IV. nazariy materiallar 18 – mavzu: giperbog‘lanishlar
Download 180.79 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tayanch iboralar
- Gipermatn deganda
- Nisbiy va absolyut adres (URL).
- Xujjatlar o‘rtasida bog‘lanishlarini tashkil etish.
- 2. Gipermurojaat tushunchasi Xujjatning bo‘limlarida bog‘lanishlarini tashkil etish.
- Elektron pochta adresi va fayl ob’ektlaridan foydalanib giperaloqalarni tashkil etish.
- Savol va topshiriqlar
- Foydalanilgan adabiyotlar
|
IV. NAZARIY MATERIALLAR 4.18 – mavzu: GIPERBOG‘LANISHLAR. Reja 1. Giperbog‟lanish gipermatn texnologiyasining asosi 2. Gipermurojaat tushunchasi
portal, gipermurojaat, atribut.
WWW-sahifasida ma‟lumotlar gipermatnli xujjatlar shaklida olinadi. Gipermatn boshqa matnli xujjatlarga yo„l ko„rsatuvchi matndir. Bu esa boshqa matnlarga (bu matnlar qaysi mamlakatning severida turishidan qat‟i nazar) tezda o„tish va yuklanish imkonini beradi. Odatda ixtiyoriy matn simvollarning uzun bir qatordan iborat bo„lib, u bir yo„nalishda o„qiladi. Gipermatn texnologiyasi matnni ko„p o„lchamli shaklda tasvirlashdan iborat, ya‟ni tarmoq tipidagi iyerarxik tuzilmadir. Matn ko„rinishdagi material bo„laklarga (parchalarga) bo„linadi. Kompyuter ekranida ko„rinadigan matinning har bir bo„lagi boshqa bo„laklar bilan ko„p sonli bog„lanishlar orqali bog„langan bo„lib, u o„rganilayotgan ob‟ekt haqidagi axborotni aniqlashtirish imkoniyatini beradi va tanlangan bog„lanishlar bo„yicha bir yoki birnecha yo„nalishda harakat qiladi. Gipermatn bo„laklarga bo„lingan materialni nochiziq tarmoq shaklda tashkil qilishga ega bo„lib, ularning har biri uchun bog„lanishlarning ma‟lum turi bo„yicha boshqa bo„laklarga o„tishlar ko„rsatilgan. Bog„lanishlarni (aloqalarni) o„rnatishda turli asoslarga (kalitlarga) tayanish mumkin, ammo har qanday xolda gap faqat bog„lanayogan bo„laklar ma‟nosining, semantikasining yaqinligi haqida boradi. Ko„rsatilgan bog„lanishlar izidan borib, materialni o„qish yoki o„zlashtirish tartibi yagona emas, balki ixtiyoriy tartibda bo„lishi mumkin. Matn o„zining yopiqligini yo„qotib, prinsipial ochiq xolda bo„ladi. Gipermatnga uning bo„laklari uchun mavjud bog„lanishlarni ko„rsatib yangi bo„laklarni qo„yish mumkin. Matnning strukturasi buzulmaydi, chunki gipertekstning aprior berilgan strukturasi umuman yo„q. Shunday qilib, gipermatn – bu strukturalashtirilmay erkin jamlangan bilimlarni taqdim qilishning yangi texnologiyasi. U shu bilan axborotlarni taqdim etishning (tavirlashning) boshqa modellaridan farq qiladi.
birlashtiruvchi axborot ob‟ektlarining (bo„limlarining) tizimini tushunadilar. Har bir ob‟ekt ekranning axborot paneli bilan bog„lab qo„yiladi. Bog„lanishlardan birini foydalanuvchi panelidan assotsiatv ravishda tanlashi mumkin. Ob‟ektlar albatta matnlardan iborat bo„lishi shart emas, ular grafik, musiqa, multiplikatsiya, audeo va videotexnika vositalarini ishlatgan bo„lishi mumkin. Gipermatnlarga ishlov berish, odatdagidan sifati bilan farq qiluvchi, axborotni o„zlashtirishning yangi imkoniyatlarini ochib berdi. Gipermatn texnologiyasi qidiruv kalitining mosligi bo„yicha axborotni qidirish o„rniga bir axborot ob‟ektidan boshqasiga o„tish ular ma‟nosining, semantikasining bog„liqligini hisobga olish bilan bajarilishini nazarda tutadi. Gipermatn texnologiyasida formal xulosalar qoidasi bo„yicha axborotlarga ishlov berish gipermatn bo„yicha yurish yo„lini yodda saqlashga mos keladi. Gipermatn texnologiyasi odam o„rniga axborotlarga ishlov berishga emas, odam bilan birga ishlov berishga qaratilgan. Undan foydalanishning qulayligi shundan iboratki, foydalanuvchining o„zi materialni o„rganishga yoki yaratishga bo„lgan yondoshuvni o„zining individual qobiliyatini bilimini, kvalifikatsiya va tayyorgarlik darajasini hisobga olgan xolda aniqlaydi. Gipermatn faqat axborotni emas, balki uni samarali qidiruv vositalarini ham o„z ichiga oladi. Gipermatnli xujjatlarning asosiy ajralib turadigan qismi, bu xujjatlarga qo„yiladigan giperizohlardir. Giperizohlar “jonli” ravishda namoyon bo„ladi. Ya‟ni oddiy matnlarga qo„yilgan, masalan, qo„yidagicha izoh ”g„o„shimcha ma‟lumotni ikkinchi varaqdan olasiz” kabi izohda, siz uni ikkinchi varaqqa o„tsangiz olasiz. Gipermatnlarda esa o„sha izohlarning o„zi ham harakatlanadi. HTML tili buyruqlarni buyruqlarni o„z ichiga oladi. Boshqa xujjatlarga yo„l ko„rsatuvchi va olib boruvchi giperizohlar ham gipermatnli aloqalarning asosiy qismi hisoblanadi. Gmperaloqalar faqat kalitli so„zlar orqaligina bo„lmay, balki turli ob‟ektlar, hatto rasmlarning bo„laklari orqali ham amalga oshirilishi mumkin.
2 HTML da boshqa xujjatlarga murojaatlar yo tegi yordamida, yo navigatsiya kartalari orqali yaratiladi. tegi qo„llanganda murojaat uchun matn bo„lagi yoki butun tasvirdan, navigatsiya kartalari esa tasvir bo„lagidan foydalanganda ishlatilsa maqsadga muvofiq bo„ladi. Nisbiy va absolyut adres (URL). Giperaloqa o„rnatish uchun murojaat etilayotgan xujjatning koordinatlari (adresi) aniq bo„lishi shart. Shu adresni yozish shakli universal resurslar lokatori URL deyiladi va u WWW texnologiyasining tarkibiy qismidir. URL talablaridagi HTTP tuzilmasiga ko„ra HTTP protokoli bo„yicha murojaat etilayotgan axborot resursining to„la adresi quyidagicha yoziladi: http://user:password@domain.ru:port/path/some.html?query_string, bu yerda http – axborot almashinuv protokoli; user – iste‟molchining identifikatori; password – parol; domain.ru –serverning domen nomi; port – server xizmat ko„rsatayotgan TCP - port nomeri; path – serverning negiz katalogidan resurs fayligacha bo„lgan yo„l; some.html – resurs fayli; query_string – qidiruv ko„rsatmalari. Bu ko„rinishda berilgan resurs adresi absolyut yoki to„liq adres deyiladi. Amalda HTTP tuzilmasi to„liq adresidan kamdan-kam foydalaniladi. Ko„pincha birinchi komponentlar yozilmaydi. Masalan, shu katalogning o„zidagi xujjatga gipermurojaat etishda oddiygina fayl nomi orqali aloqa o„rnatiladi. CGI- skriptga murojaat quyidagicha bo„lishi mumkin:
Protokol nomi, domen nomi, port nomeri va URL ning boshlang„ich boshqa komponentlari yozilmagan. Bu xolatda murojaat qisman berilgan yoki URL ningg to„liqsiz shakli deyiladi. Tabiiyki brauzer serverga murojaat qilishda negiz URL ga asoslanib, URL ning to„liq shaklini tiklaydi. Bunday ko„rinishdagi noto„liq adres ba‟zan nisbiy URL deb ataladi (negiz adresga nisbatan). Odatda, boshqa ko„rsatma berilmasa, negiz adres sifatida joriy xujjat joylashgan katalog URLi qabul qilinadi. Agar URL "." yoki ".." belgilaridan boshlansa, nisbat shu katalogdan olinishini bildiradi. Agar URL "/" belgisidan boshlansa, nisbiy URL serverning negiz katalogiga nisbatan olinadi. HTML da negiz adresni ko„rsatish yoki qayta belgilash imkonini beradigan BASE (yuqorida ko„rib o„tilgan) belgilash elementi mavjud. Dastlab bu konteyner faqat HTML-xujjat sarlavhasida ishlatilgan. Hozir uni xujjatning tashqarisida ham (masalan, HTML-redaktorlar yordamida xujjatlar yaratishda), xujjat ichida ham ishlatilmoqda. Agar tashqi saytga murojaat etish lozim bo„lsa absolyut murojaat – serverning nomi va protokol ko„rsatilgan to„liq yo„l beriladi: Microsoft ning uy sahifasi
gipermurojaat matni href atributi qiymat murojaat bo„yicha o„tiladigan xujjatning URLini ko„rsatadi. Mumkin bo„lgan qiymatlar: http://... – www-xujjatga murojaat yaratadi; ftp://... –FTP-sayt yoki undagi faylga murojaat yaratadi; mailto:... – manzil maydoni to„ldirilgan xolda kliyent-pochta dasturini ishga tushiradi. Agar adresdan so„ng savol belgisi ko„yilsa, "&" belgisi bilan ajratilgan qo„shimcha atributlarni ko„rsatish mumkin; news:.. –yangiliklar serveri konferensiyasiga murojaat yaratadi; telnet://... –masofadagi mashinaga telnet-sessiyani ishga tushiradi; wais://... – WAIS–serverga murojaatni ishga tushiradi; gopher://... – Gopher-serverga murojaatni ishga tushiradi; bog„lanish turi va mashina adresi ko„rsatilmagan – joriy xujjat adresidan foydalaniladi va nisbiy murojaat yaratiladi. Masalan, link Xujjatlar docs katalogidagi title.html faylga murojaat yaratiladi (joriy faylga nisbatan). target atributi gipermatn ko„rsatayotgan darcha (freym)ni aniqlaydi. Bu parametr faqat href parametri bilan birgalikda ishlatiladi. Uning qiymati yo mavjud freymlardan birining nomi, yoki quyidagi zaxiraga ajratib olingan nomlardan biri bo„lishi mumkin:
3 _self – HREF parametrida aniqlangan xujjat joriy freymda aks etishi lozimligini ko„rsatadi; _parent –xujjat joriy freymni paydo qilgan ona freymda aks etishi lozimligini ko„rsatadi. Boshqacha qilib aytganda _parent joriy freymni ishga tushiruvchi FRAMESET ni o„z ichiga olgan darchaga murojaat etadi; _top –xujjat joriy freym tuzilmasining ona darchasida aks etishi lozimligini ko„rsatadi; _blank –xujjat yangi darchada aks etishi lozimligini ko„rsatadi. Gipermatn murojaat konteyneri (ochish va yopish teglar) ichidagi matn kontekst gipermatn murojaatlari uchun belgilangan rangda ajratiladi. Agar bir papkada joylashgan bir web-xujjatdan boshqasiga o„tmoqchi bo„lsangiz to„liq adres yozish shart emas, faylga murojaat murojaatni yozish yetarli.
matnining bir qismi bo„lib hisoblanadi, shuning uchun u matn elementi kabi tegi yordamida beriladi. Bu tegning yozilishi umumiy xolda quyidagi ko„rinishga ega:
giperyuborish matni
Bu yerda HREF atributi siz giperaloqa o„rnatmoqchi bo„lgan Web-sahifaning adresi. Agar siz giperaloqa o„rnatmoqchi bo„lgan xujjat boshqa serverda joylashgan bo„lsa, bu atributning qiymati Internetning (URL) to„liq adresi ko„rinishida (masalan, http://www.REFERAT.UZ/page.htm”) beriladi. Agar siz giperaloqa o„rnatmoqchi bo„lgan xujjat lokal serverda, ya‟ni giperaloqa o„rnatilayotgan xujjatlar bir serverda joylashgan bo„lsa, u xolda atributning qiymati qisqartirilgan URL ko„rinishida (masalan, “…/LabPas/Lab1/htm”). Shuni ta‟kidlab o„tish lozimki, agar zarur xujjat joriy (hozir biz ishlab turgan) xujjat bilan bir direktoriyaga joylashgan bo„lsa, u xolda HREF atributining qiymati sifatida zarur xujjatning nomini yozish kifoya. Xujjatni brauzerda ochish qoidasini tasniflovchi ko„rsatmalr TARGET atributi yordamida beriladi. Bu ko„rsatmalar boshqa kodlardan quyi chiziqqa (pastki chiziq) simvoli bilan ajralib turadi. Bu atributning eng ko„p ishlatiladigan qiymatlaridan biri TARGET=”blank” bo„lib, bu murojaat qilingan HTML xujjatni brauzerning yangi oynasida ochilishi zarur ekanligini ko„rsatadi. TITLE atributi altirnativ matnni yaratish uchun mo„ljallangan. Agar foydalanuvchi sichqoncha ko„rsatkichini giperyuborish matnining ustida biroz qimirlatmay tursa, u xolda kichikroq to„rtburchakning ichiga yozilgan ko„rsatma (matn) paydo bo„ladi va u altirnativ matn hajjatning to„liq tasnifini o„z ichiga olishi mumkin. Shuni nazarda tutish kerakki, tegi yordami bilan ichma -ich joylashgan bir tipdagi elementlarni tashkil etish mumkin emas. Boshqacha aytganda bir giperyuborishning ichiga ikkinchisini joylashtirish mumkin emas.
Xujjatning bo‘limlarida bog‘lanishlarini tashkil etish. Agar Web sahifa juda katta hajmdagi axborotlarni(materialni) o„z ichiga olgan bo„lsa, uning bir bo„limidan boshqa bo„limiga o„tish ancha noqulay. Bunday xollarda giperyuborishlarni boshqa xujjatlarga emas, balki bir xujjat doirasida joylashgan bo„lim yoki matnni ma‟lum bir qismiga qo„yish zarurati paydo bo„ladi. Shuning uchun Web- xujjat uzun (katta) bo„lgan xollarda mazkur sahifa ichida murojaat o„rantishga to„g„ri keladi Masalan, sahifa boshida uning mundarijasi, keyin shu faylning o„zida mundarijada ko„rsatilgan paragraf yoki boblarning mazmuni joylashtirilgan bo„lsa, u xolda mundarijadan har bir bobga murojaat etish va murojaat manziliga belgi qo„yish mumkin. Buning uchun tegidagi name atributidan foydalanib, boshlang„ich va yopish teglari ichidagi matn bo„lagini manzil deb belgilash mumkin. HTML xujjatidagi giperyuborishlarni faollashtirganda brauzer ekranni shunday «aylantiradiki», natijada zarur bo„lim yoki jumla uning yuqori qismiga joylashib qoladi. Xujjatni bo„limlariga yuborish jarayonini tashkil etish shartli ravishda ikki bosqichga bo„lish mumkin. Birinchi bosqich «xatcho„p» deb ataluvchi maxsus belgilarni (metka)lani tayyorlash. Bu NAME atributining yordami bilan, ushbu xujjat doirasida ega bo„lgan maxsus metkani «xatcho„pga» berish
4 asosida betakror amalga oshiriladi. Xujjatning belgi (metka) qo„yilishi zarur bo„lgan qismiga quyidagilar yoziladi:
Murojaat uchun nom sifatida xujjatdagi lotin alifbosida yozilgan istalgan unikal so„z-ko„rsatkichni tayinlashimiz mumkin. Masalan: Endi belgilangan matnga xujjat nomidan keyin kiritgan ko„rsatkichimiz orqali bemalol murojaat etishingiz mumkin. Xujjatni bo„limlarga yuborishni tashkil etishning ikkinchi bosqichi yuborishning (murojaat matn) o„zini yaratishdan iborat. Bu quyidagi farmoyish yordami bilan amalga oshiriladi: murojaat matni o„rinda aloqa joyidagi "#" belgisiga ahamiyat bering (u zarur!), u nishon nomi oldida bo„lishi zarur. Har xil noqulayliklarni oldini olish uchun, «nishon» nomini yozish uchun lotin alfavitining harflaridan foydalanish maslahat beriladi. Giperyuborishdan foydalanib bo„limni chaqirganda «nishon» nomi «#» simvolidan keyin yoziladi. Masalan, link 1 bo„lim sizni document.html faylining"part" bo„limiga, link xujjat oxiriga - joriy xujjatning "bottom" bo„limiga jo„natadi. Shuni ta‟kidlab o„tish kerakki, ushbu algoritmni boshqa bir xujjatning zarur bo„limiga o„tish uchun ham ishlatsa bo„ladi. Boshqa xujjatning qandaydir bir bo„limiga murojaat qilish uchun chaqiruvchi tegdan «nishon» nomidan oldin xujjatning Internet adresi (URL) ko„rsatadi. Bunday xolda “_blank” qiymatiga ega bo„lgan TARGET atributidan ham foydalanish maslahat beriladi. Bir xujjatdan boshqa bir xujjatning qandaydir bo„limiga o„tish farmoyishi umumiy xolda quyidagi ko„rinishga ega bo„lishi mumkin: TARGET=”_blank”> murojaat matni Elektron pochta adresi va fayl ob’ektlaridan foydalanib giperaloqalarni tashkil etish. Internet tarmog„i bilan ishlash jarayonida siz shunday giperyuborishlarga duch kelib qolasizki, ular aktivlashtirilganda kompyutega o„rnatilgan pochta dasturi avtomatik ravishda ishga tushib ketadi. Natijada adres maydoni to„ldirilgan elektron xat blanki (formasi) jo„natishga tayyor xolda ekranda paydo bo„ladi. Ayrim xollarda xatning Subjtcn maydoni ham to„ldirilgan bo„ladi. Bu giperyuborishlarni ham
qilish quyidagi ko„rinishda yozilishi mumkin: subjectqxat_mavzu> murojaat (yuborish) matni Keling, endi HREF atributining yuqorida keltirilgan hamma parametrlarini birma-bir ko„rib chiqaylik. Bu yerda birichi bo„lib mailto: ko„rsatmasi yozilgan. Uning yordamida avtomatik ravishda yaratilgan xatni qayerga jo„natish zarur bo„lsa, ana o„sha elektron pochtani asosiy adresi o„ziladi. Elektron pochta adresiga giperyuborishni amalga oshirishda HREF atrributining eng qisqa ko„rinishda yozish uchun faqat bu ko„rsatmani va qandaydir e-mail adresni ko„rsatish mumkin. & Subject funksiyasining yordami bilan yuborilayotgan xabar mavzusini berishi mumkin. HTML xujjat bilan serserda saqlanayotgan qandaydir bir fayl masalan, archivi-file. Zip arxivi, orasida giperaloqani tashkietishl ham giperyuborish asosida amalga oshiriladi. Buning uchun HTML xujjatning qandaydir bir qismida fayl ob‟ektga giperyuborish yozilgan bo„lishi zarur. Bunday giperyuborish ustiga sichqoncha kursorini joylashtirib, so„ng o„ng tugmachasi bosilsa lokal kompyuterdan uzoqda serverdagi ushbu fayl avtomatik ravishda foydalanuvchining lokal kompyuteriga yuklanadi. HTML xujjatni serverdagi faylga giperyuborishni tashkil etish formatini quyidagicha yozish mumkin:
giperyuborish matni Elektron pochta orqali murojaat = mailto:pochta@umail.uz > pochta@umail.uz ko„rinishda yozish ham mumkin.
5 Ayrim xollarda fayl ob‟ekt bilan giperaloqani amalga oshirish uchun bu ob‟ektga URL yozishda file:// old qo„shimchasidan (prifksdan) foydalaniladi. Ammo bu usul, asosan, lokal kompyuterga joylashgan fayl ob‟ekttiga giperyuborishni tashkil etish uchun tadbiq qilinadi. Agar faylni yuklash FTP protokoli bo„yicha amalga oshirish rejalashtirilgan bo„lsa, u xolda “ftp://” old qo„shimchasidan foydalaniladi. Agar zurur fayl bilan uni chaqiruvchi xujjat bir direktoriyada joylashgan bo„lsa, u xolda HREF atributining qiymati sifatida faqat uning nomini ko„rsatish mumkin. Gipermatn tushunchasi o„zaro bog„liq axborotlarni tashkil etish usuli sifattida Internet texnologiyasidan ancha oldin paydo bo„lgan. Gipermatn texnologiyasi xujjatni ko„p o„lchamli matn shaklida tasvirlaydi va foydalanish uchun qulaylik yaratadi. Hozirgi paytda gipermatn texnologiyasini tadbiq etish sohasi juda keng. Zamonaviy dasturiy vositalarning deyarli hammasidagi yordam (help) tizimi gipermatn texnologiyasi asosida yaratilgan. Gipermatn-bu oddiy matn va grafik axborotlar bilan bir qatorda, boshqa xujjatlar bilan bog„lanishlarga ega bo„lgan xujjatdir. Bu bog„lanishlar ushbu xujjatlar grafik ob‟ektiga yoki matn bo„lagi ichiga qo„yilgan. WEB-sahifasi gipermatn texnologiyasi asosida yaratiladi. Undagi giperbog„lanishlar xujjat matnining bir elementi bo„lib hisoblanadi va juft tegi yordamida yoziladi. Bu teg va uning atributlari yordami bilan turli xil bog„lanishlarni tashkil etish mumkin.
1. Gipermatn tushunchasining asosiy g„oyasi qachon va qayerda paydo bo„lgan. 2. Gipermatn texnologiyasi qanday yangi imkoniyatlani yaratdi? 3. Gipermatn qanday tarkibiy qismlarga ega? 4. Avtomatlashtirilgan va avtomatlashtirilmagan gipermatnlarga misollar keltiring. 5. Giperbog„lanishlarga ega bo„lgan xujjatlar qanday yaratiladi? 6. WEB-sahifasidagi giper bog„lanishlarni o„rnattish uchun qaysi teglardan foydalanish mumkin? 7. Xujjatlar aro giperbog„lanishlarni tashkil qilish qanday amalga oshiriladi? 8. va teglari qanday maqsadda ishlatiladi? 9. Xujjat bilan uning bo„limlari orasidagi giperbog„lanishlarni tashkil etish qanday amalga oshiriladi?
1. Бобровский «Delphi 5», «Питер», Москва, 1997 г. 2. Шумаков «Delphi 4 разработка баз данных», «Питер», Москва, 1996 г. 3. Фаронов «Delphi 4 учебное пособие», «Питер», Москва, 1995 г. Download 180.79 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|