarları qəbul edilməsində müsbət rol oynamaya bilər.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1. Горемакин Б., Бугулов Э. Экономика недвижимости. М.: ИИД Филинь, 1999, 592 с.
2. Калачева С.А. Операции с недвижимостью. М.: ПРИОР, 1999, 170 с.
3. Коростелев С.П. Основы теории и практики оценки недвижимости. М.: Русская Деловая  Литература,
1998, 224 с.
4. Марченко А.В. Экономика и управление недвижимостью. М.: Феникс, 2006, 448 с.
5. Григорьев В.В. Островкин И.М. Оценка предприятий: имущественный подход. М.: Дело, 1998, 224 с.

120
T.Hüseynov. Əmlakın qiymətləndirilməsində bazar yanaşması
Гусейнов Турал Ядигяр оглы
диссертант, Азербайджанский Технический Университет
Рыночный подход при оценке стоимости имущества
Аннотация
Цель исследования - определить и показать особенности, преимущества, недостатки ры-
ночного подхода при оценке имущества и возможности применения данного подхода.
Методология исследования - содержит сравнение данного подхода с другими, аналитиче-
ские способы алгоритма вычисления рыночного подхода при оценке стоимости имущества.
Методология исследования - сравнительный анализ, методы оценки стоимости имущества,
аналитические способы алгоритма вычисления рыночного подхода при оценке стоимости иму-
щества.
Результаты исследования - позволяют применять рыночный подход с учетом его специ-
фических особенностей при оценивании имущества недвижимости.
Ограничения исследования - отсутствие и невозможность полного сопоставления всех под-
ходов, используемых при оценивании имущества, с точки зрения исследовательских ресурсов. 
Практическая значимость исследования - позволяет использовать результаты метода ры-
ночной оценки стоимости имущества и принимать правильные решения.
Оригинальность и научная новизна исследования - состоит из системного изложения алго-
ритма рыночного подхода и его общей методологии при оценивании стоимости имущества.
Ключевые слова: экономика предприятия, оценка имущества, нелинейная модель, нало-
гообложение.
Guseynov Tural Yadigar oglu
PhD-Student, Azerbaijan Technical University
The market approach to evaluation of property
Abstract
Purpose - to show the pecularities, advantages and of market approach to the estimation of pro-
perty and the possibilities of use the approach.
Design/methodology - comparison of this approach with other approaches, analytic methods of
calculation algorithm of market approach in the evaluation of property value.
Findings - market approach to the evaluation of property and its use by taking into account its
specific pecularities opens possibilities to right solutions in the process of evaluation of real estate.
Research limitations - impossibility of full comparison of the approaches used in the evaluation
of property due to the limits in the volume of the paper.
Practical implications - use of the results of the market evaluation method of property value in
real evaluation process and taking right decisions.
Originality/value - consists of applied algorithm of market approach in the evaluation of property
value and system state of its general methodology. 
Keywords: property, appraisal, market approach, comparison, capital.
JEL Classification Codes: G52, D46, M21
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 05.10.11.
Təkrar işləməyə göndərilmişdir: 18.10.11.
Çapa qəbul olunmuşdur: 19.12.11.

UOT 330:338.22 (479.24)
İqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyinin 
yüksəldilməsi Azərbaycan Respublikası 
iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi 
amili kimi
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi - Azərbaycan Respublikası iqtisadi təhlükəsizliyinin qlobal
çağırışlar  şəraitində  təmin  edilməsinin  amillərindən  biri  kimi  milli  rəqabətqa-
biliyyətliliyinin yüksəldilməsinin zəruriliyinin göstərilməsidir.
Tədqiqatın metodologiyası - sistemli yanaşma, müqayisəli təhlil.
Tədqiqatın nəticələri - iqtisadi təhlükəsizliyinin qloballaşma şəraitində təmin
edilməsinin nəzəri və praktiki problemləri araşdırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri - bu sahədə elmi araşdırılmaların məhdud olması
xarici təcrübənin öyrənilməsini və geniş tədqiqini tələb edilir. 
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti - ölkənin milli maraqlarından irəli gələn rəqabətqa-
biliyyətliliyinin yüksəldilməsinin elmi cəhətdən əsaslandırılmış xəttinin işlənilib
hazırlanmasının təmin edilməsi.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi - dövlətin iqtisadi maraqlarının və iqtisadi
təhlükəsizliyinin  qloballaşma  şəraitində  təmin  edilməsi  məqsədilə  rəqabətqa-
biliyyətliliyinin yüksəldilməsinin elmi əsaslandırmaların tətqiqi.
Açar sözlər: İqtisadi təhlükəsizlik, Milli İqtisadiyyatın Rəqabətqabiliyyətliliyi İn-
deksi, İqtisadi təhlükəsizlik, Qlobal çağırışlar, Dünya İqtisadi Forumu (World Eco-
nomic Forum - WEF).
Yusifov Ceyhun Ramiz oğlu*
Iqtisadi Inkişaf Nazirliyi Iqtisadi Islahatlar
Elmi-Tədqiqat Institutunun dissertantı
* Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin Tədris Mərkəzi. Bakı, AZ 1040. Ülvi Rəcəb küçəsi, 1.
[e-mail]
121
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
İQTİSADİ TƏHLÜKƏSİZLİK
Səh.121-130

122
C.Yusifov. İqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyinin  yüksəldilməsi Azərbaycan Respublikası iqtisadi təhlükəsizliyinin...
1. Giriş
Qloballaşma şəraitində bazar sisteminin təsiri ilə dövlətin yeni müstəqil vəzifəsi
kimi ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin qorunması vacib məsələlərdən biridir. Təh-
lükəsizlik ölkənin bütün sahələrində mövcud olan və özünü göstərən çox mürəkkəb
sistem, vahid orqanizmdir. Öz məzmununa görə beynəlxalq, regional, milli (dövlət,
bölgə və fərdi) təhlükəsizlik formalarını aşağıdakı kimi təsnifatlaşdırmaq olar: hərbi,
elmi-texnoloji,  sosial,  siyasi,  demoqrafik,  iqtisadi,  genetik,  informasiya,  enerji,
mədəniyyət, intellektual və hüquqi təhlükəsizliklər.
Şübhəsiz, təhlükəsizlik sistemində iqtisadi təhlükəsizlik prioritet təşkil edir. İqti-
sadi təhlükəsizlik problemi öz növbəsində kompleks və geniş spektrdə məsələlərin
həllini özündə ehtiva edir. Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi dedikdə, iqtisadi, siyasi,
hüquqi şərtlərin elə uyğunsuzluğu dərk olunur ki, onlar uzunmüddətli perspektivdə
daha səmərəli üsullarla əhalinin hər nəfərinə maksimum miqdarda iqtisadi resursların
dayanıqlı, sabit və dinamik inkişafını təmin etmiş olsun. 
Dünya birliyinin inkişafının müasir mərhələsi ölkənin milli iqtisadi təhlükəsizliyi
ilə birlikdə rəqabət üstünlüklərinin qarşılıqlı asılılığının güclənməsi ilə xarakterizə
olunur. Bu proses ayrı-ayrı milli təsərrüfatların mənafelərinə yönəlmiş təhlükələrin
intensivliyinin artması ilə nəticələnə bilər. Beynəlxalq rəqabətdə rəqiblərə qarşı
lazımi müqavimət qabiliyyətinin olmaması ölkəni ümidsiz autsayderə çevirərək,
onun iqtisadi artımını sarsıda bilər. Bu cür vəziyyət dövlətin milli təhlükəsizliyinin
itirilməsi ehtimalını reallaşdırır. Bununla əlaqədar, milli mənafelərə ola biləcək təh-
lükələrə qarşı müqavimət göstərmək vasitəsi kimi, qlobal iqtisadi məkanda ölkənin
sabit mövqeyə nail olmasının mümkün vasitələri ön plana çıxır.
Azərbaycanda əldə edilmiş siyasi sabitlik şəraiti, həmçinin son illər islahatların
gələcək irəliləyişi üçün yaradılmış uğurlu sosial-iqtisadi baza, zənnimizcə, artıq bu
gün iqtisadiyyatımız qarşısında rəqabət qabiliyyəti daha yüksək olan ilk əlli ölkə
sırasına daxil olmaq imkanını gündəmə gətirir. Bu, fikrimizcə, milli iqtisadi təhlükə-
sizliyimizin təmin edilməsinin təkmilləşdirilməsinin davam işinin real və eyni za-
manda, irimiqyaslı məqsədidir.
2. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi 
aspektləri
Milli iqtisadi təhlükəsizliyin təmin olunması - iqtisadi, sosial, siyasi və mədəni
amillərin və onların qarşılıqlı təsirinin iştirak etdiyi çoxfunksional prosesdir. Müxtəlif
ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, dünya təsərrüfatının müasir durumu onun fəaliyyətinin
sabitliyini pozan çoxlu sayda müxtəlif amillərin olması ilə xarakterizə olunur. Bu
şəraitdə ayrı-ayrı fərdlərin rifahını və bütün millətin dayanıqlı inkişafını təmin edən
dövlətin  iqtisadi  təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.

123
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
Dövlətlər qarşısında iqtisadiyyatın açıqlığı ilə milli maraqların qorunması, milli iqti-
sadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi arasında optimal nisbəti necə tapmaq dilemması
durur. Müasir mərhələdə hər bir ölkə üçün iki vəzifə arasında ziddiyyət mühüm
əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır: dünya təsərrüfatına inteqrasiya və özünün bazar
prinsiplərinə əsaslanan daxili bütöv təsərrüfatının yaradılması ilə. Burada iqtisadiy-
yatdaxili fəaliyyətin milli təhlükəsizliyinin təminatının əsas istiqamətləri aşağı-
dakılardır:

islahatların hüquqi təminatı və qanunvericiliyə riayət edilməsi üçün səmərəli
nəzarət mexanizminin yaradılması;

iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin gücləndirilməsi;

iqtisadiyyatın strukturunda deformasiyaların aradan qaldırılması, elmtutumlu
məhsulların və birinci  dərəcəli emal məhsulları istehsalının üstün artımının
təmin edilməsi, geniş istehsalın əsasını təşkil edən sahələrə kömək;

elmi-texniki, texnoloji və istehsal potensialının saxlanması və inkişafı, yerli
sənaye  məhsullarının  rəqabətqabiliyyətliliyinin  yüksəldilməsi  ilə  iqtisadi
artıma keçilməsi, əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi, xalqın maddi ri-
fahının yüksəlişi.
İqtisadi təhlükəsizlik anlayışı iqtisadi münasibətlərdə iqtisadi təhlükəsizliyin re-
allaşması olan iqtisadi rəqabətqabiliyyətliliyi anlayışı ilə sıx bağlıdır. İqtisadi təh-
lükəsizliyin olmaması subyektin öz iqtisadi tələbatlarını effektiv mövqeləşdirməyə
imkan vermir.
İqtisadi rəqabətqabiliyyətliliyi, öz növbəsində həm iqtisadi təhlükəsizliyə, həm
də subyektin özünə qarşı əks təsirə malikdir. Effektiv iqtisadi rəqabətqabiliyyətliliyi
iqtisadi  təhlükəsizliyi  inkişaf  etdirir,  həmçinin  subyektə  iqtisadi  təhlükəsizliyin
əhəmiyyətini, onun hüquqi səlahiyyətini və faydalılığını yenidən qiymətləndirməyə
imkan verir. Beləliklə, müasir dünyanın iqtisadi inkişafının dinamikliyi rəqabətqa-
biliyyətliliyini şərtləndirir ki, bu da hökuməti milli prioritetlərin sərt prinsiplərini
rəhbər  tutaraq  çevik  iqtisadi  siyasətin  köməyi  ilə    yorulmadan  rəqabətqa-
biliyyətliliyinin yüksəldilməsi qayğısına qalmağa məcbur edir.
Yeni iqtisadiyyat şəraitində bazar mexanizmləri elə düzəlməlidir ki, iqtisadi təh-
lükəsizliyin möhkəmlənməsinə kömək etmiş olsunlar. İqtisadi təhlükəsizlik prob-
leminə olan baxışları və qərarları qabaqcadan müəyyən edən çoxlu sayda amillər
arasında  ikisini  fərqləndirirlər.  Birincisi,  milli  iqtisadiyyatın  vəziyyəti,  onun
rəqabətqabiliyyətliliyinin səviyyəsidir. İkincisi, dünya təsərrüfatında rəqabətin qızış-
ması, ranqlar üzrə dünya iqtisadi tabelində mövcud yer uğrunda mübarizədir.
Dövlətin rəqabət qabiliyyətliliyinin artımı və bu zaman baş verən bütün qlobal
miqyaslı dəyişikliklər dünya iqtisadiyyatının qarşılaşmaqdan yan keçə bilməyəcəyi
çoxlu sayda mürəkkəb çağırışlar olmadan başa gəlmir. Və hər bir ölkə bu çağırışlara
öz  güc  və  imkanlarından,  xüsusilə  də  nail  olduğu  inkişaf  səviyyəsindən,  malik
olduğu resurslardan irəli gələrək cavab vermək məcburiyyətində qalır.

124
C.Yusifov. İqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyinin  yüksəldilməsi Azərbaycan Respublikası iqtisadi təhlükəsizliyinin...
Bu gün innovasiyaların, texnoloji prosesin və azad sahibkarlığın gur inkişafı ilə
bağlı qlobal dəyişikliklər çoxlu sayda qlobal çağırış doğurmuşdur ki, dünyanın bütün
ölkələrinin  iqtisadiyyatları  bunlarla  qarşılaşmışdır.  Azərbaycan  da,  mühüm
geostrateji əhəmiyyət kəsb edən təbii resursların çoxlu sayda növlərinin böyük ehti-
yatlarına malik olan ölkə olaraq, bu və ya digər dərəcədə bu çağırışlarla üz-üzə gəlir.
Gerçəkliyin daha mühüm və miqyaslı çağırışları dəqiq qarşılıqlı əlaqəsi olan və
aşağıdakı dəyişikliklərdən asılı olan amillərlə müəyyən edilir:

təkcə ənənəvi əmtəə, kapital, texnologiyalar və işçi qüvvəsi bazarlarını deyil,
həm də siyasi idarəetmə sistemlərini, innovasiyalara kömək, insan poten-
sialının inkişafını əhatə edən qlobal rəqabətin güclənməsi; 

innovasiyaların  sosial-iqtisadi  inkişafda  rolunu  gücləndirən  və  rəqabətqa-
biliyyətliliyinin bir çox ənənəvi artım amillərinin təsirini azaldan texnoloji
dəyişikliklərin gözlənilən yeni dalğası;

iqtisadi inkişafın və dayanıqlı rəqabət üstünlüklərinin formalaşmasının əsas
amili kimi insan kapitalının rolunun artması, elmtutumlu iqtisadiyyat key-
fiyyətcə əməktutumlu və kapitaltutumlu iqtisadiyyatın tələb etdiyindən fərqli
kadrlar tələb edir;

iqtisadi inkişaf modelinin yanacaq və xammal ixracının sürətlə yetişməsinə
əsaslanan ixrac-xammal potensialının tükənməsi;

dünya ərzaq böhranının mürəkkəbləşməsi;

dünya enerji böhranının kəskinləşməsi;

müasir demoqrafik və immiqrasiya vəziyyətinin mürəkkəbləşməsi, həm is-
tehklakçı, həm də işçi qüvvəsi kimi çıxış edən əhalinin sayının və keyfiyyət
strukturunun dəyişməsi;

gözlənilən ekoloji dəyişikliklər və bunların nəticəsi kimi, iqtisadi inkişafın
texnogen xarakterindən imtina, onun ekologizasiyasının sürətləndirilməsi [2].
Bununla belə, qeyd etmək istərdik ki, Azərbaycanda əldə edilmiş siyasi sabitlik
şəraiti, həmçinin, son illər islahatların gələcək irəliləyişi üçün yaradılmış uğurlu
sosial-iqtisadi baza, zənnimizcə, artıq bu gün iqtisadiyyatımız qarşısında rəqabət qa-
biliyyəti daha yüksək olan ilk əlli ölkə sırasına daxil olmaq imkanını gündəmə gətirir.
Bu,  fikrimizcə,  milli  iqtisadi  təhlükəsizliyimizin  təmin  edilməsinin  təkmil-
ləşdirilməsinin davam işinin real və eyni zamanda, irimiqyaslı məqsəddir.
Çoxillik beynəlxalq təcrübə göstərir ki, iqtisadiyyatın modernləşdirilməsinin
davam etdirilməsi və Azərbaycanda innovasiya sisteminin formalaşması iqtisadiy-
yatımızı üstün xammal ixracı inkişafı zonasından çıxarmağa imkan verəcək və emal
sahələrinin  artım  dinamikasına  güclü  təkan  verəcək,  ölkənin  dünya  birliyində
rəqabətqabiliyyətliliyini və onun dünya iqtisadi məkanına bərabər hüquqlu inte-
qrasiyasını tam mənada təmin edəcək.

125
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
3. Qlobal çağırışlar şəraitində respublika iqtisadiyyatının
rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi məsələləri
Dünya İqtisadi Forumun (DİF) indeks göstəricilərinin müasir dinamikası Azər-
baycan iqtisadiyyatı üçün nəinki mövcud rəqabət üstünlüklərinin saxlanmasının
önəmli olduğunu, həm də yeni, yüksək texnologiyalara və “biliklərin iqtisadiyyatı”na
əsaslanan  innovasiyalı  iqtisadiyyatın  tətbiqi  yolu  ilə  daha  yüksək  üstünlüklərə
keçmək və bununla milli iqtisadi təhlükəsizliyimizin təmini üçün mümkün olan hər
şeyi etmək haqqında danışmağa imkan verir. Bununla yanaşı, DİF-in reytinqlərinin
təhlili göstərir ki, bunu yalnız uğurlu makroiqtisadi göstəricilər hesabına etmək
mümkün olmayacaq. Azərbaycanın müasir iqtisadiyyatının keyfiyyətli artımı ilə hər
yeni addım daha çox qüvvə tələb edir və burada ümumi rəqabətqabiliyyətliliyinə
təsir edən bütün amillərin yalnız tarazlı və kompleks yaxşılaşdırılması bu uğurun
zəmini ola bilər [1].
Hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatına kapital investisiyalarının başlıca obyektləri
mənzil, avtomobil magistralları, yolların inşası, su təchizatı və kanalizasiya sistem-
lərinin  tikintisi,  nəqliyyat,  energetika  və  rabitədir.  Bu  zaman  dövlət  həmin  in-
vestisiyaları tam həcmdə maliyyələşdirməli deyil, belə ki, həmişə alternativ mənbələr
mövcuddur. Bunun üçün yalnız bu bazarın çevik tənzimlənməsi tələb olunur. Bunun
bariz nümunəsi Azərbaycanda mənzil tikintisi ola bilər ki, bu sahə tamamilə özəl
mənbələrdən maliyyələşdirilir. Bununla bərabər, fikrimizcə, ölkə iqtisadiyyatının in-
frastrukturuna dövlət maliyyələşdirilməsinə olan tələbatı da qalacaqdır. Məsələn,
Qərbin qabaqcıl  ölkələrində son 40 il ərzində ÜDM-də dövlət xərclərinin payının
6-12 faizdən 45-55 faizə qədər artdığı qeydə alınmışdır (2008-ci ildə maliyyə böhranı
dövründə 80 faizə qədər). Bu da, müvafiq olaraq, iqtisadiyyatda, xüsusilə, yüksək
texnologiyalar sektorunda dövlətin tənzimləyici rolunun güclənməsini təmin etdi
[3].
Azərbaycanda iqtisadiyyatda dövlətin rolu, ötən əsrin 80-ci illərinin sonundan
başlayaraq demək olar ki, sıfıra bərabər idi və bu, kənardan düşünülmüş, qurma idi.
Belə hesab edilirdi ki, bazar özü hər şeyi yerinə qoyacaq və dövlət iqtisadiyyatdan
getməlidir. Yalnız 90-cı illərin ortalarında, prezident Heydər Əliyevin iqtisadiyyatın
islahatlaşdırılması prosesi zamanı aydın oldu ki, sabit iqtisadi islahatlar, xüsusilə də
texnoloji inkişaf səmərəli maliyyə institutları, güclü dövlət olmadan mümkün de-
yildir. 90-cı illərin sonunda dünya maliyyə institutları, xüsusilə Dünya Bankı da bu
qərara gəldi [5]. Bu bank dünya üzrə öz layihələri üçün vəziyyətin fəlakətliyini
nəzərə alaraq dövlətin iqtisadiyyatda rolunun artması barədə siqnal verdi. 
Məlumdur  ki,  daxili  resursların  çatışmadığı  halda  iqtisadiyyata  xarici  in-
vestisiyaların cəlb edilməsi üzrə dövlət siyasəti investisiya qoyuluşu probleminin
aradan qaldırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir və işgüzar fəallığın canlanması
üzrə makro və mikroiqtisadi tədbirlər kontekstində nəzərdən keçirilir. Aydındır ki,

126
C.Yusifov. İqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyinin  yüksəldilməsi Azərbaycan Respublikası iqtisadi təhlükəsizliyinin...
iri dövlətlər daha çox investisiya cəlb edə bilər. Kapitalın yerləşdirilməsi zamanı
bazarın  ölçüsü  və  artımı  iki  başlıca  amil  kimi  nəzərdən  keçirilir.  Lakin  xarici
ölkələrin  təcrübəsi  göstərir  ki,  əlverişli  investisiya  mühiti,  institusional  əsaslar,
əməyin və infrastrukturun keyfiyyəti, siyasi sabitlik və dəqiq stimullaşdırıcı iqtisadi
artım siyasəti kimi rəqabət üstünlüklərinə malik olan bütün ölkələr investisiyalar
cəlb edilməsi üzrə rəqabət apara bilər. Bunlarla yanaşı, fikrimizcə, indiki dövrdə
cəlb olunan xarici investisiyaların rolunu qəbul edərkən onların mənfi nəticələrini
də nəzərə almaq və daxili yığım mənbələrinə böyük diqqət yetirmək lazımdır və bu
məsələdə birmənalı qiymət ola bilməz. 1998-ci il böhranından dərhal sonra Har-
vardda  biznes  məktəbinin  professoru,  Dünya  İqtisadi  Forumun  (DİF)  Qlobal
Rəqabətqabiliyyətliliyi İndeksinin (Global Competitiveness Index) hesablanması
metodologiyasının banisi Maykl Porter xəbərdarlıq edirdi ki, xarici investisiyalar
heç də avtomatik olaraq iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliyinin təmin edilməsi prob-
lemlərinin hamısını həll etmir və xarici mənbələrlə müqayisədə milli mənbələrin də
prioritetini vurğulayırdı. Xarici kapitalın iri axınları, əgər bu axınlar müəyyən edilmiş
valyuta  kursunun  saxlanması  ilə  stimullaşdırılarsa,  bu  zaman  ciddi  problemlər
doğura bilər. 
Xarici borcların, xüsusilə də qısamüddətli kreditlər üzrə artması makroiqtisadi
sabitlik məsələsinin həllini çətinləşdirir, inflyasiya təzyiqini və ixracın rəqabət qa-
biliyyətinin aşağı düşməsini gücləndirir. Qısamüddətli likvid aktivlərin iri yığımları
maliyyə resurslarının qəfil axını riskini yaradır [4]. Bunun nəticələrini tam həcmdə
2008-ci il böhranından zərərçəkmiş dövlətlər hiss etmişlər ki, bu zaman investorların
kütləvi surətdə «qaçış»ı iqtisadiyyatda mənfi proseslərin güclənməsinə səbəb olmuş
və bunun nəticəsi fond bazarlarının çökməsi olmuşdur. Ümumiyyətlə, XX əsrin
bütün  maliyyə  böhranlarının  tarixinə  nəzər  salsaq  aydın  olur  ki,  bu  zaman
mərhələləri özlüyündə innovasiyanın inkişafı üçün platforma olmuşdur və iqtisadiy-
yatı keyfiyyətcə yeni səviyyəyə çıxarmışdır. İdarəetmənin iqtisadi nəzəriyyəsində
hətta böhranın provokasiyası kimi bir anlayış da vardır – bu müəssisənin məcburi
surətdə  innovasiyadan  istifadə  etməsi  və  bunun  nəticəsində  keyfiyyətcə  yeni
səviyyəyə çıxması üçün süni surətdə böhran şəraitinin yaradılmasıdır. Bu halda biz-
nesmenlər innovasiyaları spekulyativ investisiyalar əməliyyatlarına alternativ kimi
nəzərdən keçirirlər və təşkil oluna biləcək dövlət köməyi iqtisadiyyatın innovasiya
sektoruna xüsusi kapitalın cəlb edilməsi üçün əla maqnitdir. Xarici təcrübə göstərir
ki, innovasiya sahəsində işləyən kompaniyalar böhrana daha davamlıdırlar. Belə ki,
2008-ci ilin böhran mərhələsindən zərər çəkməyən 41 faizdən artıq kompaniya in-
novasiya texnologiyalarından istifadə etmişdilər. 
Eyni zamanda, Azərbaycanın topladığı daxili iqtisadi potensial, tətbiq edilmiş
çevik  və  səmərəli  mexanizmlər  2008-ci  ildə  başlanmış  böhranın  iqtisadiyyatın
makroiqtisadi inkişafına və maliyyə sabitliyinə təsir göstərməməsinə kömək etmişdir.
Bunun başlıca səbəbi Azərbaycan dövləti tərəfindən iqtisadiyyatda, o cümlədən

127
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
müəssisələrin fəaliyyətində mümkün risk amillərinin neytrallaşmasının qarşısını
almaq məqsədilə iqtisadi təhlükəsizliyi siyasəti çərçivəsində səmərəli tədbirlərin
həyata keçirilməsidir.
Beləliklə, böhrandan sonrakı dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatında daxili investor-
lara daha çox diqqət ayırmaq lazımdır. İqtisadi artımın hərəkətverici qüvvəsi kimi
xarici investisiyalardan istifadəyə əsaslanan alternativ strategiyaya – öz imkanlarına,
xüsusilə də iqtisadi modernləşdirilmənin başlanğıc mərhələlərində əsaslanmaqdır.
Daxili  bazarda  öz  problemlərini  həll  etmək  bacarığı  qlobal  iqtisadi  sarsıntılar
dövründə  rəqabət  mövqelərinin  saxlanmasının  yaxşı  təminatıdır.  Bundan  irəli
gələrək, fikrimizcə, hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatının təhlükəsizliyinin təkmil-
ləşdirilməsi vəzifələrindən biri milli rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi və
bunun əsas tərkib hissəsi kimi ölkədə, dünya standartlarına cavab verən infrastruk-
turunun yaradılmasının təmin edilməsidir. 
Bütövlükdə, Azərbaycanda özünün müasir potensialı ilə uğurlu, dünya standart-
larına cavab verən infrastrukturun formalaşmasının davamı ölkənin nəinki XXI əsr
texnologiyalarının tətbiqi və inkişafına əsaslanan modernləşdirilməsini sürətlən-
dirəcək,  həm  də  Azərbaycan  iqtisadiyyatının  milli  rəqabətqabiliyyətliliyinin
gələcəkdə artmasına kömək edəcək.
Yekunda  qeyd  etmək  olar  ki,  Azərbaycan  Respublikası  milli  rəqabətqa-
biliyyətliliyini  yüksəltmək  üçün  ölkə  iqtisadiyyatının  rəqabətqabiliyyətliliyinin
müasir amillərinin formalaşmasının gücləndirilməsi zəruridir. Bu Azərbaycan Res-
publikasında  əhalinin  yaşayış  keyfiyyətinin  yaxşılaşdırılmasının,  sosial-iqtisadi
sabitliyinin, iqtisadi və milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün həlledici amildir.
4. Nəticə 
Dünya iqtisadiyyatının müasir inkişafetmə mərhələsində Azərbaycan Respub-
likasi iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsində milli rəqabətqabiliyyətliliyin rolu-
nun təhlili aşağıda göstərilən nəticələrə gəlməyə əsas verir:
1. Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatın modernləşdirilməsinin davam etdirilməsi
və innovasiya sisteminin formalaşması iqtisadiyyatımızı üstün xammal ixracı
inkişafı  zonasından  çıxarmağa  imkan  verəcək  və  emal  sahələrinin  artım  di-
namikasına  güclü  təkan  verəcək,  ölkənin  dünya  birliyində  rəqabətqa-
biliyyətliliyini və onun dünya iqtisadi məkanına bərabərhüquqlu inteqrasiyasını
tam mənada təmin edəcək;
2. Əldə edilmiş siyasi sabitlik şəraiti, həmçinin son illər islahatların gələcək irəlilə-
yişi  üçün  yaradılmış  uğurlu  sosial-iqtisadi  baza  iqtisadiyyatımız  qarşısında
rəqabətqabiliyyətliliyi daha yüksək olan ilk əlli ölkə sırasına daxil olmaq imkanını
yaradıb.  Bu,  milli  iqtisadi  təhlükəsizliyimizin  təmin  edilməsinin  təkmil-
ləşdirilməsinin davam işinin real və eyni zamanda, irimiqyaslı məqsəddir;

128
C.Yusifov. İqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyinin  yüksəldilməsi Azərbaycan Respublikası iqtisadi təhlükəsizliyinin...
3. Ölkənin iqtisadi və ümumi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi amillərindən biri kimi
milli rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi və bunun formalaşdırılması dövlətin
əlində güclü silahdır;
4. Azərbaycan iqtisadiyyatının təhlükəsizliyinin təkmilləşdirilməsi vəzifələrindən
biri milli rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi və bunun əsas tərkib hissəsi
kimi ölkədə, dünya standartlarına cavab verən infrastrukturunun yaradılmasının
təmin edilməsidir;
5. Azərbaycan iqtisadiyyatının modernləşdirilməsi zamanı sabit iqtisadi islahatlar,
xüsusilə də texnoloji inkişaf, səmərəli maliyyə institutları, iqtisadiyyatda dövlətin
rolu güclü olmadan mümkün deyildir;
6. Qloballaşma şəraitində bazar sisteminin təsiri ilə dövlətin yeni müstəqil vəzifəsi
kimi ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin qorunması vacib məsələlərdən biridir.
Azərbaycanda hökumət strukturları iqtisadi (sosial-iqtisadi) təhlükəsizliyin təmin
olunması sisteminə, mümkün imkanların bütün spektri çərçivəsində cəmiyyətin
və dövlətin özünün inkişafı üçün daha yaxşı şərtlərin təmin olunması üçün təyin
olunan alət kimi baxmalıdır;
7. Dünya İqtisadi Forumun (WEF) son illər üçün indeks göstəricilərinin dinamikası
bu gün Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün nəinki mövcud rəqabət üstünlüklərinin
saxlanmasının önəmli olduğunu, həm də yeni, yüksək texnologiyalara və “bilik-
lərin iqtisadiyyatı”-na əsaslanan innovasiyalı iqtisadiyyatın tətbiqi yolu ilə daha
yüksək üstünlüklərə keçmək və bununla milli iqtisadi təhlükəsizliyimizin təmini
üçün mümkün olan hər şeyi etmək;
8. Xarici  investisiyalar  heç  də  avtomatik  olaraq  iqtisadiyyatın  rəqabətqa-
biliyyətliliyinin təmin edilməsi problemlərinin hamısını həll etmir və baş verən
maliyyə böhranı zamanı xarici mənbələrlə müqayisədə milli mənbələr daha pri-
oritetdir. Böhrandan sonrakı dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatında daxili investor-
lara daha çox diqqət ayırmaq lazımdır.
Ədəbiyyat siyahısı:
1. www.weforum.org/WEF/The Global Competitiveness Report 2011-2012 (Dünya İqtisadi
Forumunun saytı).
2. www.weforum.org/WEF/The Global Competitiveness Report 2010-2011/ Global Risk
Report 2011 (Dünya İqtisadi Forumunun saytı).
3. www.weforum.org/WEF/The Global Competitiveness Report 2009-2010 Global Risk
Report 2010 (Dünya İqtisadi Forumunun saytı).
4. www.weforum.org/WEF/The  Global  Competitiveness  Report  2001-2002/  M.Porter
Competitiveness and Stages of Economic Development (Dünya İqtisadi Forumunun
saytı).
5. www.doingbusiness.org/World Bank/World Development Report 2001 (Dünya Bankının
saytı).

129
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
Юсифов Джейхун Рамиз оглы
Учебный Центр Министерства по налогам Азербайджанской Республики
Заместитель директора
Повышение конкурентоспособности экономики как фактор обеспечения 
экономической безопасности Азербайджанской Республики
Аннотация
Цель исследования - изучение вопросов роста конкурентоспособности экономики
Азербайджанской Республики и выдвижение соответствующих предложений по обес-
печению экономической безопасности страны. 
Методология исследования - системный подход, сравнительный анализ.
Выводы исследования - проведены теоретические и практические исследования воп-
росов роста конкурентоспособности экономики страны, как фактора обеспечения эко-
номической  безопасности  Азербайджанской  Республики  в  условиях  глобальных
вызовов.
Ограничения исследования - необходим более широкий охват результатов исследо-
вания.
Практическая значимость исследования - полученные результаты могут быть ис-
пользованы для подготовки научного обоснования вопросов внутренней и внешней
политики страны, исходящих из национальных интересов обеспечения экономической
безопасности. 
Оригинальность и научная новизна исследования - применение новых научных об-
оснований обеспечения экономических интересов и экономической безопасности го-
сударства с целью интеграции в мировую экономическую систему.
Ключевые слова: индекс конкурентоспособности национальной экономики, эко-
номическая безопасность государства, Всемирный Экономический Форум.
Yusifov Jeyhun Ramiz oglu
Training Center of Ministry of Taxes of the Republic of Azerbaijan 
Deputy of Director
Increase of competitiveness of economy as the factor of maintenance 
of economic safety of the Azerbaijan Republic
Abstract 
Purpose - learning of questions of growth of competitiveness of economy of the Azer-
baijan Republic and promotion of appropriate sentences on support of economic safety of
the country.
Design/methodology - the systems concept, the comparative analysis.
Findings - theoretical and practical researches of questions of growth of competitiveness

130
C.Yusifov. İqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyinin  yüksəldilməsi Azərbaycan Respublikası iqtisadi təhlükəsizliyinin...
of national economy as factor of support of economic safety of the Azerbaijan Republic in
the conditions of global calls are conducted.
Research limitations/implications - it is necessary to envelop research more widely
Practical implications - the received results can be used for preparation of a scientific
substantiation of questions internal and foreign policy of the country of starting with national
interests of support of economic safety. 
Originality/value - application of new scientific substantiations of support of economic
interests and economic safety of the state for the purpose of integration into world economic
system
Keywords: competitiveness of the national economy, global calls, economic safety of
the state, World Economic Forum - WEF 
JEL Classification Codes: B41, E21, F21, F47, O25, O31, O32.
Məqalə redaksiyaya daxil olmuşdur: 01.07.11.
Təkrar işləməyə göndərilmişdir: 10.07.11.

UOT 339.9:336:330.131.7
Особенности финансовых рисков 
в сфере международных экономических 
отношений и внешнеэкономической
деятельности
Аннотация
Цель исследования - анализ и изучение финансовых рисков в сфере между-
народных экономических отношений в условиях глобализации и формирую-
щейся будущей мировой экономики.
Методология исследования - системный и концептуальный подход с исполь-
зованием различных методов, с целью разработки целостной теоретико-мето-
дологической  концепции  аналитического  обеспечения  финансового
риск-менеджмента.
Выводы исследования - определение мер по устранению и минимизации фи-
нансовых рисков в системе международных экономических связей и внешне-
экономической  деятельности  с  целью  дальнейшей  разработки  стратегии
управления ими.
Ограничения исследования - требует дальнейших исследований, основанных
на более широкой финансовой информационной базе в условиях глобализации
международных экономических связей, сформированных Венской конвенцией
ООН.
Практическая значимость исследования - решение задач по формированию
и совершенствованию системы управления финансовыми рисками во внешне-
экономической деятельности с целью обеспечения финансовой безопасности.
Оригинальность и научная  новизна исследования - на основе совокупности
методов, приемов и мероприятий, позволяющих в определенной степени про-
Абдуллаев Руфат Вагиф оглы*
диссертант Азербайджанского Государственного Экономического 
Университета
* Баку, AZ 1001. ул. Истиглалият, 6.
[e-mail]
131
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
BEYNƏLXALQ İQTİSADİ MÜNASİBƏTLƏR
Səh.131-150

132
Р.Абдуллаев.  Особенности финансовых рисков  в сфере международных экономических...
гнозировать наступление рисковых ситуаций  при осуществлении внешнеэко-
номической деятельности, и принимать своевременные меры к их недопуще-
нию, исключению или снижению отрицательных последствий наступления
таких явлений.
Ключевые слова: риск-менеджмент, финансовые риски, международные
отношения, внешнеэкономическая деятельность, форс-мажор.
1. Введение
Основу современных международных экономических отношений (МЭО) сос-
тавляют мировые хозяйственные связи на микроуровне между фирмами и ком-
паниями  разных  стран,  отдельными  предпринимателями.  Такие  связи  в
условиях рыночной экономики предполагают широкое применение договорной
формы, когда субъекты хозяйствования внешнеэкономической деятельности
(ВЭД) несут всю полноту ответственности за выполнение принимаемых обя-
зательств, располагая при этом достаточными правами и ресурсами. Участие
в МЭО диктуется, прежде всего, интересами сторон, теми экономическими вы-
годами, которые они получают в результате внешнеэкономических операций.
Еще в 1970-е годы в МЭО решающую роль играла внешняя торговля. Это озна-
чало, что внешнеэкономическая деятельность предприятий, фирм, компаний
и отдельных предпринимателей сводилась преимущественно к коммерческим
операциям по экспорту и импорту товаров и услуг. Сдвиги, произошедшие в
структуре МЭО к настоящему времени, существенно расширили и изменили
сферу и направления договорных связей между их участниками.
Развитие международного производственного и научно-технического со-
трудничества предопределило важную роль договоров между сторонами в этой
области: международное кооперирование требует четкого закрепления обяза-
тельств сторон, определение на договорной основе системы экономических
мер и санкций, обеспечивающих их исполнение. Новые возможности договор-
ной практики связаны с созданием и деятельностью совместных предприятий
транснациональных корпораций (ТНК) финансово-промышленных групп; на-
конец, объектом договоров в МЭО становятся информационные, консалтин-
говые и маркетинговые услуги, инжиниринг и т.д.
Вместе  с  тем,  как  сказано  выше,  в  мировой  хозяйственной  сфере  МЭО
имеют ряд особенностей, что обусловливает некоторую специфику договорных
отношений на международном уровне. Значительно большее влияние, чем
внутри страны, на них оказывают международные традиции, правила и кон-
венции, межгосударственные многосторонние и двусторонние соглашения.
Следует иметь в виду, что потери партнера в международных хозяйственных

133
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
связях означают и известные потери для национальной экономики страны.
Именно поэтому вопрос о механизме и практике договорных отношений в этой
области приобретает особое значение.
2. Сущность, роль и место рисков в системе договорных 
международных связей
Контакты между хозяйствующими субъектами в рамках системы договор-
ных отношений, функционирующих в сфере международных экономических
связей, оформляются тем или иным образом. В последних (в том числе и в
электронных) вариантах закрепляются права и обязанности сторон, в качестве
которых, как правило, выступают те или предпринимательские структуры (про-
давцы, покупатели, посредники).
Для рыночной экономики, и, в особенности для международной сферы, ха-
рактерна их множественность, а отношения между субъектами оформляются
на договорной основе. Это является правовой гарантией выполнения сторо-
нами обязательств и реализации их прав (на получение выручки, включая при-
быль,  приобретение  необходимых  товаров  и  услуг  в  должные  сроки,  в
оговоренном месте и в согласованном объеме).
Вместе с тем в производственной, коммерческой, в том числе предприни-
мательской деятельности, объективно существуют риски, приводящие к потере
имущества, активов, доходов, частичной или полной утрате продукции и т.д.
Это предопределяется изменяемостью условий хозяйствования и, соответ-
ственно,неопределенностью в связи с этими его результатами. Последнее озна-
чает  неточное,  неполное  знание  о  каком-либо  явлении  или  процессе,
непредсказуемость их последствий. На современном этапе в рыночной эконо-
мике такая ситуация практически неизбежна, в связи с действием объективных
и субъективных факторов. [8]
Основными причинами возникновения рисков в хозяйственной и, особенно,
во внешнеэкономической деятельности являются следующие, обозначенные
ниже:
Неполнота, недостоверность, недостаточность информации о явлении, объ-
екте, операции, составляющих содержание хозяйственной акции. Принятие и
осуществление решений в процессе внешнеэкономической деятельности пред-
полагает наличие достаточной, полной и своевременной информации. Эта ин-
формация предполагает необходимую осведомленность о наличии и величине
спроса на внешних рынках на производимые или намечаемые к производству
товары; о финансовой устойчивости и платежеспособности клиентов, партне-
ров, конкурентов за рубежом; о внешнеэкономических ценах, валютных кур-
сах,  уровне  таможенных  тарифов  в  странах,  выход  на  рынки  которых

134
Р.Абдуллаев.  Особенности финансовых рисков  в сфере международных экономических...
планирует компания, дивидендов от участия в иностранной компании; о воз-
можностях закупки импортного оборудования и получения скидок; о позиции,
образе действий и состоянии зарубежных конкурентов и многое другое.
Подобная информация в силу объективных и субъективных причин может
быть разнородной, разнокачественной, мало актуальной и нередко искаженной,
что и обусловливает возникновение риска.
Случайность. Вероятностная природа многих внешнеэкономических явле-
ний и мероприятий, в которые вступают субъекты хозяйствования, приводит к
тому, что в исходных условиях одно и то же событие происходит неодинаково
и обычно носит элемент случайности. Это предопределяет невозможность
предвидения однозначного результата, а особенно более или менее точных эко-
номических масштабов.
Наличие противоречивых тенденций, столкновение интересов в рамках осу-
ществляемой экономической деятельности как между конкурентами, так и
партнерами. Проявляется эта тенденция многообразно, начиная с войн и меж-
национальных конфликтов и заканчивая промышленным шпионажем и прос-
тым несовпадением интересов при осуществлении совместных акций и даже
отдельных сделок.
Так,  в  результате  военных  действий  на  территории  иностранного  госу-
дарства, компания может столкнуться с запретом на импорт, конфискацией им-
портируемой  продукции,  ограничениями  на  вывоз  выручки,  различными
мерами государственного регулирования.
В сфере конкурентной борьбы иностранные компании могут расширить но-
менклатуру выпускаемой продукции, повысить качество самой продукции и
сервиса, снизить издержки. Но, вполне возможной может оказаться недобро-
совестная конкуренция, при которой одна из иностранных компаний усложняет
другой осуществление предпринимательской деятельности незаконными и не-
честными действиями, включая подкуп должностных лиц, опорочивание кон-
курента,  нанесение  ему  прямого  ущерба  или,  что  получило  особое
распространение в настоящее время, нарушение прав интеллектуальной собст-
венности. [5, 125 c]
Простое несовпадение интересов возникает не только на разных этапах осу-
ществляемой внешнеэкономической деятельности, в том числе в рамках раз-
личных альянсов и совместных предприятий. Отсутствие единой стратегии
развития, разные подходы к перспективам взаимовыгодного сотрудничества
могут способствовать возникновению рисков в данной сфере.
Вероятностный характер научно-технического и технологического развития.
Серьезные объективные трудности возникают здесь при определении общего
вектора развития техники и технологий в разных сферах экономики. Тем более
затруднительно, а во многих случаях невозможно, количественно установить

135
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
конкретные последствия (особенно в долгосрочной перспективе) будущих от-
крытий и инноваций. Технический прогресс неотделим от риска, что обуслов-
лено  его  вероятностной  природой,  поскольку  затраты  и,  особенно,  его
результаты, растянуты во времени и могут быть предвидимы лишь в опреде-
ленных, весьма широких пределах.
Спонтанность природных процессов и явлений, стихийные бедствия. Ре-
зультаты внешнеэкономической деятельности будут зависеть не только от пе-
речисленных  выше  факторов,  но  и  от  действия  стихийных  сил  природы  -
землетрясений, бурь, ураганов, наводнений, техногенных катастроф и т.д., раз-
рушительная сила которых может нанести непоправимый и непредвиденный
вред хозяйствующему субъекту.
Экономические, социальные причины в части воздействия на возникнове-
ние риска во внешнеэкономической деятельности. К ним относятся:

циклическое развитие экономики - общемировые экономические тенден-
ции;

кризисы региональные, страновые, секторные и отраслевые;

неустойчивость мировой валютно-финансовой сферы - колебания валют-
ных курсов, резкие труднопредсказуемые колебания мировых цен, рост
внешней задолженности, расстройство платежных балансов;

ухудшение экономического состояния отдельных производств и компа-
ний - структурные кризисы, банкротства компаний, форс-мажорные об-
стоятельства  -  применительно  к  отдельным  внешнеэкономическим
сделкам;

внешнеэкономические, в том числе международные, региональные и на-
циональные  меры  по  защите  отечественных  товаропроизводителей,
охране окружающей среды, защите отечественных потребителей.
Участвуя в международных экономических отношениях, будь то междуна-
родная торговля, международная миграция капиталов или иная форма МЭО,
экономическому агенту приходится сталкиваться с различными источниками
риска. Ранжирование этих источников, с точки зрения потенциальной опасно-
сти, зависит от вида осуществляемой деятельности, финансовой устойчивости
агента и особенностей его субъективного восприятия риска, его природы. [1,
463 c.]
В экономической литературе нашли свое отражение три точки зрения, при-
знающие объективную, объективно-субъективную и субъективную природу
риска во внешнеэкономической деятельности.
Объективная природа рисков во внешнеэкономической деятельности отра-
жает реально существующие, не зависящие от непосредственных ее участни-
ков явления и процессы.
Объективно-субъективная природа риска определяется тем, что она порож-

136
Р.Абдуллаев.  Особенности финансовых рисков  в сфере международных экономических...
дается как факторами, указанными выше, так и в полной мере зависящими от
участников внешнеэкономической деятельности, т. е. в конечном счете пред-
определяемыми их волей и сознанием.
Субъективная природа рисков отражает конкретную деятельность хозяй-
ствующих сторон, и менеджеры, как, собственно, и субъекты хозяйствования,
неодинаково воспринимают одну и ту же величину внешнеэкономического
риска, признавая один и тот же риск в разных ситуациях приемлемым или не-
приемлемым для себя. В существенной мере факторы риска в этих случаях -
ошибки, просчеты, в том числе связанные с недостаточной компетентностью.
По характеру происхождения риски во внешнеэкономической деятельности
принято разделять на внешние и внутренние.
К  внешним относятся  риски,  непосредственно  не  связанные  с  деятель-
ностью предприятия. Речь идет о страновых, валютных, налоговых рисках и
рисках форс-мажорных обстоятельств.
Страновые риски непосредственно связаны с процессами интернационали-
зации, глобализации и интеграции. Они актуальны для всех участников внеш-
неэкономической  деятельности  и  зависят  от  политико-экономической
стабильности страны пребывания.
Причинами странового риска могут быть нестабильность государственной
власти,  особенности  государственного  устройства  и  законодательства,  не-
эффективная экономическая политика, проводимая правительством, этниче-
ские и религиозные проблемы и т.п.
К внутренним относятся риски, обусловленные деятельностью самого пред-
приятия, в том числе:

организационный  риск  (обусловлен  недостатками  в  организации  ра-
боты, в том числе слабым регулированием, ошибками планирования и
проектирования, недостатками координации работ, т.е. низким уров-
нем организации; неустойчивым финансовым положением, упущениями
в организации маркетинговой деятельности);

ресурсный риск (обусловлен необеспеченностью материальными, фи-
нансовыми ресурсами, рабочей силой и т.д. при осуществлении внешне-
экономической деятельности);

портфельный риск (заключается в вероятности потерь по отдельным
типам ценных бумаг, а также по всей категории ссуд);

кредитный риск (риск неуплаты заемщиком основного долга и процентов
по нему в соответствии со сроками и условиями кредитного договора);

инновационный риск (связан с возможностью потерь, возникающих при
финансировании фирмой новой техники и технологий, которые не най-
дут предполагаемого спроса на рынке и не принесут ожидаемого эф-
фекта).

Схема 1. Риски  во внешнеэкономической деятельности.
Круг, роль и последствия рисков существенно расширяются в сфере таких
форм МЭО, ВЭД, как миграция капиталов (инвестиции), трудовых ресурсов.
Подобная классификация в наибольшей степени отражает перечень тех рисков,
с которыми могут столкнуться участники внешнеэкономической деятельности.
Их учет является неотъемлемой частью риск-менеджмента (управления рис-
ками).
3. Экономические риски в сфере международных отношений
Экономические риски в условиях рыночных отношений - не меньший, если
не больший (при известных условиях и ситуациях) фактор осуществления (или
неосуществления) предпринимательской деятельности. Это более верно при-
менительно к сфере мирохозяйственных связей, где набор предпосылок и усло-
вий  возникновения  рисков  расширяется.  Внешнеэкономическая  операция
обусловливается более высокой нормой прибыли и может принести большую
ее сумму. В то же время здесь возрастает степень риска, что вынуждает пред-
принимателя (коммерсанта, инвестора) отказываться от ее осуществления.
Это усугубляется тем обстоятельством, что возможная прибыль поддается до-
статочно точному количественному определению, а риск как таковой весьма
не определен ни по объемам, ни по последствиям.
Экономический риск - это вероятность (возможность) материальных (де-
нежных) потерь участников хозяйственных операций в виде утраты активов,
РИСКИ
ВНЕШНИЕ
СТРАНОВЫЙ
ОРГАНИЗАЦИОННОЙ
РЕСУРСНЫЙ
ПОРТФЕЛНЫЙ
КРЕДИТНЫЙ
ИННОВАЦИОННЫЙ
ВАЛЮТНЫЙ
НАЛОГОВЫЙ
ФОРС-
ВНУТРЕННИЕ
137
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.

138
Р.Абдуллаев.  Особенности финансовых рисков  в сфере международных экономических...
недополучения доходов, в частности прибыли, и возникновения непредвиден-
ных дополнительных расходов в результате производственно-финансовой, в
том числе предпринимательской деятельности, что обычно дополняется отда-
ленными неблагоприятными последствиями.[7, 544 c.]
В сфере мировых хозяйственных отношений экономические риски могут
возникать как при обычных коммерческих операциях (сделках купли-продажи),
так и, в особенности, при международных инвестиционных и кредитных ак-
циях, связанных с вложением капитала и размещением финансовых (валют-
ных) ресурсов.
В этой связи для мировых хозяйственных отношений особое значение при-
обретает разграничение рисков на две принципиальные группы: с точки зрения
источников, факторов и сферы.
Во-первых это группа рисков, связанная непосредственно с хозяйственной
деятельностью фирмы (предприятия), ее способностью обеспечить провозгла-
шенные доходы, прибыль (дивиденды) участникам. Указанное обеспечивается
глубиной проработки и обоснованностью производственных и коммерческих
программ, четкостью и гибкостью в их осуществлении, недопущением прос-
четов и ошибок, быстротой реагирования на изменение ситуации. Соответ-
ствующую группу факторов можно объединить как внутренние.
Во-вторых, что безусловно для рыночной экономики, это внешние факторы,
существенно предопределяющие результаты деятельности субъектов хозяй-
ствования - фирм, предприятий, отдельных предпринимателей. Названные, в
свою очередь, могут быть подразделены на общехозяйственные (экономиче-
ский цикл, составляющие совокупного спроса и предложения, инфляция) и кон-
кретно-рыночные,  отражающие  ситуацию  на  рынках  (в  данном  случае
мировых) товаров и услуг, капитала, трудовых ресурсов, кредитно-денежных
ресурсов и валютных.
На те и другие влияют, в большей или меньшей мере, и внешнеэкономиче-
ские факторы (политические, экологические, природно-техногенные, социоло-
гические  и  т.п.).  В  этой  части  роль  фирмы  достаточно  ограниченна,  хотя
преодоления и минимизация экономических рисков, в определенной мере,
могут обеспечиваться глубиной проработки возможных вариантов рыночной
ситуации, особенно на перспективу.
Повышенные внешнеэкономические риски возникают при международных
хозяйственных акциях долгостного характера, таких, как инвестиции (особенно
прямые), при внешнем финансировании и длительном кредитовании (межго-
сударственные и частные займы). Здесь, в качестве существенной, актуальной
причины риска, выступают, как правило, труднопредсказуемые факторы, на-
пример политическая или социальная нестабильность, военные конфликты,
международный терроризм.

139
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
Возникновение экономических рисков в сфере мировых хозяйственных от-
ношений связанно и с тем, что консолидированными участниками последних
являются национальные экономики стран, ситуация в которых неоднозначна по
уровню стабильности, политического, социально-экономического положения,
устойчивости и степени применимости юридических норм и правил, коррум-
пированности административно-государственного аппарата, правоохранитель-
ных  органов,  транспарентности  статистико-экономических  и  финансовых
данных. Показательно, что в международной инвестиционной деятельности по-
лучило практическое применение понятие “инвестиционный климат”, вклю-
чающее  и  критерии  экономического  риска,  которые  прямо  влияют  на
предпочтения иностранных партнеров.
4. Анализ, преодоление и минимизация финансовых рисков
Управление рисками во внешнеэкономической деятельности можно охарак-
теризовать как совокупность методов, приемов и мероприятий, позволяющих
в определенной степени прогнозировать наступление рисковых событий при
осуществлении внешнеэкономической деятельности и принимать меры к их
недопущению, исключению или снижению отрицательных последствий на-
ступления таких событий. Этапы процесса управления рисками во внешнеэко-
номической деятельности можно условно разделить на две составляющие -
анализ риска и меры по устранению и минимизации риска.
Первый этап риск-менеджмента - анализ риска.
Анализ возможностей и вариантов рисков включает сбор и обработку дан-
ных по аспектам риска, качественный и количественный анализ риска.
Сбор и обработка данных по риску во внешнеэкономической деятельности
предполагает получение, переработку, передачу и практическое использование
различного рода информации, касающейся важнейших аспектов осуществляе-
мой  внешнеэкономической  деятельности.  К  подобной  информации  предъ-
являются  требования  достоверности,  полноценности  и  своевременности.
Однако следует учитывать, что данный этап довольно дорогостоящий и дли-
тельный,  и,  в  условиях  отсутствия  достаточного  финансирования,  следует
найти оптимальный баланс между качеством информации и временными и де-
нежными затратами на ее получение.
В рамках анализа рисков следует особо выделить качественные аспекты.
Это  предполагает  выявление  источников  и  причин  внешнеэкономического
риска, установление потенциальных зон риска, установление всех возможных
видов внешнеэкономических рисков, выявление практических выгод и возмож-
ных потерь от осуществляемой или предполагаемой внешнеэкономической
деятельности [6, 183 c.].

140
Р.Абдуллаев.  Особенности финансовых рисков  в сфере международных экономических...
Рассмотрим основные методы качественного анализа риска.
Выделим здесь экспертный метод, который заключается в получении оце-
нок риска на основании обработки мнений исследовательских структур опыт-
ных предпринимателей или специалистов. Применение этого метода особенно
эффективно при решении сложных неформализуемых проблемных ситуаций,
когда неполнота и недостоверность информации не позволяют использовать
статистический или другие формализованные методы для оценки риска.
К недостаткам этого метода относятся отсутствие гарантий достоверности
полученных оценок, а также трудности в проведении опроса экспертов и об-
работке полученных данных. Если второй недостаток относится к преодоли-
мым трудностям, то первый имеет принципиальное значение.
При  анализе  рисков,  в  том  числе  с  привлечением  экспертов,  прибегают
также к историко-ассоциативным методам, которые заключаются в исполь-
зовании сведений исторического характера. В такой же мере могут привле-
каться литературно-фантастические аналогии как методы, предполагающие
использование литературных источников.
Концептуальные переносы как методы анализа риска и неопределенности
исходят из того, что выдвигается предложение о возможности или невозмож-
ности использования тех или иных теоретических предложений (концепций)
и, как следствие, выясняются перспективы риска и степени его неопределен-
ности.
Метод рейтинговых оценок основан на формализации оценок, полученных
каким-либо образом специалистами, аналитическими структурами. В случае,
если для этого привлекаются эксперты, данный метод считается разновид-
ностью метода экспертных оценок.
Количественный анализ предполагает численную оценку внешне-экономи-
ческих рисков, определение их степени и выбор оптимального решения и опи-
рается  на  теорию  матричных  игр,  применяя  различные  критерии
эффективности, теорию двойственных задач линейного программирования,
методы математической статистики и теории вероятностей.
Второй этап риск-менеджмента - меры по устранению и минимизации
риска - предусматривает:

оценку приемлемости предполагаемого и фактического уровня риска;

оценку возможности снижения риска или его увеличения (в случае когда
полученные значения риска значительно ниже допустимого, а увеличение
степени риска обеспечит повышение ожидаемой отдачи);

формирование вариантов снижения (увеличения) рисков;

оценку целесообразности и выбор вариантов снижения (увеличения) рис-
ков.
После выработки определенного набора мер принимается решение о при-

141
AZƏRBAYCANIN VERGİ XƏBƏRLƏRİ. 12/2011.
нятии оставшейся части риска, либо об отказе от реализации рискового реше-
ния.
Предложенная схема отражает лишь общие подходы к управлению рисками
во внешнеэкономической деятельности и может корректироваться в зависи-
мости от конкретной внешнеэкономической ситуации.
Необходимо отметить, что в современных условиях, когда процесс усиления
взаимосвязи и взаимозависимости национальных экономик набирает обороты,
все большее число хозяйствующих субъектов вовлекается в систему междуна-
родных экономических отношений. Им приходится сталкиваться со все воз-
растающим числом рисков и неопределенностью, которые стали неотъемлемой