Jahon xo’jaligida rivojlangan mamlakatlar
Download 0.51 Mb. Pdf ko'rish
|
Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti ochiq dars
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1.Rivojlangan mamlakatlarning tavsifi,belgilari va guruhlanishi
- Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari Rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisdoiyotidagi o’rni quyidagi miqdoriy
- Jahonning uch iqtisodiy va siyosiy markazi Shimoliy Amerika Jahon YaIMning ¼ qismi G’arbiy Yevropa
- 2. Jahon xo’jaligida rivojlangan mamlakatlarning tutgan o’rni
- Mamlakatlar va guruhlar Soni YaMM Tovarlar va xizmatlar eksporti
- Buyuk Britaniya
- 99.4 102.0 3. Rivojlangan mamlakatlarning
- 4. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining tarkibi
- Kompaniya Kapitallas hish darajasi, mlrd doll. Xodimlar
- 5. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida davlatning ro’li
- Mamlakat 2009-y 2013-y Mamlakat 2009-y 2013-y
- Yangi Iqtisodiyot-inson
Jahon xo’jaligida rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti 1. Rivojlangan mamlakatlarning tavsifi, belgilari va guruhlanishi 2. Jahon xo’jaligida rivojlangan mamlakatlarning tutgan o’rni 3. Rivojlangan mamlakatlarning interatsion birlashmalari 4. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining tarkibi 5. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida davlatning ro’li 2 1.Rivojlangan mamlakatlarning tavsifi,belgilari va guruhlanishi
ega mamlakatlar-jahon iqtisdoiyotining asosiy subyektlaridan biri hisoblanadi. Ushbu guruhga 30 dan ortiq mamlakatlar kiradi va ba’zan shu mamlakatlar “sanoati taraqqiy etgan” mamlakatlar deb ataladi. 3 Rivojlangan mamlakatlar asosiy xususiyatlari
xususiyatlardan biri- daromadlarning aholi qatlamlari o’rtasida nisbatan tekis taqsimlanishi va mamlakatlar iqtisodiyoti ijtimoiy yo’naltirilganligidir. Xususan:
Rivojlangan mamlakatlarning rivojlanish ko’rsatkichlari Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari Rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisdoiyotidagi o’rni quyidagi miqdoriy va sifat ko’rsatkichlari bilan ifodalanadi -jahon sanoat ishlab chiqarishning 57% -jahon qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning 40% -jahon tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishning 80%ga yaqini; -jahon ilmiy-tadqiqot ishlanmalari va yuqori tehnologik mahsulotlar ishlab chiqarishning 90%ga yaqini 5 Miqdoriy va sifat ko’rsatkichlari:
•
•
mamlakatlar xissasiga to’g’ri keladi.
•
•
•
•
6 Jahon rivojlangan mamlakatlar guruhlanishi Jahonning uch iqtisodiy va siyosiy markazi Shimoliy Amerika Jahon YaIMning ¼ qismi G’arbiy Yevropa Jahon YaIMning ¼ qismi Yaponiya Jahon YaIMning 7-8% 7 Rivojlangan mamlakatlar guruhlanishi
tarkibida jahonning 30 dan ortiq davlatini birlashtirgan bo’lib, bu davlatlar dunyo mamlakatlari хo’jaligida tutgan o’rniga ko’ra bir necha klassifikatsiya bo’lib o’rganiladi. Хullas, jahon хo’jaligida rivojlangan mamlakatlar o’z rivojlanish sohalari bo’yicha katta imkoniyatlarga ega bo’lib, jahon mamlakatlarini rivojlanishida asosan generatorlik rolini 45 mamlakat o’ynab kelmoqda. 8 1. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmi bo’yicha rivojlangan katta «еttilik» davlatlar guruhi (ushbu davlatlar guruhiga Rossiya Federatsiyasini qo’shilishi bilan «katta sakkizlik» davlatlar guruhi dеgan so’zlar ham ishlatilmoqda). Ushbu guruhga AQSh, Yaponiya, GFR, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Kanada kabi davlatlarni kiritish mumkin. 2. Yevropa Ittifoqi kiruvchi davlatlar guruhi. Ushbu guruhga GFR, Belgiya, Daniya, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Portugaliya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Shvetsiya, Finlandiya, Avstriya kabi davlatlarni kiritish mumkin. 3. Yevropa Erkin Savdo assotsiatsiyaga (ЕAST) kiruvchi davlatlar guruhi. Ushbu guruhga Islandiya, Liхtenshteyn, Norvegiya, Shvetsariya kabi davlatlarni kiritish mumkin. 9 Ular quyidagilardan iborat: 4. Benilyuks guruhiga kiruvchi davlatlar guruhi. Ushbu guruhga Belgiya, Niderlandiya va Lyuksemburg kabi davlatlar kiradi. 5. Shimoliy Amerika Erkin savdo shartnomasiga (NAFTA) kiruvchi davlatlar guruhi. Ushbu guruhga AQSh, Kanada, Meksika kiradi. 90-yillar boshida aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotni (YaIM) to’g’ri kelishi bo’yicha jahonning rivojlangan mamlakatlari quyidagicha tavsiflangan edi: Yaponiya dunyoda ushbu ko’rsatkich bo’yicha uchinchi o’rinda turgan bo’lsa, Kanada 11, Norvegiya 6, Shvetsariya 1, Shvetsiya 5, AQSh 10, Avstriya 20, Fransiya 13, Niderlandiya17, Buyuk Britaniya 21, Islandiya 9, GFR 8 o’rinda turgan.
2. Jahon xo’jaligida rivojlangan mamlakatlarning tutgan o’rni ХХ-XXI asrlar boshida jahon хo’jaligida rivojlangan mamlakatlarning tutgan o’rni juda katta bo’lib, bunday guruhga kiruvchi davlatlar asosan Yevropa qit’asi va Shimoliy Amerika materigida joylashgandir. Ma’lumki, rivojlangan «katta yettilik» davlatlar (hozirgi kunda ushbu davlatlar guruhiga Rossiya Federatsiyasini qo’shilishi bilan «katta sakkizlik» davlatlar dеgan so’zlar ham jahon iqtisodiyotida ishlatilmoqda)iqtisodiyotini rivojlanishi asosan tabiiy resurslardan qanday foydalanishlik darajasiga va Shuningdek uzoq yillarga mo’ljallangan zamonaviy ilmiy-teхnikaviy taraqqiyotdagi o’zgarishlarga bog’liqdir. 11 Jahon xo’jaligi rivojida rivojlangan mamlakatlarning o’rni
mamlakatlar (AQSh, GFR, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Kanada,Italiya) iqtisodiyoti muhim rol o’ynamoqda. Ushbu mamlakatlar ulushiga rivojlangan davlatlarda ishlab chiqarilayotgan jami sanoat mahsulotlarning 79-80%i va dunyo mamlakatlarida ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarning 59-60%i, tovarlar eksportining 60-61%i va хizmat ko’rsatish sohalarning 49- 50%i to’g’ri kelmoqda. 12 Rivojlangan mamlakatlarning dunyo YaIM dagi ulushlari (2013-yil) Mamlakatlar va guruhlar Soni YaMM Tovarlar va xizmatlar eksporti Aholi Rivojlangan mamlakatlar 36 43,6 61,2 14,7 AQSh 16,4 9,9 4,5 Yevropa Ittifoqi 18 12,3 24,8 4,7 Germaniya 3,4 7,4 1,2 Fransiya 2,5 3,5 0,9 Italiya 2,0 2,7 0,8 Yaponiya 4,6 3,6 1,8 Buyuk Britaniya 2,3 3,4 0,9 Canada 1,5 2,4 0,5 “Katta Yettilik” 7 32,7 32,9 10,6 13 Jahon YaIM dagi ulushlar:
ulushi 77,1% dan 43,6% gacha, tovarlar va xizmatlar eksportidagi ulushi esa 64,3% dan 61,2% gacha qisqargan. Xususan “Katta yettilik” va AQSh ning jahon YaMM hamda tovarlar va xizmatlar eksportidagi ulushi sezilarli qisqargan(mos ravishda 64,2% dan 32,7% gacha va 29,9% dan 16,4% gacha). Ushbu holat jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar mavqeyining ortib borayotganligini ko’rsatadi. 14 Jahonning ayrim rivojlangan mamlakatlarida YaIM ning o’zgarishi
2000 2005 2008 2009 2010 2011 2012 Avstriya 100.9 102.4 101.4 96.2 101.8 102.8 100.9 Belgiya 100.8 101.8 101.0 97.2 102.4 101.8 99.7 Irlandiya 105.3 105.9 97.9 94.5 99.2 101.4 100.9 Islandiya 103.9 107.2 101.2 93.4 95.9 102.9 101.6 Ispaniya 103.7 103.6 100.9 96.2 99.8 100.1 98.4 Italiya 101.9 100.9 98.8 94.5 101.7 100.4 97.4 Kanada 101.7 103.1 101.1 97.2 103.2 102.6 101.8 AQSH 101.1 103.1 99.7 96.9 102.4 101.8 102.2 Shvetsariya 101.2 102.7 102.2 98.1 103.0 101.9 101.0 Shvetsiya 101.3 103.2 99.4 95.0 106.6 103.7 100.7 Buyuk Britaniya 102.2 103.2 99.2 94.8 101.7 101.1 100.2 Yaponiya 100.4 101.3 99.0 94.5 104.7 99.4 102.0 3. Rivojlangan mamlakatlarning interatsion birlashmalari
muhim tendensiya integratsiya hisoblanadi. Jahonning yetakchi uch markazi o’rtasida iqtisodiy munosabatlar faol rivojlanayotgan bo’lsa-da, integratsiya jarayonlari uchlikning asosini tashkil etuvchi integratsion guruhlar va ularning a’zolari o’rtasida yanada jadal sur’atlarda rivojlanmoqda. Misol uchun, NAFTA doirasidagi savdo hajmi ushbu gurhning jami tashqi savdosida 1970-yilda 36 % ni, 1990-yilda 41 % ni, 2013-yilda esa 49,2 % ni tahskil etdi.NAFTA ning boshqa mamlakatlar bilan savdosida Yevropa mamlakatlarining ulushi yuqori va ushbu ko’rsatkich 2013- yilda 15,2 % ga teng bo’ldi. 16 Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IHTT).
Shuningdek хalqaro iqtisodiy munosabatlarni keskin rivojlanib borishi bilan bog’liq holda bir qator birlashgan umumiqtisodiy tashkilotlar tashkil topdi. Ana shunday tashkilotlardan biri Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotidir. Bu tashkilot dunyoda eng yirik umumiqtisodiy tashkilotlardan biridir. Uning tarkibida jahonning 24 ta davlati, ya’ni, barcha rivojlangan kapitalistik (Janubiy Afrika Respublikasi va Isroildan tashqari) davlatlari birlashgan. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (a’zolari - AQSh, Yaponiya, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Islandiya, Norvegiya, Shveysariya, Turkiya davlatlari, Shuningdek YeI mamlakatlariga kiruvchi 25 mamlakat) dan tuzilgan. 17 Osiyo-Tinch Okеani mintaqasi davlatlarining iqtisodiy hamkorlik tashkiloti
Bruney, Yangi Zelandiya, Gonkong, Хitoy, Avstraliya) 147 birlashtirgan bo’lib, bu davlatlar hissasiga jahon mamlakatlarining yalpi milliy mahsulotini 23-24% i, jahon savdosining 40-42% i va dunyo aholisini 40-41% i to’g’ri keladi. Bu hamkorlik tashkilotiga a’zo bo’lgan davlatlar 1991 yilda Osiyo zonasida erkin savdoni rivojlantirish va savdo sohasidagi samaradorlikni yanada ko’tarish maqsadida 15 yilga (2005yilga qadar) savdo chеgaralarini va chеgara bojlarini bekor qilish to’g’risida qaror qabul qilishgan. hozirgi kunda Osiyo-Tinch okeani mintaqasi davlatlari jahonning ko’plab mintaqalarida moliyaviy ishlarni rivojlantirish, vositachilik, aхborotlashtirish va shuningdek transport хizmatlarini kengaytirish ishlariga o’z hissalarini qo’shib kelmoqdalar. 18
Shimoliy Amerikaning uch yirik davlati(NAFTA davlatlari)
rivojlanishida ni 1994 yilning 1yanvarida NAFTA davlatlari birlashishi muhim ahamiyatga egadir. Bu mamlakatlar (AQSh, Kanada, Meksika) hissasiga jahon mamlakatlarining yalpi mahsulotining 31-32% i, dunyo aholisining 7-8% i to’g’ri keladi (NAFTA davlatlari hududida 370 mln.dan ortiq aholi Yashaydi). Bu davlatlar tomonidan ishlab chiqarilgan yillik tovar va хizmatlar hajmi 7 trln. AQSh dollarini tashkil qiladi. NAFTA davlatlari ulushiga jahon savdosi umumiy hajmining 19-20% i to’g’ri keladi. NAFTA davlatlari tomonidan imzolangan shartnomaning asosiy huquqiy holatlarni o’z ichiga oladi. Jumladan, AQSH, Kanada va Meksika davlatlari o’rtasida savdo tovarlarga nisbatan bojlarni bekor qilish kabi ayrim iqtisodiy va siyosiy munosabatlarni tartibga solish. 19 4. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining tarkibi
iqtisodiyotining tarkibi post-industrial tarkibga ega bo’la boshladi . Tahlillar ko’rsatishicha, rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining tarkibida 1980-yilda birlamchi(qishloq xo’jaligi,qazib olish,o’rmon va baliqchilik xo’jaligi) tarmoqlarining ulushi YaIM ga nisbatan 3.5 % ni tashkil etgan bo’lsa, 2009-yilda 2 % gacha qisqargan. Ushbu vaqt ichida ikkilamchi tarmoqlar (sanoat va qurilish) ulushi 33,5 % dan 26 % gacha qisqargani holda, uchlamchi tarmoqlar(xizmatlar sohasi) 63 % dan 73 % gacha oshgan. 20 Iqtisodiy tarkibning vujudga kelishi
qishloq xo’jaligi va tog’-kon sanoati samaradorligining o’sishi natijasida YaIM tarkibida birlamchi tarmoqlar ulushining keskin pasayishi va milliy xo’jaliklar tarkibida qayta ishlash sanoati ulushining saqlanishi sharoitida xizmat ko’rsatish sohasining ulushi barqaror ortib borishi kuzatildi. 21 Ijtimoiy soha
rivojlanish modellari doirasida ish vaqti davomiyligi va ishsizlik darajasi o’rtasida farq kuzatiladi. Aholi turmush darajasining yuqoriligiga qaramasdan AQSh va Yaponiya rivojlangan mamlakatlar o’rtasida bir ishchiga hisoblangan rasmiy ish soatlari(1800 saot) bo’yicha yetakchilik qiladi. Bu ko’rsatkich 2003-yilda Buyuk Britaniya- 1700, Italiya-1600, Germaniya va Fransiya-1500, Niderlandiya va Norvegiya- 1400 soat atrofida bo’lgan. 22 Tashqi iqtisodiy aloqalar sohasi
da, ohirgi o’n yillikda ularning ulushi qisqarish tendensiyasiga ega.
ulushi 66,2 % tashkil etgani holda, ushbu ko’rsatkich 2013- yilda 50,9 % ga teng bo’ldi. Ushbu holat asosan AQSh, Yaponiya va Buyuk Britaniya ulushining qisqarishi bilan bog’liq bo’lib, ularning jahon tovar eksportidagi ulushi 1980-2013- yillarda mos ravishda 11 %, 6,4 %, 5,4% gacha va 8,4% ,3,8 %, 2,9 % gacha pasaygan. 23 Rivojlangan mamlakatlarning eski va yangi iqtisodiyot vakili sifatidagi kompaniyalarning ko’rsatkichlari Kompaniya Kapitallas hish darajasi, mlrd doll. Xodimlar soni, ming kishi Kompaniya Kapitalla shish darajasi, mlrd doll. Xodimlar soni, ming kishi General Electric 259,6 307 Apple 478,8 80,3 Ford Motor 60,6 181 Microsoft 340,2 99 General Motors 54,7 219 313 47,8 Jami: 374,9 707 Jami: 1132 227,1 24 5. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida davlatning ro’li
1933-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozisharoitida inqirozga qarshi chora-tadbirlarni boshqarish bilan asos solingan. Keyns nazariyasiga muvofiq soliq, kredit, narx siyosati, davlat xarajatlarini boshqarish, harbiy talabni rag’batlantirish va cheklash kabi chora-tadbirlar inqirozga qarshi siyosatning asosiy vositalari bo’ldi. Davlat inqiroz davrida yalpi talabni, davlat xarajatlarini oshirish, biznesga solinadigan soliqlarni pasaytirish, kredit olish huquqini kengaytirish, yumshoq pul-kredit siyosatini olib boorish orqali rag’batlantirdi. Iqtisodiy o’sish davrida esa davlat o’z xarajatlarini qisqartirgan, qattiq pul-kredit siyosatini yurutib, soliqlarni oshirgan va kredit olish huquqini cheklagan 25 Rivojlangan mamlakatlarda budjetni rejalashtirish
vositalaridan biri pul-kredit siyosatidir. Pul-kredit siyosatini davlatlarning markaziy banklari olib boradilar. Ular quyidagilar:
kompaniyalar, banklarning qimmatli qog’ozlari bilan operatsiyalarini amalga oshiradi. 26 Davlat xarajatlari YaIM ga nisbatan, % da Mamlakat 2009-y 2013-y Mamlakat 2009-y 2013-y Avstriya 52,3 51,2 Niderlandiya 50 46,7 Belgiya 54 54,5 Norvegiya 46,1 44,2 Buyuk Britaniya 47,2 43,8 Portugaliya 48 48,7 Germaniya 47,6 44,5 Rossiya 40,5 - Daniya 58,4 56,9 Slovakiya 40,8 38,7 Isroil 42,4 40,5 Sloveniya 46,8 54,5 Irlandiya 49 40,4 AQSh 43,3 36,6 Islandiya 52,1 46,3 Finlandiya 49,4 56,1 Ispaniya 52,1 54,4 Fransiya 56 57,2 Italiya 51,9 54,5 Shvetsariya 36,7 32,9 Kanada 43,8 44,5 Shevtsiya 52,7 53 Kipr 46,4 46,4 Chexiya 46,1 42,3 Lyuksemburg 42,5 43,5 Yaponiya 39,7 40 27 Jahon moliyaviy inqirozining rivojlangan mamlaktlarga ta’siri
iqtisodiyotida davlatning mavqeyini, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda yanada oshirdi.
mamlakatlar jahonning uch iqtisodiy va siyosiy markazi tashkil etishadi. Ushbu uchlik ichida iqtisodiy kuchlar nisbati o’zgarib turadi, iqtisodiy aloqalar integratsion birlashmalar-YeI va NAFTA ichida jadal sur’atlarda rivojlanmoqda. 28 Asosiy tushunchalar:
barcha davlatlarda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot tendensiyalarini belgilab beruvchi mamlakatlar guruhi(AQSh, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Kanada, Italiya).
va kapitalga katta ulushga ega bo’lganligi bilan tavsiflanadigan sohalar majmuyi.
rivojlanishida Shimoliy Amerikaning uch yirik davlatini 1994 yilda birlashuvi. Bu mamlakatlar (AQSh, Kanada, Meksika).
jahondagi ishlab chiqarish va YaIM ning katta qismi ularga tegishli. 29 Etiboringiz uchun rahmat !!!
o’tamiz! 30 Nazorat uchun savollar: 1. Rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lgan belgilarni sanab o’ting. 2. Rivojlangan mamlakatlarning muhim iqtisodiy ko’rsatkichlariga qaysi ko’rsatkichlar kiradi? 3. Rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotiga mavqeyi va tutgan o’rni qanday? 4. «Katta yettilik» ning rivojlangan mamlakatlar orasida tutgan o’rni qanday? 5. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida davlat qanday ahamiyat kasb etadi? 35 Foydalanilgan adabiyotlar:
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Toshkent-2013
iqtisodiyoti va хalqaro iqtisodiy munosabatlar. Toshkent-2011
o
o
o
o
o Economist.com 32 Download 0.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling