Javoblar Chang nima va uning odam organizmiga zararli ta'siri nimalarga bog‘liq?

Savollar

1.Chang nima va uning odam organizmiga zararli ta'siri nimalarga bog‘liq?

2. Chang zarrachalari o‘lchamlari bo‘yicha qanday guruhlanadi?

3. Changning havodagi konsentratsiyasi qanday me'yorlanadi?

4. Changning havodagi konsentratsiyasini o‘lchashning qanday uslublari bor?

Javoblar

1. Chang nima va uning odam organizmiga zararli ta'siri nimalarga bog‘liq?

Sanoat  nihoyatda  rivojlangan  katta  shaharlar  va  sanoat  markazlarining  atmosfеra havosidagi  chang,  tutun,  qurum  va  tumanlar  ba'zi  vaqtlarda  quyosh  nurlarini  to’sib  qo’yib, yеr yuziga ultrabinafsha nurlarining o’tishiga yo’l bеrmaydi. 

Ultrabinafsha  nurlarining  yеr  yuziga  yеtarli  miqdorda  tushmasligi,  o’z  navbatida,  turli kasalliklarni, ayniqsa bolalarda raxit kasalligini kеltirib chiqaradi. 
Namli  tomchilar  holatidagi  aerozollarga  tumanlar  dеyiladi.  Katta  shaharlarda  atmosfеra havosi tarkibidagi chang miqdorining har xil bo’lishi shaharni obodonlashtirishga, daraxtlar va  o’rmonlarning  bo’lishiga,  sanoat  korxonalarining  katta-kichikligiga  hamda  ular  shahar hududidan joylashishiga bog’liqdir. 
F.F. Erisman nomidagi ilmiytadqiqot instituti  bеrgan ma'lumotlarga qaraganda havodagi o’rtacha yillik chang miqdori dala joylaridagi 1 m 3  havoda 0,01 mg, turar joylarda 0,12 mg, shahar markazi havosida 0,13, sanoat korxonalari joylashgan joylardagi havoda 0,15 mg tеng bo’ladi. Atmosfеra  havosidagi  chang  zarrachalari  inson  organizmiga  noxush  ta'sir,  qiladi. 
Changlarning asorati  ular tarkibidagi kimyoviy moddalarning biologik  faolligiga, tabiatiga, fizik  jixatiga bog’liq bo’ladi. Masalan, havodagi  chang tarkibidan qo’rg’oshin,  margimush, marganеts, kadmiy, ftor aerozollari organizmiga muttasil tushib turgach, surunkali kasalliklar paydo  bo’lishi  aniq  Jumladan,  kamqonlik,  flyuoroz,  poliartrit,  polinеvrit  kabi  kasalliklarni kеltirib  chiqarishi  mumkin.  Ayniqsa  radioaktivlik  xususiyatiga  ega  bo’lgan  changlar  o’ta xavfliligi  bilan  ajralib  turadi

2. Chang zarrachalari o‘lchamlari bo‘yicha qanday guruhlanadi?

Biz ko`chada havo bilan yutadigan chang shunchaki zarralardan emas, balki ishlab chiqarish sanoati natijasida paydo bo`lgan kimyoviy birikmalar, og`ir metallar tuzlari, shuningdek, kasalliklarga sabab bo`luvchi turli bakteriya va viruslardan iborat. Aytaylik, avtobus bekatida chang-to`zon ichida qolib ketdingiz va ikki kundan keyin birdaniga shamolladingiz. Bu holat, hoynahoy, viruslar to`la changli havodan nafas olganingiz natijasi.Agar ishlab chiqarish korxonalari yaqinida yashasangiz, bilingki, boshqalardan ko`ra ko`proq chang yutayapsiz. Yoningizdagi zavod o`zidan qo`rg`oshin yoki marganesli chang tarqatsa, bu ko`pincha zaharlanishga sabab bo`ladi. Ko`p miqdordagi asbest va sementli chang, hatto, onkologik xastaliklarga olib kelishi mumkin.Chang qanchalik mayda bo`lsa, shunchalik zararlidir. Mittigina chang zarralari nafas yo`llariga cho`kib, burun-halqumni zararlaydi, ko`z va teriga salbiy ta`sir qiladi. Oqibati ayon — o`pka xastaliklari, kon`yunktivit, dermatitlar… Chang bulardan ham og`irroq dardlarga sabab bo`lishi mumkin. Masalan, sil tayoqchalari changda bir necha oydan bir necha yilgacha yashayveradi.

3. Changning havodagi konsentratsiyasi qanday me'yorlanadi?

Havodagi changning konsentratsiyasini aniqlashning bir necha /kalorimetrik, nefelometrik, titrometrik, indikatsion, optik, elektr va standart yoki gravimetrik va boshqa/ usullari mavjud bо‘lib, bulardan eng qulay va kо‘p foydalaniladigani standart usulidir. Uning tub ma’nosi quyidagichadir, oldindan og‘irligi о‘lchangan filtr orqali ma’lum miqdorda changli havo о‘tkaziladi. Havo о‘tkazib bо‘lingandan sо‘ng filtrning og‘irligi qayta о‘lchanadi. Filtrlar og‘irligining farqini /mg/ shu filtr orqali sо‘rilgan havoning hajmiga nisbati bilan о‘lchanadigan kattalik orqali sexdagi chang konsentratsiyasi aniqlanadi. Bu kattalik mg/m³ da о‘lchanadi. Ishlab chiqarish xonalarida chang konsentratsiyasini aniqlash ish joylarida, yerdan taxminan 1,5 m balandlikda, ya’ni ishchining nafas olish zonasi balandligida bajariladi. Namuna oluvchi material sifatida havoni yaxshi о‘tkazuvchi perxlorvinil matosi FPP-15 analitik aerozol filtrlari ishlatiladi. Bu filtrlar juda mayda chang zarrachalarini ham yaxshi ushlab qoladi, aerodinamik qarshiligi kam, bu esa katta xajmda /100l/min gacha/ havoning о‘tishiga imkon beradi. Bundan tashqari FPP-15 gazlamasi namni о‘zidan itarish xususiyatiga ega. Cо‘riladigan changli havoning nisbiy namligi 100% ga yaqin sharoitni hisobga olmaganda tayyorlangan filtrlar о‘zining doimiy og‘irligigacha quritish talab qilinmaydi. Bunday holda tajribadan sо‘ng filtrlarni termostatda 55-60^oC da 20-30 minut quritish kerak va bir soat davomida uy haroratida ushlash kerak. Shundan sо‘ng filtrlar og‘irligini о‘lchash mumkin. Aniq ma’lumot olish uchun filtrga о‘tirgan changning og‘irligi shu filtr og‘irligining 1% dan kam bо‘lmasligini nazarda tutish kerak. FPP-15 gazlamasidan tayyorlangan filtrlar esa yengil. Masalan, AFA-V-18 markali filtrning yuzasi 18 sm² va og‘irligi taxminan 100 mg. Shuning uchun bunday filtrlarda changning miqdori kamida 1mg bо‘lishi kerak. Havodagi chang konsentratsiyasi katta bо‘lgan sexlarda aniq ma’lumot olish uchun filtr yuzasida 10-15 mg chang bо‘lishi, lekin bu miqdor 30-50 mg dan oshib ketmasligi kerak, chunki bu holda filtrning aerodinamik qarshiligi ancha ortib ketadi. Bu laboratoriya ishi ishlab chiqarish sexlarida emas, havoda chang kam bо‘lgan о‘quv xonasida bajarilgani sababli kerakli miqdorda chang yig‘ish uchun har bir tajribani 30-40 daqiqa davom ettirish kerak bо‘lar edi. Tajriba vaqtini kamaytirish maqsadida hamda shu xonada boshqa laboratoriya ishlarini bajarayotgan talabalarga halaqit bermaslik uchun, bu ishni bajarish maxsus tayyorlangan chang kamerasida bajariladi. Bunda chang kamerada ventilyator orqali qо‘zg‘atiladi. Filtr orqali о‘tayotgan havoning miqdorini rotametr yoki reometr asboblari yoki Migunov aspiratori yordamiaa о‘lchanadi. Rotametr - ichida pо‘kak halqasi bor, konus shaklidagi darajalarga bо‘lingan shisha naychadir. Rotametr orqali о‘tgan havoning miqdorini pо‘kak halqaning balandligiga qarab shu asbobning pasporti orqali aniqlanadi. Reometr asbobi sо‘rilayotgan havo hajmini о‘zgartirish imkonini beruvchi beshta diafragma bilan ta’minlangan. Har bir reometr о‘z shaxsiy pasportiga ega bо‘lib, unda reometr kо‘rsatkichiga havo hajmini aniqlash chizmasi berilgan.

4. Changning havodagi konsentratsiyasini o‘lchashning qanday uslublari bor?

Chang va tutun havodagi zararli qo'shim chalar sifatida,  atmosfera 

muhitining  tozaligini  saqlash  uchun  kurashning  birinchi  darajadagi 
muhim  obyektiga  aylangan,  chunki  ularning  atmosfera  havosida 
uchrashi  sezilarli  noqulayliklarni  keltirib  chiqaradi,  ularning  o ‘zi  esa 
inson  faoliyati  mahsulidir.  Atmosferani  ifloslashda  tabiiy  yo‘l  bilan 
kelib  chiqqan  changlar,  masalan,  yerdan  ko‘tariladigan  chang  yoki 
vulqon  changi  ancha  kam  o ‘rin  tutadi.
Changning  zararligini  aniqlashda  unda  muayyan  moddalarning 
mavjudligi  bilan  belgilanadigan  ta ’sir  hisobga  olinishi  kerak.  Chu- 
nonchi,  ifloslovchi  ta ’sir  nuqtayi  nazaridan  qurum  tarkibi  muhim 
aham iyatga  ega,  silikozlarning  oldini  olish  uchun  esa  kvarsning 
miqdori,  zaharlanishlar turini  aniqlashda — ftor,  qo‘rg‘oshin,  simob, 
berilliy miqdori  ko'proq ahamiyatli.  Bu  ro‘yxatga  konserogen  ta ’sirli 
moddalar  va  xavfli  radioaktivlik  tashuvchilarini  kiritish  kerak.
Yirik dispersli chang yoki undan  ham qattiq mayda dispersli chang 
fraksiyalarining  zaharli  ta ’siri  buyumlar  va  yuzalarning  (kiyimlar, 
o ‘rin-ko‘rpa,  binolar va inshootlar,  turar joy)  ifloslanishi  bilan belgi- 
lanadi.