Jahon adabiyoti


Download 95.34 Kb.
Sana16.11.2023
Hajmi95.34 Kb.
#1781321
Bog'liq
ASAD KAFKA JARAYON



TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI
2-BOSQICH 520-GURUH TALABASI
TO‘RAYEV ASADBEKNING
JAHON ADABIYOTI” FANIDAN TAYYORLAGAN
MUSTAQIL ISHI

Bajardi: To‘rayev. A
Tekshirdi: Boymatov. B


Termiz-2021

Mavzu: F. Kafkaning “Jarayon” asari.

«Aftidan kimdir Yozef K.ga tuhmat qilgan chogi, axir u hech kimga yomonlik qshmagan, biron-bir nojo’ya ish ham sodir etmagandi, shunga qaramay uni hisbga olishdi».


Kimdir hibsga olindimi, demak, hademay sud jarayoni boshlanadi. Sud jarayoni asnosida, odatda qandaydir haqiqatlarga oydinlik kiritiladi. Asarning nomlanishi o’quvchini birinchi navbatda shunday xayolga undaydi. U o’zini sud jarayoni haqidagi tafsilotlarni o’qishga chog’laydi. Biroq…
Yozef K.ning hibsga olinishi haqidagi xabar bilan boshlangan «Jarayon» birinchi marta 1925 yili nashr etilgan bo’lsa-da, ayrim ma’lumotlarga ko’ra, u 1914-1915 yilda, boshqa ma’lumotlarga qaraganda esa 1918-1919 yilda yozilgan. Har qalay, Frants Kafka «Jarayon»ni yozganida 30-35 yosh orasida bo’lgan. Shu yoshdagi odam hayotning bu qadar murakkab sinoatlarini kanday kilib bir roman qahramoni timsolida mujassam qila oldi ekan, — degan savol hali-hanuz dunyodagi ko’plab adiblarni, mutaxassislarni, adabiyot ixlosmandlarini qiziqtirib keladi, o’yga toldiradi. Bahsga chorlaydi. Munozaraga undaydi.
Tugal yechim, tugal xulosa esa topilmaydi.
Bordi-yu topilganda, bordi-yu roman bir o’qishda ko’ngilga, shuurga to’lasicha jo bo’lib qo’ya qolganida, uni ikkinchi, beshinchi, yettinchi marta o’qish hojati qolmaganida «Jarayon» degan asar Frants Kafka degan ismga qo’shilib allaqachon unutilib ketgan bo’lar edi.
«Jarayon» bir o’tirishda, bir kechada o’qiladigan roman emas. Uni o’qish xiyla qiyin. Bir bob o’qib, orqaga qaytishingiz, xayol qochib, o’qiyotgan tafsilotlaringizni tushunmay qolishingiz, gap nima haqda borayotganini ilg’ashga qiynalib, kalavaning uchini yo’qotib qo’yishingiz hech gap emas. Jumla tuzilishi, gap qurilmasi, fikrni ifoda etish uslubi ezmalikka, hatto mijg’ovlikka moyil. Boshqacha, o’zgacha, g’alati.
«O’zgacha», «g’alati» sifatlari «Jarayon»gagina emas, adibning butun ijodiga eng ixcham va lo’nda ta’rif deyish mumkin (adibning kundaliklarida «Yozganlarim ham g’alati», degan jumla keladi). G’ayritabiiy tasvir, g’ayritabiiy odamlar obrazi. Chunki adibning, adib shaxsining, Frants Kafka degan inson zuvalasining o’zi g’ayritabiiy. Shularning mahsuli o’laroq, yozuvchining badiiy tafakkuri g’oyatda g’ayritabiiy ekanligidan ajablanmasak ham bo’ladi.
Romanning boshlamasiga e’tibor berdingizmi? Hech bir kimsaga yomonlik qilmagan, hech bir nojo’ya ishga qo’l urmagan Yozef K.ni nima sababdan hisbga olishdi? Shuning o’zi g’alatilikning boshlanishi emasmi?
Shu g’alatilik o’quvchini maftun etadi, u mazkur savol javobini topaman, degan xayolda o’qiyveradi, o’qiyveradi. Javobdan esa darak yo’q. Ustiga-ustak sahna oshgani sayin savollarning soni ortaveradi.
«Jarayon» — savol, «Qal’a» — savol, «Amerika» -savol, biri-biridan noyob novellalar, Frants Kafkaning o’zi, uning ijodi yaxlit bir savol. Har bir davr, har bir ijtimoiy holat, har bir tafakkur tarbiyasida tarbiya topgan avlod kitobxonlar o’zicha, o’zgacha javob topadigan, lekin sira tugal to’xtamga kela olmaydigan savollar majmuasi.
Roman mutolaasiga kirishgan kitobxon, hademay boshlanajak jarayonga ruhan hozirlik ko’radi. Hozircha muqaddima. Qahramon o’zini himoya kilish harakatida yuribdi. Bu tabiiy hol. Faqat… faqat Yozef K.ning dam mehmonxona bekasi frau Grubaxga, dam froylyayn Byustnerga, dam froylyayn Montagga yo’liqib, o’zining hibsga olinganligi haqida gap qo’zg’ashlari, nimalarnidir so’rab-surishtirishlari, allanimalarni ularga uqtirishga urinishlari o’zini himoya qilmoqchi bo’lgan odamning bezovtaliklariga o’xshamaydi.
Jarayon boshlanishidan esa hamon darak yo’q. Sabab?
Kafkaning asarlari hujayra-hujayrasigacha savollardan to’qilgan dedik. Avvalo, qalashib keladigan katta-kichik savollarning hammasini batafsil ilg’ash qiyin, qolaversa, o’zingiz ilg’agan, tushunib yetgan savollarga javob topish, ular haqida mulohaza yuritish kitobxondan yetarli darajada bilim, malaka va jasorat talab qiladi. Zero, hayotda odam o’zi u yoki bu darajada bilib-anglab yetgan haqiqatlari yuzasi-dan ham ochiq-oydin mushohada yuritishdan, tayinli xulosa chiqarishdan o’zini tiyib turadi, ko’pincha. Bunga yuragi betlamaydi. Kafkaning qahramonlari esa o’zini tiymaydi, ular har qanday achchiq haqiqatlar haqida yurak yutib mulohaza yuritaveradi. Eng iztirobli, eng qaltis holatlarga mardonavor kirib boraveradi va, muhimi, hech bir joyda ko’z yoshi qilib o’tirmaydi. Darvoqe, Kafkaning kahramonlari hech bir joyda yig’loqilik qilmaydi, ular kitobxonni bo’lar-bo’lmas ko’z yoshi to’kishga «majburlamaydi».
Frants Kafkaning asarlari faqat savollardan iborat desak yanglishamiz. Savollar adib asarlarining alohida bir ma’no qatlamini tashkil etadi, xolos. Bu ma’no qatlamidan keyin javob va hukm qatlamlari ham keladi. Savol-javob, hukm va yana savol qorishib ketadi.
Romanning boshlang’ich jumlasini o’qidik. Hech bir nojo’ya ish qilmagan odamning hibsga olinishi g’alati tuyuldi, shunaqa ham bo’lar ekanmi, deb ko’ngilda savol tug’ildi ham. Savolning bir «chekkasi»dan mo’ralab turgan javob — hukm ham mavjud. Ya’ni, ha, hayotda nimalar bo’lmaydi deysiz, odam hech narsadan hech narsa qamoqqa olinishi ham mumkin!
Ziyoli inson borki, biror anikdikdan xabar topsa, indamay ko’ya qolmaydi. Nega, nima uchun, nima sababdan deya surishtirishga kirishadi. Shu bois u Yozef K.ning hibsga olinishini tushunolmaydi. «Iya, — deydi u ajablanganini yashirmay, — bu yurtda qonun-qoida, tartib-intizom bormi, o’zi?» deb baralla so’raydi. Shunday deb turganida birinchi bobning o’zidayoq savoliga aniq-lo’nda javob ham keladi. «Axir u (Yozef K. — X.D.) hammaning huquqlari kafolatlangan, osoyishtalik hukmron davlatda yashayapti-ku, bunda qonunlar buzilmasligi darkor emas-mi?» Afsuski, voqealar oqimi xatarli tus oladi. Qahramonimiz jiddiyroq harakatga tushadi. Anchadan buyon ko’rishmay ketgan amakisi uning joniga ora kirishga tutinadi. Axir u Yozefning ustida o’lib qolishga shay, buning ustiga u o’zini Yozefning valine’mati deb biladi. Pirovardida amaki jiyanini maktabdosh do’sti bo’lmish boobro’ advokat Gul`dning huzuriga yetaklab boradi.
Gul`d ko’pni ko’rgan, sud mahkamasidagi kazo-kazolar orasida tanish-bilishlari serob. Shu o’rinda o’zbek kitobxoni ko’ngli birdan xotirjam tortadi, chunki shu qadar tajribali advokat ishni bosdi-bosdi qilib yuborishiga umid bog’laydi. Demak, jarayon boshlanmay tugaydi, noshud Yozef K. boshiga tushgan kulfatlardan xalos bo’ladi-qo’yadi. Biroq «Advokat. Fabrikachi. Rassom» deb nomlangan bobda advokatga bog’langan umidlar shu qadar ro’yoga aylanadiki, asti qo’yaverasiz. Ushbu bobdagi advokatura xizmati, advokatlar noma’i a’moli haqidagi hikoyani romanning eng go’zal sahifalari deyish mumkin. Shu o’rinda adibga xos achchiq kinoya, piching-pisanda avj pardaga ko’tariladi.
Advokatlar idorasi bir holatda, bu idora sohiblarining sud jarayonlarida ko’rsatadigan karomatlari ham shundan afzal emas aslida, lekin ular o’zlarini sohibkaromat odamlar deb ko’z-ko’z qiladilar. Yozef K. advokatlar dunyosi bilan ichdan tanisha bor-gani sayin bu toifa kimsalardan u dunyoyu bu dunyo yorug’lik chikmasligini yorkinrok anglay boradi, shu yerda duch kelgan fabrikant, so’ng rassom yigit uning ko’zini moshday ochishadi. «Qonunda aybsiz kishi ohpanadi, deb yozib qo’yilgani bilan,- deydi rassom, biroq men o’z tajribamdan shuni yaxshi bilamanki, hammasining teskarisini qilishadi».
Yozef K. xayolga berilib, sud devonxonasining burniga kelib qolganidan xavfsiramaydi, uni boshqa narsa — «sud ishlaridagi jaholat, nodonlik dahshatga solar edi». Rassom yigitning: «Menimcha, bu yorug’ olamda birorta ham odam o’z ta’sir kuchi bilan mutlaq oqlanishga erisha olmasa kerak», degan gapi Yozefni o’ylantirib qo’yadi. U ko’p o’ylanadi, har-damxayol bo’ladi. O’zining ahvolidan tegishli xulosa yasaydi. «Ikkilanib turgan odam hech qachon adolatli hukm chiqarishi mumkin emas».
Lekin u nima qilsin?
Qahramonimiz shu savolga javob topolmaydi, dam «Go’yo u bu yorug’ olamda yolg’iz o’zi qolganday…» bo’lsa, dam «Omon qolish uchun faqatgina kurashish kerak», degan qarorga keladi.
Kurashish uchun esa… jarayondan darak yo’q, jarayon boshlanadimi-yo’qmi, o’zi? (Axir muallif romanni «Jarayon» deb atagan-ku, qani, o’sha jarayon?!)
Yozef K. loaqal o’zining vaziyatini anglab yetolmay xunob, qaerda qanday makon, qanday muhitda, oyog’ini qaerga qo’yib turibdi u? Shularni bilish, his etib turish har bir inson uchun muhim emasmi? U shular xususida bosh qotirayotib boshqa jiddiyroq muammoga duch keladi: u-ku, bitta odam, xolos. Jamiyat-chi, jamiyatning o’rni, qiyofasi, shakl-shamoyli aniqmi? Fuqaro vaziyatining aniqligi jamiyat vaziyatining aniqligidan boshlanmaydimi?
Shu tariqa Yozef K. savollar, jumboqlar girdobiga g’arq bo’la boradi. Yuzaki qaraganda, u mujmal vaziyatlardan qutulib ketish chorasini izlayotgandek tuyuladi, aslida u jasoratda g’avvos yanglig’ hech qanday mushkulotdan tap tortmaydi, balki jonini tikib eng xatarli holatlarga tikkasiga kirib boradi.
Yozef K. haddan tashqari fikrchan odam. Mabodo u fikrga bu qadar tashna bo’lmaganda, go’daklarcha bilish maqsadida har yerga tumshug’ini suqavermaganida shuncha baloga giriftor bo’lmasdi ham. Afsuski, u aqllilik balosiga uchragan. Vaholanki, voqealarning boshlanishidayoq, ya’ni Yozefga qorovullikka qo’yilgan soqchilardan biri unga eng «dono» maslahatni beradi. «Ha, bizning sizga beradigan maslahatimiz shu: kuchingizni be’mani mulohazalar yuritishga sarflab o’tirmang, yaxshisi, imkon qadar, biron-bir fikr yuritishdan tiyiling. Sizdan talab qilinadigan eng katta vazifa shu», deydi u. «Yana o’zingizning aybsizligingizni pesh qilaverib, huda-behudaga qichqiravermang», deydi boshqasi.
Ko’ryapsizmi, soqchilar uchun mahbusning fikrlamagani ma’qul, ular uchun mulohazakor odam xavfli.
Afsuski, Xudo aql-idrokdan qismagan bo’lsa, miyadagi tafakkur cho’g’lari so’nmagan bo’lsa, qandoq qilib fikr yuritishdan tiyiladi odam? Qanday qilib va nima uchun aybsizligini pesh qilmasligi kerak? Aybdor kishi o’z kirdikorlarini doston qilmaydi, buni tushunish mumkin, lekin hech bir asossiz hibsga olingan haqsiz odam o’zining aybsizligini pesh qilishdan ortiq nimaga ham yaraydi? Yana qanday boshqa chora qoladi unda? Yoxud aybsiz o’zining aybsizligini pesh qilish huquqidan ham mahrummi?
Yozef K. najotni fikrlashda deb biladi. Uning fikrlashi haqsizlikni mahv etish uchun qilich yalang’ochlab chiqmaydi. U hech kimsaga, hech bir kalondimog’likka, hech bir kibr-havoga, hech bir yolg’onga ochiqdan-ochiq zarba bermaydi. U yana shunday razolat manzaralari mavjudligidan odamlarni ogoh etadi, ularni fosh etadi. Uning fosh etishi isyonga, choraga aylanadi.
Ehtimol, ana shu fosh etish biz kutgan jarayondir? Fosh etish jarayonidir?
Ustoz Ozod Sharafiddinov ko’plab kitobsevarlarning onaxoni Bahri G’ulomovani xotirlab yozgan maqolasida 30—40 yil muqaddam do’konlardan kerakli kitoblarni izlab, surishtirib yurish odati borligini yozibdi. Uni o’qiy turib o’zim «Jarayon»ni izlaganlarim yodimga tushib ketdi.
O’rta maktabni bitirayotgan kezlarim uch-to’rt kutubxonaga a’zo edim, ko’zimga yoqimli ko’ringan kitobni o’qiyverganman. Endilikda ularning juda ozi yodda qolgan. Men uchun kitob to’la javondan go’zalroq manzara yo’q edi. Ko’chamizning yukorirog’iga har safar yo’lim tushganida pastak derazadan biriga mo’ralab o’tishni kanda kilmasdim. Yaqin-atrofda shu xonadon sohibidan ko’ra baxtliroq, badavlatroq inson yo’q edi, nazarimda.
Jurnalistika fakul`tetida jahon adabiyotini o’qiganmiz, lekin modernizm va uning atrofidagi xilma-xil oqimlar, ularga mansub shoir va adiblar, faylasuflaru psixologlar nomi tilga olinganmi-yo’qmi zinhor esimda yo’q. Ehtimol, domlalarimiz bir qur ekskurs qilib o’tsa o’tgandir, lekin talabalik kezlari ekzistentsializm, syurrealizm va hokazo «izm»larni tushunadigan ahvolda bo’lmaganmiz. Keyinroq sezdimki, shu va shu singari oqimga mansub san’at asarlaridan ta’sirlanadigan xos bir kayfiyat tug’ilmagunicha ular sizga yot va begona bo’lib qolaveradi.
Ta’sirlanmagan odam hazmi og’ir asarni ilg’ashga urinishi u yoqda tursin, tushunishni ham istamaydi. Vaqt-soati kelganda esa… bir xil xastalikka uchragan bemorlargina bir-birini oson va to’kis tushunadilar, degan gapni o’qigandim.
Yodimda yo’q, do’stlarimizdan birining qo’lida «Prevrashenie» («Prevrashenie») deb nomlangan hikoyani ko’rib qoldim. Muallifi Frants Kafka.
— «Prevrashenie» nima degani? O’zbekchada nima bo’ladi? — deb so’radim tushunmay.
— «Evrilish», — dedi u.
Hikoya matni mashinkada ko’chirilgan, birinchi jumlasi sira yodimdan chiqmaydi. «Prosnuvshis` odnajdi utrom posle bespokoynogo sna, Gregor Zamza obnarujil, chto on u sebya v posteli prevratilsya v strashnoe nasekomoe».
Ertaklarimizni, afsonayu rivoyatlarimizni o’qib ulg’ayganlar uchun bunday gaplarning favquloddalik joyi yo’q. U holda ne boisdan «Evrilish» dunyo hikoyachiligi tarixida favqulodda voqeaga aylandi? Nimasi bilan u hikoyanavislik mahoratini yangi pog’onaga ko’tara oldi?
Eng muhimi, Frants Kafka insondan hasharotga aylanib qolish hodisasiga ertak, afsona, fantastika deb emas, real voqelik sifatida yondashdi. Bu holatni sira ikkilanmay tom ma’nodagi hayotiy voqea sifatida realistik hikoya tarziga olib kirdi.
Xullas, mashinkada terilgan hikoyani bir kunga, aniqrog’i, ertalab qaytarish sharti bilan olib ketdim.
— Har kimga ko’rsatavermang, — dedi do’stimiz.
Shu ogohlantirish sabab bo’ldimi, birinchi jumladan ta’sirlandimmi tuni bilan hijjalab o’qib chiqdim «Evrilish»ni. Hozir har qadam har idora-da muhayyo nusxa ko’chirish uskunasi yurtimizga endi-endi kirib kelayotgan paytlar edi, ertalabdan shularning biriga borib, yuz tavalloyu yolvorish bilan «Prevrashenie»dan bir nusxa ko’chirtirib oldim.
— Hech kimga ko’rsatmadim, — deb yolg’on gapirdim, olgan nusxani egasiga kaytarayotib.
Frants Kafka bilan birinchi tanishuv shu tariqa yuz bergan. So’ng bu adib ijodiga doir nimaiki maqola bo’lsa, topib o’qishga harakat qildim. «Jarayon» romanini yerning tagidan bo’lsayam topaman deb o’zimga ahd qildim. Biroq u mana-man degan kitobyig’arlardan ham, yerning tagidan ham topilmadi. O’ziyam Frants Kafkaning rus tilida bor-yo’g’i bitta kitobi nashr etilgan ekan, u ham keyin ko’rsam, adadi ko’rsatilmagan. Chamasi, sho’ro hukumati mafkurasiga zid deb hisoblangan bu adibning kitobini xorijliklar nazari uchungina nomiga chop etilgan. Lekin qani, o’sha kitob?
Kunlarning birida avtobusdan tushib ko’chamizga burilsam, ikki qo’lidagi og’ir ip to’rvani inqillab ko’tarib kelayotgan ayolga ko’zim tushdi. Yuragim «jiz» etib ketdi. O’ylamay-netmay ayolga yetib oldim, bir qo’lidagi to’rvani oldim. «Yo’limiz bir, men ham shu yoqqa boryapman», dedim. Ayol hayron. Men esa ikkinchi to’rvani ham ko’tarishga jon deb turibman. Ayolning hayronligi battar oshdi.
— Sizni taniyman, — dedim. — Qo’shniman. Nariroqda yashaymiz. Sizning uyingizga derazadan ko’p qarayman.
— Da-a… — dedi opa ajablanish-ajablanmasligini bilmay. So’ng so’radi: — Nimasiga qaraysiz uyni?
— Kitoblarga. Havasim keladi.
— Havasingiz kelsa, marhamat, uyga kiring. Kitoblarni ko’ring.
Opa shu qadar samimiy gapirdiki, naq bir yildan buyon izlab yurgan kitobimni qo’lga kiritgandek quvonib ketdim. Oradan o’n daqiqa o’tar-o’tmas Frants Kafkaning kora jildli, semizgina kitobi qo’limda turardi! Yangi tanishgan qo’shni ayol — Tamara Sergeevna Nikonorovani o’pib olay dedim!
— Bemalol o’qiyvering, keyin qaytararsiz, — dedi xonadon sohibasi.
O’sha damda mendan baxtli inson yo’k edi, atrofimda!
Oradan chorak asr o’tdi, mana bugun «Protsess» o’zbekchaga «Jarayon» deb o’girilib, nihoyat kitob holida chiqib turibdi! Marhamat, uni o’zbek tilida o’qish imkoni tug’ildi. Bu — o’zbek adabiyoti tarixida alohida vokea! Hamonki, adabiyot insonshunoslik ekan, «Jarayon» har qanday milliy adabiyotning ma’naviy mulki hisoblanadi. Har kanday milliy adabiyotning nufuzi «Jarayon» o’sha tilga o’girilgan-o’girilmaganligi bilan ham belgilanadi, desam mubolag’a bo’lmaydi. Jahon adabiyoti tarixi Frants Kafkagacha va undan keyingi davrga bo’linadi, deyishadi. Milliy adabiyotlar ham Kafkaning asarlari o’sha tilga o’girilguniga qadar va undan keyingi davrga ajraladi.
Adabiyotimiz «Jarayon» ona tilimizga tarjima qilingandan keyingi o’zbek adabiyoti degan sharafli nomga sazovor bo’ldi! Iste’dodli shoir va zahmatkash tarjimon Vafo Fayzulloh sa’y-harakati bilan Yozef K. o’zining butun murakkab dunyosi bilan o’zbek adabiyotiga kirib keldi. Vaholanki, qahramonimizning boshiga tushgan tashvish olamshumul muammo ham emas, ko’rsatadigan qahramonliklari muhokama qilib o’tirishga arzimaydi ham. U bor-yo’g’i hibsga olingan, o’zi shuni tushuna olmay, garangsib yuribdi, xolos. Faqat g’alati va qiziq joyi shundaki, Yozef K. qamoqqa olinganu xizmat vazifasini davom ettirishi mumkin.
Buni qandoq tushunamiz. Ijaraxona bekasi frau Grubaxning ta’biriga qarang: «Sizning qamoqqa olinishingizda esa qandaydir hikmat borday», deydi u Yozefni yupatib.
Garchi Yozef K. o’zining hibsga olinishida hikmat tugul oddiy tayinli mantiqning o’zi yo’q deb hisoblasa-da, Grubaxning fikriga qo’shilmay iloji yo’q. Zero, Yozef K. qismatini, mana, salkam bir asrkim, kitobni o’qigan kishi turlicha talqin etmoqda, talqin esa tugaydiganga o’xshamaydi. Shu emasmi, romandagi, aniqrog’i, roman qahramonining hibsga olinishidagi hikmat?! XX asrning ulkan faylasuflaridan Erix Fromm Yozef K.ning hibsga olinishini ramziy ma’noda «to’xtab qolish» deb talqin etadi. Ya’ni, Yozef K. jisman emas, fikran to’xtatib qolindi. U endi hayotiy jarayondan mosuvo. Aslida ham u o’taketgan diqqinafas hayot kechirayotgan edi — kunlari tussiz, befayz — nomigagina yotib-turishlar, xo’jako’rsinga xizmatga borib-qaytishlar, «yilt» etgan ravshanlikdan darak yo’q. Oldinda ro’shnolik yo’q. Hamma narsa to’xtab qolgandek edi, mana, Yozef K. ham to’xtadi, uni to’xtatib qo’yishdi. Frants Kafkaga xos achchiq va tagdor kinoya romanning atamasida mujassam, ya’ni, garchi asar «Jarayon» deb atalsa-da, hayotda hech qanday jarayon alomati sezilmaydi. Jarayon degani harakat degani-ku, romanda esa butkul harakatsizlik, mahdudlik. Fikr o’lgan, mushohada cheklangan tuban muhitda jarayon kechmoqda deyishning o’zi borib turgan surbetlik. Romanda ana shunday jarayonsizlik, ya’ni to’xtatib qo’yilgan vaqtning to’xtab qolgan voqealari tasvirlangan. (Adabiyotshunos do’stlarimizdan biri roman atamasining eng aniq mazmuni o’zbek tilida muallif o’ylaganidan ham mukammalroq jaranglaydi, buning uchun «Jar ayon» deb o’qilishi kerak, deganida ham chuqur mazmun bor.) Kafkaning betakrorligi ham shunda!
E. Fromm «Jarayon»ni eng uzun tush, deb ta’riflagan. Bunday to’g’ri xulosa bejiz emas edi. Zero, Yozef to’xtab qolgan vaqtning harakatlanishi, ya’ni jonlanib, chinakam jarayonga aylanishida najotni tushdan izlaydi va topadi. Frants Kafka ham, uning qahramonlari ham tush va xush oralig’idagi reallikda yashaydilar. O’zining hibsga olinganini «Bu qanaqa mahbuslik?» deb to’la tushunib yetmagan asar qahramoni o’zida tug’ilgan bu savolga javobni hayot realligidan emas, tush realligidan izlaydi. Frants Kafka ana shu ikki reallikdan-da, boqiy reallik — o’zining uch romani, hikoyalari va kundaliklarida aks etgan badiiy realligini yaratadi!
Yozuvchilar uyushmasidagi yig’inlardan birida durustgina adiblarimizdan biri «Ha, endi Kafka deganlari kasal bir odam-da» degan edi burnini jiyirib bepisandlik bilan, aslida bu juda topib aytilgan ta’rif edi, axir, chindan kasal bo’lmagan odam yozuvchilik qiladimi, qo’lidan qalamni qo’ymay hech kimnikiga o’xshamagan o’z badiiy dunyosini yaratadimi? Kafka singari ijodkorlarni johillarcha pessimistlikda, xastalikda, bema’nilikda ayblashlar sho’ro davrida oddiy hol edi. Afsuski, tafakkurimizdagi bunday cheklanish «Jarayon»dek roman o’zbek tilida e’lon qilingan bugungi dorilomon kunlarga kelib ham butkul unutilganicha yo’q. «Dekadens, modernizm faryod san’ati», deb yozadi ajoyib adabiyotshunoslardan biri Igor Garin mana shunday q arashlarga javoban. — Chorasizlik va faryodning qalbni o’rtovchi hayqirig’i. Buni san’at krizisi deb talqin etmaslik kerak. Zero, bu krizis san’atidir. Dekadens, modernizm shu!»
Shu ma’noda Frants Kafka dunyo adabiyotida eng og’ir «bemorlardan» sanaladi.
Ko’plab adabiyotshunoslar, psixologlar uning va unga o’xshash adiblarning asarlarini absurd adabiyot sifatida tadqiq etganlar. Bunday munozaraga o’zbek mutaxassislari ham bosh qo’shishga urinib ko’rishdi. Vaholanki, Frants Kafka absurd adabiyot yaratish xayolida roman yozmagan, u — hayotning o’zini, inson umrining o’zini absurd deb tushungan.
Yozef K.ning besababdan-besabab hibsga olinishi ham absurd. Uning nazarida, har banda hibsga tushish ehtimoli bor, o’sha banda sho’rlik shunga loyiq gunohga yo’l qo’yganmi-yo’qmi, bu boshqa
masala. Har neki bandani hibsga oluvchi qattol kuch ham bor, o’sha kuch bunday qabihlikka nechog’li ma’naviy haq-huquqi bor — bu ham bo’lak muammo.
Yozefning holati, ish faoliyati, yotish-turishi, atrofidagilari hammasining turgan-bitgani mujmal, dardisar. Kitobxon «Yozef K.ni nima uchun hibsga olishdi?» degan savoliga romanni o’qib tugatgunga qadar javob izlaydi, lekin javob… Javob izlashga urinish jarayoni kitobxonning qalb va shuuriga ko’chadi! Roman nomining mohiyati, falsafasi, uning tag-zaminiga yashirilgan quvvati mana shu!
Yozef K. boshini ne-ne eshiklarga urmadi, kimlardan najot kutmadi! Juda ko’pchilik uning mushkulini oson qilmoqqa chog’landi, yordam qo’lini cho’zgandek bo’ldi, illo biror kimsa amalda uning joniga ora kirmadi, kirolmadi. Inson — o’z taqdiri, qismati oldida yolg’iz!
Yozef K. obrazi, umuman Kafka yaratgan ko’pgina qahramonlarning hayot yo’li, hayot yo’lida kashf etgan falsafasi, hayotiy aqidasi mana shunday g’oyatda achchiq, lekin o’ta haqqoniy xulosaga
keltiradi kishini!
Hayotda shunday holatlar yuz beradiki, inson o’zi duch kelgan muammolarning asl sabablarini tashqaridan yoki o’zgalardan emas, o’zidan, o’z qalbi va ongining shu vaqtiga qadar nazar tashlab ko’rmagan, nazar tashlashga yuragi betlamagan tub qatlamlaridan izlab topgisi keladi. Lekin ummon qa’riga sho’ng’iydigan g’avvoslikning o’ziga yarasha asbob-anjomi, mahorat sirlari bo’lgani kabi, o’z qalbining nigoh ilg’amas puchmoqlariga safar qilish uchun ham maxsus anjomlar, uslublar, vositalar darkor.
«Jarayon» singari romanlar, Frants Kafka toifasidagi adiblar yaratgan boqiy asarlar esa xuddi shunday ma’naviy safar anjomi, vositasi vazifasini o’taydi.
Qadimgi ital`yan mutafakkirlaridan biri «Xudo insonni yaratgani bilan kishi haqiqiy inson maqomiga yetishmog’i uchun o’z-o’zini kashf etmog’i, qayta yaratmog’i kerak» degan. Frants Kafka qahramonlari o’zini qayta yaratishga mubtalo insonlar obrazi. Uning qahramonlari uchun o’z «men»idan o’zga dunyo yo’q, ular dunyoni faqat o’z «men»lari orqali ko’radilar, dunyo savdolarini o’z «men»lari manfaatiga bo’ysundiradilar va shu yo’l bilan dunyoni, inson haqidagi shu vaqtgacha bo’lgan tushuncha va bilimlarni o’z «men»lari hisobiga boyitadilar. «Men — uyg’onish davri yaratgan yangi mif» degan edi A. Losev. Frants Kafka qahramonlarining har biri o’zicha mifga aylangan. Darvoqe, rus faylasufi gotika san’ati falsafasi haqida so’z yurita turib, aytgan quyidagi ta’rifi «Jarayon» qahramonini tushunishga yordam beradi: «Voqelikdan iztirob chekib, tabiiy yechimlar topa olmagach, u yanada oliyroq voqealikka, o’ta ta’sirchan dunyoga intiladi. Va shu tariqa qanday bo’lmasin, o’z shaxsiyati, nafsoniyati poymol etilishiga mahkum emasligini, o’tkinchi mustabid tuzum imorati qurilishiga ishlatilayotgan bir g’ishtchadan ko’ra qadrliroq bo’lishga haqli ekanini ko’rsatadi». Yana bir xulosa shuki, Yozef K. hukm surayotgan jarayonsizlik uchun aybni muhitga ag’darmaydi, balki o’sha muhitga qarshilik ko’rsata olmagan o’zidagi zaiflikka tavqi-la’nat o’qiydi. Jirkanch va tuban muhitda o’zining inson sifatida mavjudligi uchun o’zini aybdor, gunohkor hisoblaydi. «Jarayon»ning bosh ma’nosi shu» (A. Garin).
1991 yil «Yosh kuch» jurnalining 6-sonida e’lon qilingan «Inson iztiroblariga ta’zim» maqolasi Frants Kafka shaxsi va ijodiga bag’ishlangan o’zbek tilidagi birinchi chiqish edi. (O’tgan yillar mobaynida adibning hikoyalari, xatlari tilimizga tarjima qilindi. Bu borada ayniqsa fidoyi olim, professor Akmal Saidov tomonidan tayyorlangan va chop etilgan «Evrilish» hamda «Kafka — yurist» kitoblari o’zbek kafkashunosligida alohida voqea bo’lganini e’tirof etmoq zarur.) «Jarayon»ga qisqacha ta’rif talab qilinsa, men uni sovuq hokimiyatga nafis qalbning otashin la’natnomasi deb atagan bo’lar edim», deb yozgan edi maqola muallifi Mirzakalon Jo’raev. Bu ham fikr, mulohaza. Roman va uning qahramoni haqida yana ko’p ko’p mulohazalar tug’ilaveradi, munozaralar davom etaveradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

www.kh-davron.uz
Download 95.34 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling