J. X. Ataniyazov, E. D. Alim ardonoy xalqaro moliya munosabatlari
Transmilliy korporatsiyalar faoliyati rivojlanishining
Download 2.92 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2005. — N 1.
- 8.5. Globallashuv sharoitida TMKlar o‘rtasidagi birlashish va qo‘shib olish (MA) jarayonlari
- Tayanch so‘z va iboralar
- Takrorlash uchun savollar
- T e s t s a v o lla r i
- 9-bob. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYA JARAYONLARI
- 9.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, maqsadi va asosiy shart-sharoitlari
8.4. Transmilliy korporatsiyalar faoliyati rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari Zamonaviy milliy iqtisodiy tizimning va jahon iqtisodiyoti- ning muhim xususiyati bo‘lib, xo‘jalik faoliyatining turli sohala- rida ishlab chiqarish va kapital to‘planishining jadallashgan o‘sishi hisoblanadi. Zamonaviy korporatsiyalar shubhasiz, mamlakatda va jahonda yirik iqtisodiy va moliyaviy markazga aylanishi mumkin. Ularning milliy va jahon iqtisodiyotiga qo‘shadigan hissasi yangi iqtisodiy hududning tashkil topishida, milliy va jahon moliya bozorlarini rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Yirik korporatsiyalarning sotish hajmi dunyoning ko‘plab mamlakatlari YIM hajmidan oshib ketadi. Dunyodagi ikki yuzta yirik transmilliy kompani- yalarning umumiy sotish hajmi AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya, XRR, Braziliya, Kanada, Is- paniyadan tashqari barcha mamlakatlarning YIM hajmidan or- tiqdir. Oxirgi 25 yilda ushbu ko‘rsatkich mazkur tuzilmalar uchun ishchilar soni 14,4 foizga oshgani holda deyarli 4 marta ko‘paygan22.
B.O. K p y n H b i e K o p n o p a T H B H b ie o 6 p a 3 0 B a H H K : K O H iie H T p a u H H (JiaKTOpOB npO H 3B O IICTBa H 3K O H O M H ieC K H H pO CT / / A B a i l b . C H 6 n p C K a f l (JiH H aH CO Bafl u iK O Jia . - 2005. — N 1. 203
MaMumki, TMKlar zamonaviy jahon xo‘jaligining muhim ishtirokchilariga aylanib bormoqda. Sanoati rivojlangan davlat- lar uchun aynan TMKlarining xorijdagi faoliyati ularning tashqi iqtisodiy aloqalarining xarakterini belgilab beradi. Bu davlatlar eksportida milliy kompaniyalarning o‘zlarini xorijdagi filiallariga tovar yetkazib berishlari va xizmat ko‘rsatishlarining ulushi kat- tadir. Jahon mamlakatlarida TMKlarning xorijiy boMinmalari to- monidan ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirishga hamda ular faoliyat yuritayotgan mamlakatlardagi mahsulotlarga bo'lgan ichki talab darajasini doimiy o‘rganib borishga alohida e'tibor qaratilmoqda. TMKlar o‘z faoliyatlarini milliy iqtisodiyotlardagi ichki talab darajasiga mos holda muvofiqlashtirib bormoqdalar. Bu holat ularning eksport va sotish hajmining oshishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Hozirgi davrda korporatsiyalarning transmilliylashuv jarayoni kuchayib bormoqda. Mohiyatiga ko‘ra, korporatsiyalarning xorij- dagi mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonidagi ishtiro- ki transmilliylashish darajasini ifodalaydi. Korporatsiyalarining transmilliylashuvini aniqlash uchun maxsus transmilliylashuv in- deksidan foydalaniladi. Transmilliylashuv indeksi quyidagi formulaga asosan hisobla- nadi: IT = 1/3 (A,/A + R ,/R + S {/ S ) x 100 %, Bunda, 1T — transmilliylashuv indeksi, %; A, — xorijiy aktiv- lar; A — umumiy aktivlar; Rj — xorijiy filiallarda mahsulot va xizmatlar sotish hajmi; R — mahsulot va xizmatlar sotishning umumiy hajmi; — xorijdagi shtatlar (ish o'rinlari); S — kom- paniya ishchilarining umumiy shtati. Zamonaviy TMKlar faoliyatida quyidagi asosiy tendensiyalar kuzatilmoqda: — aktivlarning umumiy hajmida xorijiy aktivlar ulushiga ko‘ra tasniflashda AQSHning TMKlari yetakchilik qilishmoqda; 204
— Yaponiya TMKlarining faoliyati 1970—1980-yillarda boshqa TMKlarga nisbatan birmuncha barqaror bo'lgan, lekin umumiy holda hozirgi vaqtda ham ular TMKlar raqobatlashuvida o‘zining mustahkam o'rnini egallab kelishmoqda; — hozirgi davrda Xitoy TMKlari jadal sur'atlarda o‘z faoli- yatlarini kengaytirmoqda, shuningdek, TMKlar faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan faol tadbirlarni amalga oshirayotgan mamlakatlar qatoriga Braziliya, Janubiy Koreya, Hindiston va Malayziyani kiritish mumkin; — Yevropa TMKlari mashinasozlik, elektrotexnika, avtomo- bilsozlik, farmatsevtika sanoati kabi yirik xarajatlar talab etuvchi sohalardagi ilmiy tadqiqot va ishlanmalarni rivojlantirishga alo- hida e’tibor berishmoqda; — Tarmoq tarkibi nuqtayi nazaridan eng yuqori transmilliy- lashuv indeksini kimyo va farmatsevtika sanoatidagi TMKlar, undan keyingi o'rinlarni oziq-ovqat va elektronika sanoati egal- lashgan, eng past indeks esa savdo kompaniyalariga tegishlidir.
Birlashish va qo‘shib olishlar (ingl. Mergers and Acquisitions, M&A) — kapital va biznesni mustahkamlashda makro va mik- roiqtisodiy darajalarda bozordagi bir nechta kichik kompaniyalar o‘rnida yiriklarining yuzaga kelishi natijasida sodir bo‘ladigan iqtisodiy jarayonlar hisoblanadi. Birlashish — bu ikki va undan ortiq xo‘jalik yurituvchi sub- yektlarning birlashishi bo‘lib, natijada yangi, birlashgan iqtisodiy birlik shakllanadi. Birlashishlarda kompaniya yuridik shaxs va soliq tolovchi si- fatidagi o‘zining mustaqilligini tugatgan holda boshqa kompaniya bilan birlashadi. Yangi kompaniya o'zining tarkibiy qismidagi kompaniyaning mijozlari oldidagi barcha majburiyatlarini va ak- tivlarini bevosita boshqarishni hamda nazorat qilishni o‘z zim- masiga oladi. 205
Qo'shib olish — qo‘shib olinadigan kompaniya ustav kapitali- ning 30 foizdan ortig‘ini egallash yo‘li bilan amalga oshiriladigan va xo‘jalik jamiyati ustidan nazorat o‘rnatish maqsadida tuzi- ladigan bitimdir, bunda jamiyatning yuridik mustaqilligi saqlab qolinadi. Kompaniyalar birlashishi va qo'shib olinishining asosiy tur- lari tasnifi. Xususiyatiga bog‘liq holda kompaniyalar integratsiyasi quyidagi turlarga ajratiladi: Kompaniyalarning gorizontal birlashishi. Bu aynan bir turda- gi mahsulot ishlab chiqaruvchi ikki kompaniyaning qo‘shilishi emas, buning natijasida faoliyatni rivojlantirish va raqobatlashuv bo‘yicha ustunlikka erishiladi. Kompaniyalarning vertikal birlashish bu bir qator kompani- yalarning birlashishi boiib, bunda ulardan biri boshqalari uchun xomashyo yetkazib beradi. Natijada mahsulot tannarxi pasayishi va foydaning oshishiga erishiladi. Kompaniyalarning parallel birlashish — o‘zaro aloqador boigan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi kompaniyalarning birlashishi. Konglomerat birlashishi — ishlab chiqarish yoki ta'minot mu- nosabatlari bo‘yicha o‘zaro aloqador boimagan kompaniyalar- ning birlashishi boiib, bunda bir tarmoqda faoliyat yurituvchi kompaniyaning boshqa tarmoqdagi kompaniya bilan qo‘shilishi sodir boiadi. Tahliliy maiumotlarga ko‘ra dunyoda M&A bo'yicha har yili o‘n besh mingga yaqin bitim tuziladi. Bitimlar hajmi va qiymati bo‘yicha yetakchilikni AQSH egallagan. Geografik koiami bo‘yicha bitimlar quyidagilarga boiinadi: — mahalliy; — mintaqaviy; — milliy; — xalqaro; — transmilliy (transmilliy korporatsiyalar ishtirokidagi bitim- lar). Milliy aloqadorligi bo‘yicha quyidagicha tasniflash mumkin: 206 — ichki bitimlar (bitta mamlakat doirasida sodir bo‘ladigan); — eksportga oid (bozorning xorijiy ishtirokchilariga nazorat huquqini berish); — importga oid (xorijdagi kompaniyalar ustidan nazorat qilish huquqiga ega bo‘lish); — aralash (transmilliy korporatsiyalarning bitimlarida yoki bir nechta turli davlatlar aktivlari bilan kompaniyalarda ishtirok etish).
Kompaniyalarning birlashish va qo‘shib olishlar jarayonining (M&A) faollashuvi zamonaviy iqtisodiyotning muhim jihatlari- dan biri hisoblandi. Korporatsiyalar birlashishi tufayli yuzaga keladigan salohiyatli imkoniyatlar integratsion jarayonlarning yanada jadallashuviga ta'sir ko‘rsatdi. Birlashish va qo‘shib olishlar ko‘pgina korporatsiyalar tomonidan o‘zgaruvchan bozor sharoitlariga muvofiq holda ishlab chiqarish aktivlarini optimal- lashtirish hamda raqobatlashuv afzalliklariga erishish yo‘li sifa- tida qaraladi. Shuning uchun mazkur soha tadqiqotlari bo‘yicha ko‘pgina ekspertlar shug‘ullanishadi hamda ular korporatsi- yalar birlashish va qo‘shib olishlarining universal loyihalarini tuzishga harakat qilishadi. Misol uchun, Watson Wyatt kom- paniyasi korporatsiyalar birlashishining beshta bosqichini aniq- lagan: vazifalarni tashkil etish, holatni baholash, tadqiq etish, muzokaralar o‘tkazish, haqiqiy birlashish. Shuningdek, ushbu sohadagi boshqa mutaxassislar birlashishning turli bosqichlarini taklif etishgan. Transmilliy korporatsiyalar raqobatbardoshligini oshirishning maxsus instrumentlariga quyidagilarni kiritish mumkin: birla- shish va qo‘shib olishlar, strategik alyanslar va autsorsing. TMKlar xalqaro birlashish va qo‘shib olishlar hamda global bozorlardagi raqobatlashuv holatini o‘zgartirish bo‘yicha trans- chegaraviy bitimlarni keng qo‘llaydilar. TMKlar faoliyati tahlili shuni ko'rsatmoqdaki, iqtisodiy glo- ballashuv sharoitlarida birlashish va qo‘shib olishlar turli mam- lakatlarning mahalliy aktivlardan investitsion portfelni tezlikda 207
shakllantirish, yangi bozorlarni o'zlashtirish, ishlab ehiqarish ja- rayonining yangi bosqichini hamda xomashyoning yangi man- balarini egallash imkoniyati hisobiga korporatsiya raqobatlashuvi oshishining muhim manbasi hisoblanadi. Dunyodagi yirik korporatsiyalar o‘rtasida birlashish va qo'shib olishlar, shuningdek, «yomon» aktivlarni sotish va natijada raqo- batchilar bilan solishtirganda birmuncha afzallikka erishgan kor- poratsiyalar guruhini ajratib ko‘rsatish mumkin. Bunday korpo- ratsiyalarga, BP (Buyuk Britaniya, neft sohasi), ExxonMobil, ChevronTexaco, ConocoPhilips (AQSH, neft sohasi), General Electric (AQSH, konglomerat), Glaxo Smith Kline (Buyuk Bri- taniya, farmatsevtika sanoati), Cisco Systems, IBM, Apple (AQSH, elektronika sanoati), Nestle (Shveysariya)larni kiritish mum- kin. Innovatsion ishlanmalar yoki texnologiyalarga ega bo‘lgan boshqa kompaniyalar qo‘shilishining muhim jihati farmatsevtika TMKlarining raqobatbardoshligini qo'llab-quvvatlashdan ibo- ratdir. Bu holatni Amerika TMK faoliyatini tahlil etish isbotlab beradi, Pfizer, Johnson & Johnson, Abbot Laboratories, Bris- tol-Myers-Squibb, Shveysariya TMKlari Hoffman-La Roche va Novartis, Angliya TMKlari GlaxoSmithKline va AstraZeneca, Fransiyaning Sanofi-Aventis. Transchegaraviy birlashish va qo‘shib olishlar ishtirokchi kom- paniyalarning mehnat, ilmiy-texnik va moliyaviy resurslarini bir- lashtirish hisobiga raqobat afzalliklariga erishishga yo‘naltirilgan. Shuningdek, ishlab chiqarishni kengaytirish hisobiga iqtisodiy sa- maraga erishish, yangi bozorlarga kirish, ishlab chiqarishni diver- sifikatsiyalash, yangi aktivlardan foydalanish, asosan nomoddiy (nou-xau, savdo belgilari, tashkiliy bilimlar) va boshqalarga ega bo‘lish imkoniyati yuzaga keladi. Xulosa o'rnida ta'kidlash lozimki, transmilliy korporatsiyalar o‘rtasidagi birlashish va qo‘shib olishlar jarayoni jahon iqtisodiyoti hamda milliy iqtisodiyotlar rivojlanishiga ta’sir etuvchi muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Bu holat o‘z navbatida transmilliy korpo- ratsiyalarning barqaror faoliyat ko'rsatishiga ham ta’sir ko'rsatadi. 208
Tayanch so‘z va iboralar UNCTAD, ko‘p millatli korporatsiyalar, xalqaro monopoli- yalar, sho‘ba korxona, norezident korxona, global korporatsi- yalar, transmilliy bank, transmilliylashuv indeksi, konglomerat birlashish, vertikal birlashish, gorizontal birlashish, parallel bir- lashish.
Takrorlash uchun savollar: 1. Xalqaro korporatsiyalarning qanday shakllarini bilasiz? 2. Ko‘p millatli korporatsiyalarning o‘ziga xos belgilari nima- lardan iborat? 3. Xalqaro korporatsiyalar faoliyati orqali iqtisodiyotda qan- day imkoniyatlar yaratiladi? 4. Transmilliy korporatsiyalarning asosiy xususiyatli belgila- rini izohlab bering. 5. Transmilliy korporatsiya deganda nimani tushunasiz? 6. Transmilliy korporatsiyalar uchun belgilangan asosiy me- zonlarni ayting? 7. TMKlarning milliy iqtisodiyot uchun ijobiy va salbiy to- monlarini izohlang. 8. Transmilliylashuv indeksi nima va u qanday aniqlanadi? 9. Zamonaviy TMKlar faoliyatiga xos bo‘lgan tendensiyalarni ayting.
10. Birlashish va qo‘shib olishlar deganda nimani tushunasiz? 11. Kompaniyalar integratsiyasining qanday turlari mavjud? Mustaqil o'rganish uchun topshiriqiar 1. TMKlarning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakat- lardagi o'rnini tavsiflovchi ma'lumotlarni o‘rganing. 2. YNKTADning TMKlar faoliyatiga oid hisobotlarini o‘rganing. 3. TMKlarning investitsion faoliyatiga oid jahon statistika ma’lumotlarini tahlil eting. 4. Asosiy terminlar lug'atini tuzing. 209
T e s t s a v o lla r i 1. Transmilliy korporatsiyalar — ... A) davlatlar o‘rtasida yuklarni tashishga ixtisoslashgan kor- poratsiyalar. B) asosiy kompaniya bir mamlakat kapitaliga tegishli bo‘lib, filiallari esa dunyo bo‘ylab tarqalgan kompaniyalardir. C) faqatgina bitta mamlakat hududida faoliyat yurituvchi kor- poratsiyalar. D) asosiy kompaniya ikki va undan ortiq mamlakat kapitaliga tegishli bo‘lib, xorijiy bo‘limlari turli mamlakatlarda joylashgan kompaniyalar. 2. Ko‘p millatli kompaniyalar — ... A) faqatgina bir turdagi mahsulot ishlab chiqarishga ixtisos- lashgan va bir mamlakat kapitaliga tegishli korporatsiyalar. B) milliy iqtisodiyot doirasida faoliyat ko'rsatuvchi korporatsi- yalar.
C) asosiy kompaniya ikki va undan ortiq mamlakat kapitaliga tegishli bo‘lib, xorijiy bo‘limlari turli mamlakatlarda joylashgan kompaniyalar. D) asosiy kompaniya bir mamlakat kapitaliga tegishli bo‘lib, filiallari esa dunyo bo'ylab tarqalgan kompaniyalardir. 3. TMKlarga tegishli bo‘lgan asosiy mezonlar qaysi qatorda to‘g‘ri ko‘rsatilgan? A) xorijdagi aktivlar ulushi 25 foizidan, yillik savdo hajmi esa 1 mlrd. dollardan kam bo‘lmasligi lozim. B) xorijdagi aktivlar ulushi 10 foizidan, yillik savdo hajmi esa 5 mlrd dollardan kam bo‘lmasligi lozim. C) xorijda filiallarga ega bo‘lmasligi, yillik daromadi 2 mlrd dollardan ortiq bo'lishi lozim. D) xorijda ko‘pi bilan uchta filialga ega bo‘lishi va xorijdagi aktivlar ulushi 15 foizidan kam bo‘lishi lozim. 4. Birlashish — ... 210
A) bir kompaniyaning turli xildagi mahsulotlar ishlab chiqa- rishga ixtisoslashuvi. B) ikki va undan ortiq xo'jalik yurituvchi subyektlarning bir- lashishi boiib, natijada yangi, birlashgan iqtisodiy birlik shakl- lanishi. C) bir kompaniya tomonidan ikkinchi kompaniyaning aksi- yalarini sotib olinishi. D) kompaniya ustav kapitalining 30 foizdan ortig'ini egallash yo‘li bilan amalga oshiriladigan hodisa. 5. Qo‘shib olish — ... A) ikki va undan ortiq xo'jalik yurituvchi subyektlarning bir- lashishi bo‘lib, natijada yangi, birlashgan iqtisodiy birlik shaklla- nadi. B) qo‘shib olinadigan kompaniya ustav kapitalining o‘ttiz foizdan ortig‘ini egallash yo‘li bilan amalga oshiriladigan va xo‘jalik jamiyati ustidan nazorat o‘rnatish maqsadida tuziladi- gan bitimdir. C) bu bir qator kompaniyalarning birlashishi bo‘lib, bunda ulardan biri boshqalari uchun xomashyo yetkazib beradi. D) ishlab chiqarish yoki ta'minot munosabatlari bo'yicha o‘zaro aloqador bo‘lmagan kompaniyalarning birlashishi bo‘lib, bunda bir tarmoqda faoliyat yurituvchi kompaniyaning boshqa tarmoqdagi kompaniya bilan qo‘shilishi sodir bo‘ladi. 6. Kompaniyalar integratsiyasining turlari qaysi javobda to‘g‘ri keltirilgan? A) gorizontal, vertikal, parallel va konglomerat birlashish. B) gorizontal, tasodifiy, parallel va konglomerat birlashish. C) vertikal, aralash, parallel va konglomerat birlashish. D) gorizontal, vertikal, parallel va imtiyozli birlashish. 7. Transmilliy korporatsiyalar raqobatbardoshligini oshirish- ning maxsus instrumentlariga nimalarni kiritish mumkin? A)
birlashish va qo‘shib olishlar, strategik alyanslar va autsor- sing.
211 B) birlashish va qo‘shib olishlar, strategik alyanslar, moliyaviy markazlar. C) xorijiy filiallarni kengaytirish, aktivlar hajmini oshirish. D) konglomerat birlashishni rivojlantirish, sotish hajmini va kapitallashuv darajasini oshirish. 8. Transmilliylashuv indeksi nimani ifodalaydi? A) korporatsiyalarning asosiy mamlakatdagi ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokini ifodalaydi. B) transmilliy korporatsiyalar filiallari ko'payishi darajasini ifodalaydi. C) korporatsiyalarning xorijdagi mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokini ifodalaydi. D) korporatsiyalarning kapitallashuv darajasini aniqlashda foydalaniladi. 212
9-bob. XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYA JARAYONLARI 9.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, maqsadi va asosiy shart-sharoitlari. 9.2. Xalqaro integratsion birlashmalarning asosiy shakllari. 9.3. G ‘arbiy Yevropada iqtisodiy integratsiya jarayonlarining rivojlanish bosqichlari. 9.4. lqtisodiy rivojlanish darajasi turlicha mamlakatlarning hududiy integratsiyasiga xos xususiyatlari (NAFTA). 9.5. Rivojlanayotgan mamlakatlar hududiy integratsiyasining xususiyatlari (MERKOSUR). 9.6. Osiyo hududiy integratsiyasining xususiyatlari (ASEAN, APEC va h.k.). 9.7. 0 ‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida integratsion jarayon- larning rivojlanishi. 9.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, maqsadi va asosiy shart-sharoitlari Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida ikkita asosiy tenden- siya amal qilmoqda. Bir tomondan jahon xo'jaligida yaxlitlik kuchaymoqda, buning natijasida mamlakatlar o‘rtasidagi iqti- sodiy aloqalar rivojlanishi, xalqaro savdoning erkinlashuvi ham- da zamonaviy axborot texnologiyalari tizimining tashkil topi- shi kuzatilmoqda. Ayniqsa, bu jarayon TMKlar faoliyati orqali namoyon bo‘lmoqda. Boshqa tomondan esa, iqtisodiy jihatdan bir-biriga yaqinla- shish va mamlakatlarning mintaqaviy darajada o‘zaro birgalikda faoliyat ko‘rsatishi, shuningdek, yirik mintaqaviy integratsion tuzilmalar shakllanishi hamda ularni jahon xo'jaligi markazlarida mustaqil faoliyat ko‘rsatib rivojlanib borishi sodir bo‘lmoqda. Xalqaro iqtisodiy integratsiya milliy xo‘jaliklar o‘rtasida o‘zaro barqaror aloqalarning rivojlanishi hamda mehnat taqsimoti negi- zida yuzaga kelgan mamlakatlarning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va 213
madaniy jihatdan birlashuvi bo‘lib, ishlab chiqarish tuzilmalari- ning turli darajada va turli ko'rinishlardagi o‘zaro aloqadorligini namoyon qiladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda integratsion jarayonlar ik- kita asosiy ko‘rinishda, mikro va makro darajalarda namoyon bo‘ladi. Mikro darajada bu jarayon qo‘shni mamlakatlarda- gi aiohida firmalarning turli shakllardagi iqtisodiy aloqalarni amalga oshirish orqali, shuningdek, xorijiy mamlakatlarda o‘z filiallarini tashkil etish yordamida yuzaga keladi. Davlatlararo darajada integratsiya mamlakatlarning iqtisodiy birlashmalari- ni tashkil etish va milliy siyosatlarini muvofiqlashtirish orqali amalga oshiriladi. Bizga ma'lumki, firmalar hamda ishlab chiqarish korxonalari o‘rtasida aloqalarning tez rivojlanishi, tovar almashuvida xizmat ko‘rsatish, kapital va ishchi kuchlarining mamlakatlar o‘rtasida erkin harakatini ta’minlashga, iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnika- viy, tashqi iqtisodiy va shuningdek, mudofaa siyosatlarini, moliya- valuta sohasidagi harakatlar yagona siyosatga kelishishga qaratil- gan davlatlararo tartibga solish zaruriyatini taqozo etadi. Buning natijasida, yagona valuta, infratuzilma, moliyaviy fondlar, umu- miy mamlakatlararo boshqaruv organlariga ega bo‘lgan iqtisodiy majmualar tashkil topishi yuz beradi. Mamlakatlar hududiy integratsiyasidan quyidagi maqsadlar ko‘zda tutiladi: 1. Bozorlarni kengaytirish imkoniyatlaridan foydalanish va ishlab chiqarish ko‘lamini oshirish hisobiga ishlab chiqarishdagi xarajatlarni kamaytirish. 2. Mamlakatlar o‘rtasidagi hamkorlikni yanada rivojlantirish. 3. Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlarida ishtirok etuvchi mamlakatlarning jahon bozoridagi mavqeini oshirish. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning afzalliklari sifatida quyida- gilarni keltirish mumkin: — mamlakatlar o‘rtasida kapital va ishlab chiqarishning markazlashuv va jamlanish jarayoni yanada tezroq kechadi; 214
— mahsulotlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchlari bilan jadal almashinuv jarayonlari yuzaga keladi; — bozorlarning hajmiga qarab mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytira olish imkoniyatlari yuzaga keladi; — ijtimoiy masalalarni hamkorlikda hal etish imkoniyati pay- do bo‘ladi; — mamlakatlar o‘rtasidagi raqobatlashuvning kuchayishi sodir bo‘ladi, bu holat, yanada yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqa- rishga ta’sir ko‘rsatadi; — iqtisodiy o‘sish sur'atlarining jadallashuviga erishiladi; — xalqaro savdo munosabatlarida qulay sharoitlar yaratiladi; — yangi texnologiyalarning keng tarqalishiga va joriy etilishi- ga imkon yaratadi. Iqtisodiy integratsiyaga ta'sir ko‘rsatuvchi omillar jumlasiga, jahon xo‘jaligida tobora rivojlanib borayotgan baynalminallashuv va globallashuv jarayonlari, xalqaro savdo aloqalarining rivojlani- shi, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, milliy iqtisodi- yotlar ochiqlik darajasining ortib borishi kabilar kiradi. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning maqsadi bo‘lib, istiqbolda mahsulotlar, xizmatlar va ishlab chiqarish omillarining erkin ha- rakatlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish hisoblanadi. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning subyektlari jumlasiga xalqa- ro ishlab chiqarish va ilmiy-texnik hamkorlik hamda ayirbosh- lashni amalga oshiruvchi mamlakatlar kiradi. Uning obyektlariga esa, ishlab chiqarish, ilmiy-texnik hamkorlik va ayirboshlash predmeti hisoblangan mahsulotlar, xizmatlar, valuta va ishchi kuchlarini kiritish mumkin. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning shart-sharoitlari sifatida in- tegratsiyada ishtirok etuvchi mamlakatlar ichki bozorining rivoj- lanish darajasi, mintaqaviy jihatdan yaqinligi, mamlakatlar ijti- moiy-iqtisodiy rivojlanish maqsadlarining umumiyligi kabilarni kiritish mumkin. Xalqaro iqtisodiy integratsiya shakllanishining asosiy shart- sharoitlari sifatida quyidagilarni ko'rsatish mumkin: 215
— integratsiyalashayotgan mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishi va bozor munosabatlaridagi holatining yaqinligi; — integratsiyalashayotgan mamlakatlarning mintaqaviy jihat- dan o‘zaro yaqinligi. Jahondagi integratsion birlashmalarning ak- sariyati mintaqaviy jihatdan bir-biriga yaqin joylashgan, transport aloqalariga ega bo'lgan bir necha qo‘shni mamlakatlar guruhi orqali shakllangan; — integratsion hudud doirasidagi o‘zaro hamkorlik aloqalarida mamlakatlardagi mavjud muammolarning umumiyligi. Jahon iqtisodiyotida shakllangan ko‘plab integratsion birlash- malar deyarli bir-biriga o‘xshash vazifalarni amalga oshirishni maqsad qiladi. Bular jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: — keng kolamdagi iqtisodiy afzalliklardan foydalanish. Iqti- sodiy integratsion hudud doirasida bozorlar hajmini kengaytirish, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, mahsulotlar, xomashyo resurslarining erkin harakati uchun sharoit yaratish va boshqalar. Bu holat mamlakatlar iqtisodiyotiga investitsiyalarni jalb etishni yanada rag‘batlantiradi; — qulay tashqi siyosiy muhitni yaratish. Ko‘plab integratsion birlashmalarning muhim maqsadi ularda ishtirok etuvchi mam- lakatlarning iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa sohalarda bir- biri bilan o‘zaro manfaatli hamkorlik qilishni nazarda tutadi; — savdo rnunosabatlarini rivojlantirishga doir chora-tadbirlar- ni hamkorlikda amalga oshirish; — milliy iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish hamda iqti- sodiyotni tuzilmaviy qayta qurishga ko‘maklashish. Ta'kidlash lozimki, iqtisodiy integratsiya ishtirokchi mam- lakatlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasining yaxshilanishi, milliy iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror rivojlanishi uchun sha- roit yaratadi. Download 2.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling