Жахон хужалиги ва унинг эволюцияси


Download 43.9 Kb.
bet1/2
Sana20.12.2022
Hajmi43.9 Kb.
#1038222
  1   2
Bog'liq
1411489061 59319


Жахон хужалиги ва унинг эволюцияси
Режа:



  1. Жахон хужалиги ва унинг таркиб топиши

  2. Халкаро мехнат таксимоти ва иктисодий интеграция

  3. Жахон хужалик хаётининг глобаллашуви ва унинг окибатлари

Халкаро иктисодиёт (international economics) иктисодиёт назариясининг алохида булимини ташкил этади. Унинг предмети мамлакатлар уртасида товар ва хизматлар айирбошлаш, молия ва ишлаб чикариш омилларини жойлаштириш каби катор масалаларни урганишдир. Жахон микёсида иктисодий муносабатларни ривожланиши узига хос хусусиятларга эга.
Биринчидан, жахон хужалигида иктисодий муносабатлар суверен давлатлар уртасида юз беради. Шунинг учун бу муносабатлар давлат томонидан назорат килинади ва хар бир мамлакатда айнан шу мамлакатга хос иктисодий тартиб тизими шаклланади. Иккинчидан, жахон хужалиги микёсида ягона пул тизими амал килмайди. Халкаро иктисодий муносабатларда турли мамлакат валюталаридан фойдаланилади. Учинчидан, халкаро даражада ресурслар мамлакат микёсига караганда тез жалб килиш имконияти чекланган. Булар уз навбатида жахон микёсида ракобат, нарх шаклланиши ва бошкаларга таъсир курсатади.
Хозирги шароитда мамлакатлар уртасида узаро алокаларнинг ривожланиши хар бир мамлакатнинг миллий иктисодиётини ривожланишига катта таъсир курсатади. Уларни хисобга олиш хар бир давлатнинг самарали ташки иктисодий сиёсат юритишининг зарур шартига айланиб колди.
Хозирги замон жахон хужалиги мехнат таксимота ва кооперациясининг чукурлашиб бориши туфайли вужудга келган. Бу жараён узок вакт давом этиб, хозирги пайтда биронбир мамлакат халкаро савдо, ишчи кучи, капитал, кредит муносабатларидан четда колиб ривожлана олмайди.
Иктисодчиларнинг хисобларига кура, жахон хамжамияти 2800 хилдан ортик тилда сузлашгани, 500 хилдан ортик пуд бирлигида савдо килгани холда, бу турлитуман мамлакатлар бирбири билан шу кадар богланганки, буни хисобга олмаслик иктисодий муаммоларни ечишда хатоликка олиб келиши мумкин.
Хар бир мамлакат миллий иктисодиётининг холати шу мамлакатнинг факат ички гютенциалига эмас, балки халкаро мехнат таксимоти, умумжахон фан, техника, технология тараккиёти, колаверса бутун планета ресурслари холатига боглик.
Хозирги пайтда жахон цивилшацияси шу даражага етдики, келажакда ривожланиш, тараккиётга давлатлар уртасидаги карамакаршиликлар мавжуд булишига карамай, хамкорликдагина эришиш мумкин.
Хозирги замон техникатехнология сохасида эришилган даража шундай мехнат таксимотини келтириб чикарадики, бу тун ишлаб чикариш ва бошка эхтиёжларни хар бир мамлакатни узи кондиришга уриниши самарасиз булиб колади ёки умуман бунинг иложи йук. Хатто энг йирик ривожтанган мамдакат хам факат уз кучига таяниб уз эхтиёжларини кондира олмайди. Демак, турлитуман эхтиёжларни кондириш учун узаро алокалар объектив зарурат булиб колади.
Жахон хужалигининг таркиб топиши ана шу объектив заруриятдан келиб чиккан.
Жахон хужалиги ижтимоийиктисодий ривожланиши даражасидан катьи назар иктисодий муносабатлар тизими билан чамбарчас богланган миллий хужаликлар мажмуидан иборат.
Узига хос миллий иктисодиёт шаклданган хар бир мамлакатнинг ягона иктисодий маконга интилиши узаро манфаатдорликдан келиб чикади.
Йирик машиналашган ишлаб чикаришга утиш, ташки савдо оркали купрок фойда олишга интилиш бозор муносабатларини хар томонлама ривожланишига олиб келди. Трансттортнинг ривожланиши хам халкаро савдони ривожланиб, баркарор муносабатларга айланишига олиб кедди. Классик капитализм, эркин ракобатнинг энг катта готуги сифатида жахрн бозори вужудга кедди.
Йирик капитал, айникса акционерлик капиталининг вужудга келиб, кучга тулиши натижасида ички бозор торлик килиб колди. Капитал янги фойда кидириб бошка мамлакатларга йуналди.
Капитал чикаришни кучайиши, халкаро айирбошлашни кенгайиши халкаро монополияларни вужудга келишига олиб келди.
Монополиялар борган сари кучайиб, жахон бозори, хом ашё манбалари, капитал куйиш фойдади булган сохаларни эгаллаб олдилар. Бу жараён шартномалар тузиш, ижара, концессия ва бошкалар оркали амадга оширилди. Моноподиялар томонидан дунё охирокибат иктисодий жихатдан булиб олинди.
Натижада, ХIХ аср охири XX аср бошларида илгари эркин булган халкларнинг ерларини колонияларга айлантириш кучайди. Буюк давлатлар томонидан дунёни худуд жихатдан булиб олиниши ва катга мустамлака империялар ташкил булиши тугади. Йирик капитал ва унинг эгалари булган метрополиялар бошка мамлакатлар устидан тамомила хукмронлик килиш имкониятига эга булди. Катта бойликлар ташиб кетилди. Колонияларнинг уз ахолиси очлик, кашшоклик, касалликдан азоб чекиб, баъзи ерларда туб ахолининг кирилиб кетишига олиб келди.
Дунёни худуд жихатдан булиб олиниши билан халкаро иктисодиётда колонияларнинг роли узгарди. Илгари асосан ишлаб чикарилган товарни катта фойда келтирадиган килиб сотиш оркали кузланган максадга эришилган булса, энди колониялар метрополиялар учун арзон ишчи кучи, хом ашё манбаига айланди, капитални катта фойда келтирадиган сохаларга куядиган, харбийстратегик районлар сифатида фойдаланиладиган булди.
Шундай килиб, умумжахон хужалиги вужудга келди.
Мустамлакаларда буюк давлатларнинг манфаатидан келиб чикиб, мехнат таксимоти вужудга келтирилди. Асосий диккат казилма саноатга берилиб, максад хом ашё билан таъминлашга каратилди. кишлок хужалигини ихтисослашуви хам метрополияларнинг эхтиёжларига буйсундирилди. Масалан, XIX асрнинг иккинчи ярмида Хиндистондан Англияга дон ташиб кетиш 11 мартагача ошди. Шу даврда уз ахолисининг очликдан улиши 20 мартага купайди.
Лекин молия капитали хукмронлиги умумжахон тизимида бир томондан унинг ижтимоийиктисодий карамакаршиликларини чукурлашувига олиб келди. Иккинчидан эса асосий ривожланган капиталистик мамлакатлар уртасида булинган дунёни кайтадан булиш учун кураш жахон урушларига олиб келди.
Учинчидан, метрополиялар билан мустамлакалар уртасидаги карамакаршиликлар кучайиб миллий озодлик харакатларини кучайишига олиб келди. Натижада Ер шари харитасидан мустамлака тузуми учириб ташланди.
Шундан сунг, 60йиллардан бошлаб, умумжахон хужалиги янги ривожланиш боскичига кадам ташлади.
Бу боскичнинг аввалгиларидан тубдан ажралиб турадиган жихати шундан иборатки, биринчидан, мамлакатларни ноиктисодий йуллар билан мажбурлаш тугатилади. Иккинчидан доимий иктисодий хамкорлик, узаро манфаатли алокалар асосий уринга чикади. Учинчидан, колок мамлакатлар, хамда аввал иктисодиётни автаркия (ёпик)га асосланган мамлакатнинг бозор иктисодиётига уташи янги глобал иктисодий маконни яратди. Туртинчидан, иктисодий алокаларнинг янги шакллари вужудга келди. Бешинчидан, халкаро алокаларни баркарор амалга ошириш, ривожланиш глобал инфраструктурани шаклланишига олиб келди.
Хозирги пайтда умумжахон хужалиги турли омиллар таъсирида тухтовсиз узгариб, ривожланиб бормокда. Бу омиллар жахоЪ хужалигига юкори даражада динамизм беради. Фантехника революиияси миллий хужаликлар уртасида богланишни янада кучайтиради, ишлаб чикаришнинг байналминаллашуви хам кучайиб боради.
Жахон хужалигини ташкил топиши ва ривожланиши жараёнини баъзи иктисодчилар турт боскичга булишади. Биринчи тоиндустриал боскич - халкаро савдонинг вужудга келиши билан, иккинчи индустриал боскич - жахон бозорининг вужудга келиши билан характерланса, учинчи боскич - халкаро монополиялар вужудга келиши ва умумжахон хужалигининг таркиб топиши, туртинчи боскич - XX асрнинг 60 йилларидан бошланиб хозирга кадар даврни уз ичига олади, хамда аввалги боскичлардан тубдан фарк килади.
Бошка гурух иктисодчилар эса уч боскичга булишади. Улар фикрича тоиндустриал боскични кушиш шарт эмас.
Учинчи гурух иктисодчилар эса биринчи боскичда жахон хужалиги таркиб топган, иккинчи боскичда жахон хужалиги икки лагер - капиталистик ва социалистик тизимга ажралиши юз берган, учинчи боскич эса ана шу ажратиш тугатилиб, барча мамлакатларнинг бозор иктисодиётига утиши билан характерланади дейишади. Баъзи иктисодчилар учинчи боскични узини бир неча даврларга булишади. Жахон хужалигининг шаклланиши неча боскичга булинишидан катъи назар, купчилик иктисодчилар жахон хужалигини таркиб топишини халкаро монополияларни вужудга келиши билан боглашади.
Жахон хужалигининг ташкил топиши турли мамлакатлар уртасида мунтазам, гоят мураккаб иктисодий алокаларни амалга ошишини такозо килади.
Хозирги жахон хужалигига бозор иктисодиёти хос булиб, мамлакатлар уртасидаги юз берадиган алокаларни купгина иктисодчилар икки гурухга булишади.
Биринчиси - хар бир мамлакатнинг уз манфаатини кузлаб олиб бориладиган иктисодий алокалар булиб, айрим икгисодчилар уни соф бозор муносабатлари деб хам аташади. Бу алокалар иктисодий муносабатлар тизимида асосий рол уйнайди.
Иккинчиси - хамкорлик, узаро ёрдам муносабатлари булиб, уни нобозор алокалари деб хам юритилади.
XX аср давомида мамлакатларнннг бирбирларига узаро таъсири кучайди, иктисодий алокалар кенгайиб борди, бошкача айтганда хужалик хаётининг байналмилаллашуви кучайиб борди.
Барча иктисодий жараёнларни байналмилаллашуви натижасида жахон хужалигининг куйидаги таркиби вужудга келди:
1. Жахон товарлар ва хизматлари бозори.
2. Жахон капитал бозори.
3. Жахон ишчи кучи бозори.
4. Халкаро валюта тизими.
5. Халкаро кредитмолия тизими.
Ундан ташкари ахборот, шшийтадкикот, тажриба утказиш, конструкторлик ишлари, маданият ва бошка сохаларда байналмилаллашув интенсив тарзда ривожланиб бормокда.
Жахон хужалиги муносабат тарзида уз объекти хамда субъектига эга.
Жахон хужалиги муносабатларининг объекти халкаро микёсда савдосотик, ресурслар таксимланиши, уларни самарали ишлатиш, ишлаб чикаришнинг ихтисослашуви, иктисодий интеграция, илмий-техникавий хамкорлик, колоклик ва кашшокликни чеклаш, атроф-мухитни мухофаза килиш ва бошкалар хисобланади. Турли давлатлар, транснационал корпорациялар, халкаро ташкилотлар ва институтлар эса жахон хужалигининг субъектлари хисобланади.
Миллий хужаликлар айрим иктисодий адабиётларда марказий давлатлар ва периферия давлатларига булинса, бошкаларда шимол ва жануб давлатлари тарзида гурухларга булинади. Бунда марказий ёки шимолий давлатлар деганда индустриал ривожланган мамлакатларни кузда тутилса, перифери, жанубий давлатлар деганда афар, ривожланаётган мамлакатлар кузда тутилади.
Учинчи хил адабиётларда эса давлатларни ривожланган бозор икшсодиёти хос, хамда бозор иктисодиёти ривожланастган мамлакатларга булинади.
Халкаро амалиётда юкори даражада ривожтшнган етакчи мамлакатлар (АКШ, Германия, Япония), нефт экспорти туфайли юкори даромад олувчи (Саудия Арабистони, кувайт), янги индустриал мамлакатлар (Жанубий Корея, Сингапур), Гонконг (1998 йилдан Хитой таркибида), Бразилия, Мексика уртача давлатлар, нисбатан энг камбагал мамлакатлар (Чад, Бангладеш, Эфиопия ва бошкалар)га булинади.
Умуман олганда, иктисодий тараккиёт ва бошка омилларнинг барчаси йил давомида яратилган ялпи миллий махсулотда уз ифодасини топади.
Шу билан бирга ахоли жон бошига тугри келадиган ялпи миллий махсулот Люксембург, Швейцария, Норвегия, Япония ва бошка катор мамлакатларда 30—40 минг долларни ташкил этгани холда Эфиопия, Бурунди, Чад, Нигер каби давлатларда атиги 100—200 долларга тугри келади. Бу курсаткичлар ана шу мамлакатлар орасида "ер" билан "осмон" ча фарк борлигини курсатиб турибди.
Ривожланган мамлакатлар ривожланаётган мамлакатларга караганда узларида мавжуд ресурслардан бир неча марта ортик ресурсларни ишлатиш, буни эвазига юкори даражада махсулот ишлаб чикариш ва истеъмол килиш имконига эга. Масалан, баъзи хисобларга караганда АКШ дунё ахолисини 4,5 ини ташкил этгани, минерал ресурсларни 20%и унинг худудларида жойлашгани холда, жахон табиий ресурсларини 40%ини истеъмол килади. Булар энг аввало ёнилгиэнергетика, хом ашё ресурсларидир. Истеъмол килинаётган ресурсларнинг 30%и гарбий Европа, Канада ва Японияга тугри келади. Бу мамлакатлар ер курраси ахолисини 9%ини ташкил етиб, 20% атрофида табиий ресурслари жойлашган.
Ривожланган мамлакатлар 40% минерал ресурсларга эга булгани холда 70% дунё ресурсларини истеъмол килади.
Ривожланаётган мамлакатларда ер шари ахолисининг 60% истикомат килаётгани, уларнинг территорияларида дунё минерал ресурсларининг 35% жойлашгани холда атиги 16 % ини узлари истеъмол килади1.
Шу билан бирга, шуни кайд этиш керакки, XX асрнинг иккинчи ярмидан мустамлакачилик муносабатларини тугатилиши билан жахон хужалигида янги тенденция вужудга келди.
Илгари иктисодий ва ноиктисодий зуравонлик, талаш, тенгсизлик, эксштуатацияга асосланган адолатсш алокалар борган сари бархам топиб, тобора цивилизациялашган, адолатли, барчанинг манфаатини хисобга олувчи алокалар урнатилмокда.
Ривожланаётган ва уртача даражада ривожланган мамлакатларда кейинги пайтларда саноат ишлаб чикаришининг усиши уртача жахон курсаткичидан анча юкори. Айрим мамлакатларда хусусан Хиндистон, Таиланд, Сурия, Гонконг, Покистон каби мамлакатларда саноат ишлаб чикаришнинг усиш суръати уртача жахон курсаткичидан 3-4 марта, Хитой, Лесото, Жанубий Корея, Ботсванада ундан хам юкори булган.
Ривожланаётган ва ривожланиш даражаси уртача мамлакатларда борган сари хизмат курсатиш сохалари ривожланиб бормокда. Айникса, ишлаб чикаришга хизмат курсатиш—транспорт, алока, ахборот билан таъминлаш жадал суръатлар билан ривожланмокда.
Жахон хужалиги тараккиетининг хозирги боскичдаги яна бир хусусияти, миллий хужаликларнинг ихтисослашувини чукурлашуви натижасида ишлаб чикаришнинг байналмилаллашувини кучайиши содир булмокда. Бу, уз навбатида, миллий иктисодиётни жахон иктисодиётининг бир кисмига айлантира боради. Жахон хужалигининг миллий иктисодиётга таъсири тобора фаоллашиб бормокда. Бу эса ихтисослашувнинг афзалликларидан, хамда жахонда эришилган ютуклардан туларок фойдаланиш* имконини беради.
Хужалик хаётини байналминаллашуви (интернационалла-шуви) мамлакатнинг хужалиги алокаларида катнашувини ифодалайди.
Миллий иктисодиётнинг байналминаллашуви даражаси энг аввало уларни жахон савдосида катнашиш курсаткичлари оркали аникланади. Хар бир мамлакатнинг ташки иктисодий алокаларда катнашиши хужалик фаолиятининг байналмилаллашуви даражасини аниклаш учун купинча экспорт квотасидан курсаткичидан фойдаланилади. Экспорт квотаси маълум муддат - йил давомида четга чикарилган товар ва хизматларнинг ялпи ички махсулотга нисбатини ифолалайди.

Айрим мамлакатларда экспорт хажмининг ялпи ички махсулотга нисбати (1999 й, % да)1.



Мамлакатлар

Экспортнинг умумий хажми, млрд. доллар

Экспорт квотаси % да

АКШ

933,9

10,7

Германия

623,4

29,9

Япония

436,4

9,9

Хитой

207,6

20,9

Корея Республикаси

156,7

38,5

Россия Федерацияси

87,7

23,3

Малайзия

71,9

98,3

Дания

62,8

36,0

Узбекистон

3,1

18,7

Миллий иктисодиётни интерационаллашуви даражасини аниклаганда импорт хажми, товароборотда ишлаб чикариш омиллари, хусусан капитал экспорти ва импорти курсаткичларидан хам фойдаланилади.


Транспорт ва алоканинг хозирги даражаси хар кандай мамлакатларга чет эл товарлари ва хизматларини тезда кириб келиши учун жуда катта имконият яратади. Халкаро мехнат таксимотининг чукурлашуви хамма мамлакатлар уртасида товар ва хизматларга эхтиёжни орттиради. Миллий иктисодиётни борган сари бирбири билан богланиши кучаяди ва жахон хужалиги борган сари ягона комплексга айланиб боради. Бу ерда шуни хам таъкидлаб утиш керакки, айнан шу жараён катор йирик компаниялар учун дуиё ягона бозор булиб колади.
Турли мамлакатларнинг миллий иктисодиётини интернационаллашуви жахон хужалигини тараккиётида мухим рол уйнаб, уни янада юкори боскичга кутаради. Лекин бу жараён доимо силлик юз бермаган.
Жахрн хужалиги эволюцияси жараёнида юз берган узгаришлар, конфиликтлар айникса I ва II жахон урушида инсоният учун огир йукотишлар кишилик жамияти олдига мамлакатлар уртасидаги зиддиятлар, карама каршиликлар, келишмовчиликларни цивилизациялашган йул билан хал этишни объектив зарурият килиб куиди. Айнан ана шу зарурият туфайли халкаро ташкилот — Бирлашган Миллатлар ташкилотига асос солинди. 1945 йил 24 октабрда унинг уставига 51 мамлакат вакиллари имзо чекди.
Давлатларнинг узаро хамкорлигини ривожлантириш, ер юзида тинчликни саклаш учун кураш ва хавфсизликни таъминлашга эришишда Бирлашган миллатлар ташкилоти алохида урин тутади. БМТ уставига 1945 йилда (24 октябрда) дастлаб 51 мамлакат имзо чеккан булса, хозирга келиб, деярли барча мустакил давлатлар аъзо. Бирлашган миллатлар ташкилотининг таркиби куйидагича булиб, хар бири маълум бир доирада уз ваколати буйича фаолият юритади.
Маълумки, жахон бозори ва умумжахон хужалигининг ташкил топиши ва ривожланишининг хал килувчи омили халкаро мехнат таксимотидир.
Халкаро мехнат таксимоти ижтимоий мехнатнинг турли давлатлар гурухи уртасида таксимланишидир.
Халкаро мехнат таксимоти мамлакат микёсидаги мехнат таксимотининг тугридантугри давоми булиб, алохида мамлакатларнинг у ёки бу турдаги товар ишлаб чикариш ёки хизмат курсатишга ихтисослашувини ифодалайди.
Миллий иктисодиётнинг ихтисослашувида эса миллий хужаликлар, минтакаларнинг ишлаб чикариш шароитларининг узига хослиги, бошкалардан маълум бир жихатлари билан фарк килиши асосий рол уйнайди.
Бу фарклар аввало табиий-географик шароитдаги турли-туманликда ифодаланади, буларга: биринчидан;
А) табиий ресурсларнинг мавжудлиги ёки йуклиги;
Б) табиий ресурсларнинг таркиби ва микдори, казиб олиш ва кайта ишлашга кулайлиги;
В) иклим шароити;
Г) мехнат ресурслари, уларнинг жойланиши ва бошкаларда ифодаланади.
Иккинчидан, иктисодиётнинг ривожланиш даражаси, кулами таъсир килади.
Учитидан, ахолининг анъанавий ишлаб чикариш турига ихтисослашуви.
Туртинчидан, ахолининг маълумоти, билим даражаси, касбий малака маданияти мухим урин тутади.
Ундан ташкари, мамлакатнинг илгари мустамлака булганбулмагани хам катта ахамиятга эга.
Ана шу тафовутлар сабабли айрим мамлакатларда бир хил товар ишлаб чикаришда килинган харажатлар микцори турлича булади ёки зарур булган товарларни ишлаб чикариш учун умуман имконият булмайди.
Хозирги пайтда харажатларни сарфлашнинг факат абсолют микцоригина эмас, балки нисбий устунлиги хам мухим ахамият касб этади.
Шунинг учун хар бир мамлакат узида нисбатан осонрок, камрок харажат билан ишлаб чикариладиган товарларни ишлаб чикаришга ва бошка мамлакатларга сотишга харакат килади. Аксинча, узида ишлаб чикариб булмайдиган ёки ишлаб чикариш учун куп харажат талаб киладиган товарларни сотиб олишга интилади.
Хар бир мамлахатнинг у ёки бу иктисодий фаолиятини амалга оширишда жахон нархлари билан миллий нархлар уртасидаги тафовут асосий рол уйнайди.
Дастлаб жахон хужалигининг таркиб топиши, миллий хужаликларнинг бирбирига богланиши купрок табиий шароитлар, мамлакатларда табиий бойликлар бор ёки йуклиги нуктаи назаридан каралган булса, сунгра киёсий устунлик асосий рол уйнай бошлади.
Фан-техника революцияси турли мамлакатларни хар хил сферада узаро боглик халкаро мехнат таксимотига хам янгича ёндошишга олиб келди. Кейинги йилларда илгари сурилган ана шундай назариялар сифатида мамлакатларни узаро богликлиги концепцияси ва халкаро мехнат таксимотини модернизациялаш назарияларини курсатиш мумкин.
Мамлакатларни узаро богланиши концепцияси халкаро мехнат таксимотларини хозирги замон талабларидан келиб чикиб талкин этади. Голландиялик иктисодчи К. Навенхузе фикрига кура, табиий ресурсларнинг чекланганлиги, айримларининг эса умуман тикланмаслиги атрофмугитнинг булганиши, экологик муаммолар мамлакатларни бирбирига богланишини кучайтиради.
Ривожланган мамлакатлар ривожланаётган мамлакатларнинг хом ашё, энергетика ресурсларига мухтож.
Модернизация назарияси. Бу назарияга биноан ривожланаётган мамлакатларда мехнат таксимоти четдан капитал жалб килишга каратилган булиши керак. Протекционизм сиёсатидан воз кечиш, ривожланган мамлакатлардан импортга йул очиш керак.
Модернизация гояларини реализация килиш натижасида ривожланаётган мамлакатларда янги тармок буйича ихтисослашув таркиб топади. Улар ривожланган мамлакатларнинг эхтиёжларини кондириш учун мехнат сигими, материал сигими юкори махсулот ишлаб чикаришга ихтисослашади. Ривожланган мамлакатлар эса эътиборни фан сирими, капитал сигими юкори, малакали ишчи кучи талаб киладиган мураккаб тармокпарни ривожлантиришга каратади.
Биринчи йуналиш буйича ишлаб чикаришда ихтисослашув чукурлашади. Бирон деталь ёки алохида механизмлар ишлаб чикариш юз беради.
Иккинчи йуналиш алохида мамлакат ёки бир гурух мамлакатларнинг шу регион учун анъанавий махсулот ишлаб чикаришга ихтисослашувидир. Африка мамлакатлари тропик мевалар етиштиришга ихтисослашса, Скандинавия мамлакатлари балик овлашга ихтисослашади.
Хар бир мамлакатнинг кандай махсулот ишлаб чикариш ва экспорт килишга ихтисослашганини экспорт буйича ихтисослашув коэффициенти оркали ифодалаш мумкин. Бу коэффициент мамлакатнинг жахон экспортида кандай махсулот ишлаб чикариш ва сотиш (хизмат курсатиш)га ихтисослашганини курсатади.
Халкаро мехнат таксимотининг иккинчи томони халкаро мехнат кооперациясидир.
Мехнат кооперацияси ихтисослашган мехнат фаолиятини узаро бирлашиб, яхлит мехнат жараёнини ташкил этишидир.
Халкаро мехнат кооперацияси мехнат таксимотининг байналмилал куламда бирлашувини билдиради.
Ихтисослашув асосида кооперациялашувхалкаро микёсда хамкорлик килишнинг учта асосий йуналишини келтириб чикаради: фан сигими юкори махсулотлар ишлаб чикариш ва илмий тадкикотлар утказиш; савдоиктисодий; товарларни сотгандан кейинги хизмат курсатиш. Охирги йуналиш кейинги йилларда шаклланди. Уч йуналиш хам биргаликда ишлаб чикаришни ташкил этиш, кабул килинган дастур ва махсус шартномаларни амалга ошириш оркали эришилади.
Юкори даражадаги халкаро мехнат таксимоти ва кооперацион алокаларнинг хужалик хаёти байналмилаллашувининг олий шакли сифатида интеграция вужудга келади.
Интеграция гоят мураккаб жараён булиб, ишлаб чикаришнинг байналмилаллашуви янги ташкилий шаклларини келтириб чикарадики, давлатлар томонилан куииладиган тусикларни енгиб утишга имкон яратади. Уларнинг энг мухим шакли иктисодий интеграциядир.
Интеграция (integratio) лотинча суздан олинган булиб, турли кисмларнинг бир бутунликка бирлашуви маъносини билдиради.
Биринчидан, машиналашган ишлаб чикариш чукур ихтисослашган булиб, ташки алокаларсиз ривожлана олмай колади.
Иккинчидан, турли давлатлар томонидан куйиладиган тусикларни бартараф килиш лозимлиги объектив зарурат булиб колади.
Лекин, ана шу объектив заруратни амалга ошириш учун куйвдаги шартшароитлар мавжуд булиши керак. А) Мамлакатлар ривожланишм иктисодий даражасида катта тафовут булмаслиги, бирбирига якин туриши талаб килинади. Б) Хукукий умумийликка эга булиш, тарихан ривожланган алокалари булиши керак.
Иктисодий интеграция, ишлаб чикариш, фантехниканинг етакчи тармокларида чукур ва баркарор кооперация алокаларини шакллантириш, иктисодий хамкорликни турли шаклларини ривожлантиришни билдиради. Улар уртасидаги алокаларни янада юкорига кутаради, унга янгича хусусият бахш этади.
Интеграция халкаро ишлаб чикариш ва бозор инфраструктурасини вужудга келтиради. Илмийтехникавий ишлаб чикариш, савдо, молия сохасидаги хамкорликка мунтазам доимийлик тусини беради. Халкаро мехнат таксимоти канча чукур булса, ишлаб чикариш кооперация алокалари канча мустахкам булса, иктисодий интеграция шунча муваффакиятли ривожланади.
Жахон хужалигида иктисодий интеграция турли шаклларда ривожланади. Унинг энг мукаммал шакли Европа иттифоки. 1958 йили олти мамлакат Франция, ГФР, Италия, Бельгия, Голландия, Люксембург Европа иктисодий хамжамиятини ташкил этишди. Унга 1973 йили Буюк Британия, Дания, Ирландия, 1981 йили Греция, 1986 йили Испания ва Португалия , сунгра Филландия, Швеция, Австрия давлатлари киришди.
Бу уюшманинг асосий вазифаси иштирокчи мамлакатлар товарлари, хизматлари, капиталлари ва ишчи кучи учун бирлашган бозорни вужудга келтириш хисобланган. Шунинг учун уни купрок "Умумий бозор" деб аталган.
Хамжамият таркибига кирган мамлакатларнинг сони ортибгина колмай устун даражадаги савдосотикцаги хамкорликдан ташкари бошка сохаларни интеграциялаш жараёни хам жадал амалга оша борди.
Хамжамият даражасида божхирож бекор килинган, экспорт ва импорт учун ички тусиклар йук. Бошка мамлакатлардан импортга ягона бож тарифлари белгиланган. Умумий аграр сиёсат юритилади. Капитал ва ишчи кучи миграциясига эркин имкониятлар яратилган. Хисоб-китобни амалга ошириш учун аввал ягона валюта тизими ЭКЮ яратилган булса, 1999 йилдан муомалага "Евро" киритилди. 2002 йилдан бошлаб, хамжамият даражасида факат хисобкитоб учун эмас, муомалада накд пул сифатида хам фойдаланилади.
Ягона фукаролик паспортлари, стандартлари тизими, коммуникация, ва транспорт, умумий божхона тизими, киритилди. Бир хилда соликлар жорий килиш амалга оширилмокда. Узаро савдосотик учун белгиланган барча бахсларни, узаро тартибга солиш учун кабул килинган инструкцияларини бекор килиш, маълумоти хакидаги миллий дипломларни бир хилда тан олиш ва бошкалар жорий килинди.
Хозирги пайтда Европа хамжамияти янада янги боскичга кутарилди.
Интеграция гарбий Европа капиталига ва асосий ракиблари АКШ ва Япония билан тенг ракобат олиб бориш имкониятини берди.
1961 йилда Иктисодий хамкорлик ва тараккиёт (ОЭСР) ташкилоти тузилиб, унга жахоннинг 24 та ривожланган давлатлари киради. Ташкилот уз аъзоларини иктисодий усиш учун имкониятлар яратишига таъсир курсатади. Бу мамлакатлар томонидан юритиладиган иктисодий сиёсатни уйгунлаштиради. Халкаро капитал миграциясига таъсир курсатади. Шунингдек, ривожланаётган мамлакатларга ёрдам курсатиш стратегиясини ишлаб чикиб амалга оширадилар.
Ривожланган мамлакатлар доирасида янги интеграцион иттифок - бу Шимолий Америка уюшмаси булиб, у АКШ, Канада, Мексикани бирлаштиради.
1991 йили Минск ва Алматидаги келишувлардан кейин собик Иттифок таркибига кирган мамлакатлардан асосий кисми биргаликда мустакил давлатлар хамкорлиги ташкилотини тузди. Буни 1992 йил Тошкентда утказилган йигилиш яна бир бор тасдикдади.
Бу йиллар давомида МДХ мамлакатлари икки томонлама ва куп томонлама шартнома муносабатлари доирасида тенг хукукли шерикчилик асосида узаро фойдали хамкорлик килиш учун имкониятлар катта эканлигини курсатдилар. Лекин хали кабул килинган карорларни амалда бажаришни таъминлайдиган механизмлар чинакамига ишга тушгани йук.
Хозирги пайтда Марказий Осиё мамлакатларининг худудий интеграциясини чукурлаштириш учун жиддий ишлар олиб борилмокаа.
Кейинги пайтларда ривожланаётган мамлакатларда хам интеграиия жараени у даражада чукур, самарали булмасада, хужалик алокалари, уларнинг богланиши руй бермокца. Турли регионал гурухлар умумий бозор, эркин савдо худудлари, божхона, валюта муносабатлари буйича хамкорлик урнатишга каратилган. Нисбатан йирик интеграцион гурухдарга Лотин Америкаси интеграциясини киртиш мумкин.
Кейинги 15-20 йил мобайнида ишлаб чикаришнинг байналмилаллашувини кучайиши халкаро микёсда унинг харакатини чекланмаган булишини зарур килиб куяди. Натижада капиталнинг трансмиллий шакли ривожланади, жахон хужалигида байналмилал саноат ва банк корпорациялари хукмрон рол уйнай бошлади.
Хозирги замон халкаро корпорация, концерн ёки консернлар уюшмаси булиб жахон хужалигида бир еки бир неча сохада хукмронлик килиши мумкин. Хозирги даврда 1 млрд. доллардан ортик оборотига эга 600 дан ортик улкан корпорациялар саноат ишлаб чикаришининг 1/3 дан ортигини, ташки савдонинг ярмидан купи, яратиладиган технологияни деярли 80% ини назорат килади.
ТМКлар ядроси бир мамлакатга ёки икки ва ундан ортик мамлакатга тегишли булиши мумкин.
Микёси ва фаолият юритиши жихатидангина эмас, балки капитали ва капитални назорат килиш жихатидан хам байналмилал корпорациялар халкаро корпорациялар дейилади. Улар купинча икки ва ундая ортик мамлакатларга тегишли булади. Ана шундай халкаро корпорацияларнинг энг улканлари "Роял-Датч-Шэлл", "Юнилевер", "Арбед" ва бошкалардир.
Капитали ва капитални назорат килиши жихатидан, яъни унинг ядроси - "она " компанияни бир мамлакатга тегишли булган шакли трансмиллий корпорациялар дейилади. Буларга мисол тарикасида АКШнинг "ИБМ", "Кока-Кола", "Проктер энд Гембл", Япониянинг "Тошиба", Франциянинг "Томпсон", ГФРнинг "Сименс", Швейцариянинг "Нестле" ва бошка куплаб корпорацияларни курсатиш мумкин.
ТМК доирасила айирбошлаш трансферт нархлари асосида амалга оширилади. Трансферт нархлари - бу бир компаниянинг булинмалари уртасида бирбирига сотадиган товар ва хизматларга куйиладиган нархлардир.
Ташки иктисодий алокаларни шериклар уртасида кандай тарзда олиб борилиши, битимлар (шартномалар) тузиш учун юридик статус асосий рол уйнайди. Агарда айирбошлашнинг субъектлари булган бош(она) компания ва унинг чет эл филиаллари (киз компания) мустакил юридик шахс макоми — статусига эга булса, улар уртасидаги хисобкитобларда трансферт нархлари одатдаги ташки савдо нархларидан фарк килмайди.
Агарда чет эл булинмалари бундай макомстатусга эга булмаса, унда, айирбошлаш трансферт нархлари оркали амалга оширилади. У шартли хисобкитоб килиш характерига эга. Бу нархлар буиича реал туловлар амалга оширилмайди.
Хозирги пайтда хисобларга караганда, ТМКларга жахон микёсида яратилган ЯИМнинг 1/5 дан 1/4 кисми, бош компания билан уларнинг чет эллардаги филиалларига жахон савдосининг 1/3 кисми тугри келар экан.
Республикада «Моторола» (АКШ), «Сименс», «Алкател» (Германия), «ДЭУ» (Жанубий Корея) ва бошка етакчи чет эл компаниялари муваффакият билан фаолият юритмокдалар.
Монополистик устунлик (афзаллик) модели иктисодчи Стивен Хаймер томонидан ишлаб чикилиб, кейинчалик Ч. Киндлебергер ва бошка иктисодчилар томонидан ривожлантирилган. Бу модел чет эллик инвестор махаллий инвесторга нисбатан нокулай шароитда булади деган гояга асосланади. Сабаби биринчидан, мамлакатнинг бозорини махаллий инвесторга нисбатан яхши билмайди. Иккинчидан бу ерда уки махаллий инвесторга ухшаб кенг алокалари йулга куйилмаган. Учинчидан, кушимча транспорт харажатлари килишга мажбур ва таваккалчилик хатари катта. Шунинг учун унга кушимча монополистик (яъни, факат унга тегишли) имтиёзлар бериш керак. Бунинг натижасида у юкори фойда олиш имконига эга булсин. Бу уни бошка мамлакатга инвестиция киритиб, таваккалчилик килиб, уз маблагидан ажралиб колиш хатарига йул куйгани учун мукофот.
Махсулотнинг хаётий цикли модели америкапик олим Раймонд Вернон томонидан ишлаб чикилган. Бу моделга кура хар кандай янги махсулот 4 боскични босиб утади (кейинги пайтда баъзилар 5 боскичга булишади). I боскич - бозорга кириб бориш; II боскич - сотилаётган махсулот микдорини усиши; III боскич - етуклик; (Беш боскичга булувчилар алохида IV боскич сифатида бозорнинг туйинишини ажратишади.) IV (V) боскич - сотишнинг камайиши.
Интернализация модели инглиз-америка иктисодчиси Роналд Коузнинг катта корпорациялар ичида алохида ички (инг.internal) бозор мавжуд. У коргюрация рахбарлари ва унинг филиаллари (булимлари) томонидан тартибга солинади деган гоясига асосланади.
Интернализация моделининг яратувчилари инглиз Питер Бакли, Марк Кессон, Ален Рагмен, Жон Даннинг ва бошкалар формал халкаро операцияларнинг асосий кисми аслида трансмиллий корпорация деб аталмиш нихоятда катта хужалик юритиш комплексларининг ички операцияларидан (фирманинг ички операциялар шаклидаги) иборат. Корпорациянинг интернационал таркибининг барча элементлари бош компаниянинг глобал стратегиясидан келиб чиккан холда ягона уйгун механизм сифатида амал килади. Бош максад, корпорация фаолиятидан бир бутун холда фойда куриш, унинг алохида бугинларидан эмас.
ТМКларнинг юкорида курсатиб утилганидек, жахон хужалигининг муким таркибий кисмига айланиши туфайли бутун дунё ягона бозорга айланиб боради.
Жахон хужалигининг ягона товар ва хизматлар, каинтал, ишчи кучи ва билимлар бозори сифатида ифодаланиши глоболизация деб аталади.
Глобализация уз мохиятига кура, юкорирок даражадаги байналминаллашув ва уни янада ривожланишида ифодаланади. Уз мохиятига кура бу дунё ун минглаб ТМКлар учун ягона бозорга айланади. Улар фаолият юритишлари учун барча регионлар очик.
Иктисодиётни глобаллашуви хар томонлама савдо барьерлари (тусиклари)ни бартараф килиш билан бирга ахборот ва бошка хизматлар курсатишга йуналтирилган савдо блокларни вужудга келиши билан характерланади.
Глобализация:
1. арзон моддий ва мехнат ресурсларидан фойдаланишнинг афзаллигига асосланган ракобатни технолошянинг устунлигига асосланган ракобат билан алмашинишига олиб келади;
2. ишлаб чикаришни баркарор вертикал тарзда ташкил этишдан фаол равишда мослашувчан ихтисослашувга ва кичик корхоналар занжири тарзида ташкил этишга утилишига олиб келади.
Илгари уларга уз мамлакатидаги бошка миллий фирмаларгина ракобатчи булган. Глобализация халкаро микёсдаги ракобатни ички миллий бозорда хам оддий ходисага айлантиради.
Хужалик хаётини глобаллашуви натижасида жахон хужалигига борган сари катор муаммолар купрок таъсир курсата бошлади. Улар хакида дастлаб жахон хамжамияти 60йилларнинг охири ва 70йилларнинг бошларида гап бошлаб, диккат каратишни бошлаган эди. Кейинчалик бу муаммолар глобал (франс.global-умумий, лот. globus - шар, бутун ер шарини камраб олувчи) номини олди ва илмий адабиётларда иктисодий тадкикотларнинг махсус йуналиши сифатида "глобалистика" термини кулланила бошланди.
Глобал муаммолар хакида купчилик тадкикотчилар хамфикр. Уларнинг фикрича глобал муаммоларнинг турлитуманлигига карамай, уларни жахон иктисодиётининг бошка муаммоларидан ажратиб турувчи умумий хусусиятларга эга. Булар куйидагилар:

  • умумжахон характерига эга, яъни бутун инсоният (хеч булмаганда унинг катта кисми) такдири ва манфаатига дахлдор;

  • инсоният хаети, жамият тараккиётига хавф солади. Хатто кишилик жамияти цивилизациясига хавф тугдиради;

  • узаро бирбири билан боглик;

  • дунё хамжамиятини биргаликда фаолият юритишини талаб килади;

  • тез, кечиктириб булмайдиган карор кабул килишни зарур килиб куяди.

Ана шу белгилар, хусусиятларга кура, жахон тараккиётининг куйидаги муаммолари глобал муаммоларга киритиладиган булди;

  • кашшоклик ва колокликдан кутилиш;

  • куролсизланиш ва жахонда адро урушини олдини олиш;

  • озиковкат, табиий ресурслар (купинча алохида энергетика ва алохида хом ашё муаммоси сифатида курилади) муаммоси;

  • демографик муаммо (У шуниси билан ажралиб турадики, ривожланган, ривожланаётган мамлакатлар олдига бирбиридан тамомила фарк киладиган масалаларни куяди. Бутун дунё учун умумий булгани холда айрим мамлакатлар учун узига хослиги билан ажралиб туради. Масалан: ривожланаётган мамлакатлар учун демографик муаммо ахолини тез усиши булса, ривожланган мамлакатлар учун ахоли микцори деярли узгармагани холда унинг таркибини караб бориши, постсоциалистик мамлакатларда эса тугилишга караганда улимнинг баркарор равишда ортиб бориши — ахолининг депопуляцисидир)2;

  • экологик муаммо;

  • инсоний потенциални ривожлантириш муаммолари (постиндустриал тараккиёт инсонга булган диккатни ортишини талаб килиши, айникса иш кучининг сифати асосий рол уйнаши, у уз навбатида таълимтарбияни янги погонага кутаришни зарур килиб куяди).

Кишилик жамияти тараккиёти туфайли янги глобал муаммолар келиб чикади. Масалан, хозир, дунё океанини тадкик килиш ва узлаштириш, космосни узлаштириш ва ундан фойдаланиш масалаларини курсатиш мумкин. Афсуски, халкаро терроризм хам хозирги пайтда глобал муаммолар каторидан жой олди.
XX асрнинг 70 ва 80йилларидаги, айникса 90-йиллардаги юз берган узгаришлар глобал муаммоларни кайси бирини устун куйиш масаласини узгаришига олиб келди. Агар 60-70 йилларда асосий муаммо ядро урушини хавфини олдини олиш булса, хозирги пайтда кайси муаммони асосий деб топиш буйича бир фикр йук. Бир хил мутахассислар экологик муаммони биринчи уринга куйишса, бошкалари - демографик муаммони куйишади. Учинчилари эса, кашшоклик ва колоклик муаммосини куйишади.
Глобал муаммоларни кай бирини устун куйиш факатгина илмий эмас, балки практик ахамиятга эга. Турли тадкикот марказларининг хисобларига караганда инсоният бу глобал муаммоларни ечиш учун камида 1 триллион доллар (харид кобилияти буйича) сарфлаши талаб килинар экан. Бу жахон ЯИМнинг 2,5-3%дан ортик кисмини ташкил етади. Куриниб турибди, маблаг сарфи кайси муаммони асосий муаммо деб кабул килинишига боглик.
Шундай килиб, мехнат таксимоти ва кооперациясининг чукурлашиб бориши, хадкаро муносабатларнинг ривожланиб бориши билан жахон хужалиги шаклланди, таркиб топди. Халкаро интеграция туфайли жахон хужалиги янги боскичга кутарилди. Халкаро байналминаллашув ва интеграция ТМКларнинг жахон хужалигининг таркибий кисмига айланишига олиб келди. Улар уз навбатида жахон хужалигининг глобаллашувига олиб келди. Бу бир томондан миллий хужаликларни ривожланишига, мавжуд ресурсларни ишга солишга, ишлаб чикариш хажмини ошириш, инфраструктурани ривожланишига олиб келса, иккинчи томондан шу мамлакат ва жахон микёсида катор муаммоларни келиб чикишига сабаб будади. Хозирги пайтда жахон хамжамияти ана шу муаммоларни ечиш учун харакат килмокда, янги йулларини изламокда.



Download 43.9 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling