Jumisi orınlawshı: Mámbetmuratov Jamshid Qabıllawshı: Utebaev Salamat Nukus-2021 Tema: Ózbekstanda sud-huquq reformaları Jobası

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ

JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMILENDIRIW

MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

YURIDIKA FAKULTETI YURISPRUDENSIYA QÁNÍYGELIGI SUD HÁM HUQIQ QORǴAW ORGANLARI PÀNINEN

ÓZ BETINSHE

JUMISI

Orınlawshı: Mámbetmuratov Jamshid

Qabıllawshı: Utebaev Salamat

Nukus-2021


Tema: Ózbekstanda sud-huquq reformaları

Jobası:

I.Kirisiw

II.Tiykarǵı bólim

a) Ózbekstan Respublikası sud-huquq tarawındaǵı refeormaları

b) Sud-huquq sistemasın reformalawdınń jańa usıl hám basqıshları

III.Jumaqlaw

IV.Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw

Mámleketimizde sud-huqıq sistemasın reformalaw, jınayatlı jazoni

liberallashtirish boyınsha arnawlı bir jumıslar ámelge asırıp kelinip atır. Zero, bul

reformalar mánisinde insanlardıń huqıq hám mápin qorǵaw hám de sud

ǵárezsizligin támiyinlew arqalı olardıń kúshli puqaralıq jámiyeti hám demokratiyalıq

huqıqıy mámleketti qáliplestiriwdegi rolin asırıw maqseti sáwlelengen bolıp tabıladı.

Bunı ǵárezsizlik jıllarında qolǵa kiritilgen nátiyjeler mısalında da kóriw

múmkin. Ekenin aytıw kerek, 1991-2000 jıllarda xalqımızdıń tariyxan qáliplesken milliy hám

materiallıq qásiyetlerinen kelip shıǵıp, siyasiy demokratiya hám erkin ekonomikaǵa

erisiw strategiyası islep shıǵıldı. Nátiyjede mámleketliliginmiz tariyxında birinshi

ret Konstituciyalıq sud dúzildi hám de sud hákimiyattiń strukturalıq bólegi

retinde xojalıq sudi tuzildi. Áyne shaqta sudni mámleket hákimiyatınıń

ǵárezsiz strukturalıq bólegi retinde qáliplestiriwge qaratılǵan nızam hújjetleri islep

shıǵılıp, turmısqa qollanıw etildi.

2001 — 2005 jıllarda bolsa reformalar kólemi jáne de kengaydi. Anıqrog'i,

jınayat nızamın liberallashtirish, sud hákimiyat ǵárezsizligin támiyinlew, sud

qararları atqarılıwın jetilistiriw boyınsha zárúrli qádemler qoyıldı. Atap aytqanda,

2001 jıl 29 avgustda " Jınayatlı jazalardıń liberallashtirilishi munasábeti menen

Ózbekstan Respublikasınıń Jınayat, Jınayat -protsessual hám Basqarıw

juwapkerlik tuwrısındaǵı kodekslariga ózgertiw hám qosımshalar kirgiziw

tuwrısında" gi nızamnıń qabıl etiliwi sud-huqıq salasında jańa bet ashtı.

qolaversa, sud procesine xalqımız mentaliteti, tolerantlıǵına sáykes keletuǵın

jarasıw institutı qollanıw etildi.

Sud-huqıq reformalarınıń keyingi basqıshında ámelge asırılǵan eń úlken

tariyxıy waqıya — bul, shubhasız, ólim jazosining biykar etiliwi boldı.

Prezidentimizning 2005 jıl 1 avgustdaǵı " Ózbekstan Respublikasında ólim

jazosini bıykarlaw tuwrısında" gi Pármanına qaray, 2008 jıl 1 yanvardan

Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksinen ólim sazayı shıǵarılıp, ornına

ómirlik azatlıqtan juda etiw sazayı kirgizildi. Biraq bul jaza hayallarǵa, on

segiz jasqa to'lmasdan jınayat júz etken shaxslar hám alpıs jastan asqan

er adamlarǵa salıstırǵanda qollanilmaydi. Sonıń ózi-aq bul jaza túrin qóllawda

adamgershilik principi tiykarǵı kriterya etip alınǵanlıǵın kórsetip turıptı.

Tarawdıń reformaları usınıń menen jetkiliklilenip qalmadı. Kerisinshe, keyingi jıllarda

reformalar tereńlashtirilib, onıń nátiyjesin asırıwǵa qaratılǵan jańa nızam hám

normativ hújjetler turmısqa qollanıw etilip atır. Bunıń nátiyjesinde salmaqlı tabıslar

qolǵa kiritilayotir. Mısalı, jınayat, jınayat -protsessual nızamchiligi

liberallashtirildi, insan huqıq hám erkinligin támiyinleytuǵın ǵárezsiz sud hákimiyat

qáliplesti. Basqasha aytqanda, jınayatlı jaza hám sud jumısların júrgiziw liberal-

lashtirilib, shaxstı jámiyetten ajıratıp qoyıw menen baylanıslı bolmaǵan jaza túrlerin

belgilew múmkinshiligi kengaydi. Azatlıqtan juda qılıw jol menende jaza

qollanılǵan shaxslar sanı azayǵanı da sonnan dárek berip turadı. Áyne

shaqta ulıwma yurisdiksiya sudi qánigeliklashuvi jolǵa qóyılıp, ádil sudlov

sapası asıwına erisildi.

Bul umtılıw-háreketler xalıqtıń huqıqıy sawatlı adamlıǵın kóteriwge

xızmet qilmokda. Puqaralardıń huqıq hám nızamlı máplerin sud arqalı

qorǵawǵa qaratılǵan shaqırıwları asıp baratırǵanı bunıń tastıyıǵı bolıp tabıladı.

Mısalı, 2000 jılda respublika boyınsha 95 mıńǵa jaqın puqaralıq jumısları

kórilgen bolsa, 2010 jıldıń birinshi yarımına kelip, bul kórsetkish 127 mıńnan

kóbirekti shólkemlestirgen. Bul bolsa, óz gezeginde, puqaralardıń ádil sudlovga

isenimi artıp baratırǵanınan dárek berip turıptı.

Apellyatsiya tártibi engiziliwi bolsa sud procesi qatnasıwshıları huqıq hám

máplerin qorǵawda qosımsha kepillik bolıp xizmet etip atır.

Jarasıw institutı engizilip, onı qóllaw sheńberi jáne de keńeytiriliwi esabına

keyingi toǵız jıl ishinde 103 mıńǵa jaqın kisige salıstırǵanda jınayatlı táqip

tamamlanıllıǵi buǵan mısal bóle aladı. qolaversa, jınayat áqibetinde jetkizilgen 104

milliard sumnan artıq materiallıq zálel ornın qoplagan 17 mıńǵa jaqın shaxsqa

azatlıqtan juda qılıw menen baylanıslı bolmaǵan jaza tayınlanǵanı da sud-

huqıq sistemasında erisken tabıslarımızdıń ámeliy ańlatpası boldı.

Sonıń menen birge, amnistiya aktini qollanıw etiw sud tárepinen ámelge

asırılıwınıń belgileniwi, advokatura institutı isloh etiliwi, gúwa huqıqınıń

advokat járdeminde qorǵawlanıwı, ámeldegi nızam hám basqa normativlik-huqıqıy

hújjetlerge tiyisli ózgertish hám ko'shimchalar kiritiliwi insan huqıqdarini

qorǵaw jolındaǵı náwbettegi zárúrli qádemler boldı.

Joqarı sudta bolıp ótken jıǵılıwda ǵárezsizlik jıllarında, atap aytqanda, 2010 jıldıń

altı ayında tarawda erisilgen yutuklarimiz, sonday-aq, ulıwma yurisdiktsiya

sudi tárepinen ádil sudlovni ámelge asırıw boyınsha 2011 jılda ámelge

asırılǵan jumıslar analiz etildi. Kemshilikler talqılaw etilib, olardı saplastırıw

ilajları belgilep alındı. Ayan, umumyurisdiktsiya sudi " Sud tuwrısında" gi nızam hám

Konstitutsiya talabınan kelip shıǵıp, puqaralardıń xuquq hám erkinshegi, kárxana,

shólkem hám shólkemler huqıqları, olardıń nızam menen kóriktenetuǵın

máplerin sud jolı menen qorǵaw sıyaqlı juwapkerli wazıypanı atqarıp

kelmokda. Buǵan baylanıslı olarǵa Joqarı sud tárepinen qabıl etilgen sud ámeliyatın

tuwrı jóneltiriwge qaratılǵan plenum qararları programmasılamal bolıp xızmet

qilmokda.

Sol orında Joqarı sud sudyaları, konsultantlari hám de Joqarı sud janındaǵı

Izertlew orayı xızmetkerleriniń nızam dóretiwshiligi iskerligi haqqında da bólek

toqtalıp ótiw zárúr. ótken dáwirde olar Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı

Senati hám nızamshılıq palatası, sonıń menen birge, basqa kepillikli keńseler tárepinen

islengen jumısshı gruppalarda aktiv qatnas etip, 48 nızam joybarı hám basqa

normativ hújjetlerdi islep shıǵıwda qatnasdı. házirde bul nızamlardıń

ayırımları sud-huqıq ámeliyatına nátiyjeni ámelde qollanıw etilip atır.

Mamlaktimiz sud-huqıq sistemasında ámelge asırılıp atırǵan reformalar insan

huqıq hám máplerin qorǵaw, jurtımızda erkin puqaralıq jámiyeti hám

huqıqıy demokratiyalıq mámleket qurıw maqsetine qaratılǵan. Zero, nızamları

ústin turatuǵın, puqaralarina huqıq hám mápleri hár tárepleme kafotatlagan

jámiyette kisiler baxıtlı turmıs keshirediler. Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan sud-huqıq salasındaǵı

reformalardıń ústin turatuǵın baǵdarlarınan biri - bul insannıń konstituciyalıq huqıq

hám erkinlikleri, áwele, negizsiz jınayatlı táqip hám jeke turmısqa aralasıwdan

qorǵawlanıw, jeke qol qatılmaslıg huqıqları hám de ádalatlı sud talqılawına

bolǵan huqıqların nátiyjeli qáwipsizlik etiliwin támiyinlew esaplanadı. Zero, hár

qanday demokratiyalıq mámlekette sud sisteması insan huqıqları qorǵanıwına qaratılǵan

mexanizmdiń tiykarın quraydı.

Sol sebepli, puqaralardıń sud arqalı qorǵawlanıw kepilliklerin saldamlı tárzde

kúsheytiw maqsetinde Prezidentimiz I. A. Karimov Ózbekstan Respublikası Joqarı

Jıynalısı nızamshılıq palatası hám Senatining 2005 jıl 28 yanvarda bolıp ótken

qospa májilisindegi lekciyasında sud-huqıq sistemasındaǵı ústin turatuǵın jónelislerge

toqtalıp, ―... basqa demokratiyalıq mámleketlikler sıyaqlı Ózbekstanda da shaxstı ustap

turıw, qamawǵa alıw, sonıń menen birge, basqa protsessual májburiy ilajların qóllaw

ushın sankciya beriw huqıqların da sudga ótkeriw kerek‖, dep aytıp ótken

edi. Bul ideyanıń ámeliy ańlatpası retinde 2005 jıl 8 avgustda Ózbekstan

Respublikası Prezidentiniń ―qamoqqa alıwǵa sankciya beriw huqıqın sudga

ótkeriw tuwrısında‖gi Pármanı qabıllandı hám ol jaǵdayda qamawǵa sankciya

beriw huqıqı 2008 jıl 1 yanvardan baslap sud kepillikine ótkeriliwi

belgilendi. Sonıń menen birge, Pármande belgilengen wazıypanı nızamshılıq jolı menen hal

etiw maqsetinde 2007 jıl 11 iyulda ―qamoqqa alıwǵa sankciya beriw huqıqı

sudga ótkeriliwi munasábeti menen Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam

hújjetlerine ózgertish hám qosımshalar kirgiziw tuwrısında‖gi Ózbekstan

Respublikası nızamı qabıl etilip, 2008 jıl 1 yanvardan baslap kúshke kirdi.

qamawǵa sankciya beriw huqıqın prokuratura shólkemlerinen

sudga ótkerilgeni waqıtında hám puqta oylap qabıl etilgen qarar ekenligi óz

tastıyıqın tabıp atır. Atap aytqanda, 2008 jıldıń yanvarınan berli sud tárepinen

dáslepki tergew shólkemlerine 700 retten artıq jaǵdayda usı ıqtıyat sharasın

qóllaw biykarlaw etilgeni yamasa qamaw formasındaǵı ıqtıyat sharasın qóllaw

haqqında qánaatlantirilgan ótinishnomalar sanı 2010 jılda 2009 jıldaǵına salıstırǵanda

19, 6 procent azayǵanı da bunı ayqın tastıyıqlab turıptı. Sol orında statistikalıq maǵlıwmatlarǵa shaqırıq etetuǵın bolsaq, Joqarı suddan

alınǵan maǵlıwmatlarda jınayat jumısları boyınsha respublika sudi tárepinen 2009

jılda jámi 145, 2010 jılda jámi 123 jınayat jumısı qozǵatılǵan. Sonıń menen birge,

Joqarı xojalıq sudınan alınǵan maǵlıwmatlarǵa kóre, respublika xojalıq sudi

tárepinen 2008 jılda jámi jınayat jumısı qozǵawtıw tuwrısında shıǵarılǵan jeke

ajırasıwlar sanı 47 teńi, 2009 jılda 42 teńi, 2010 jılda 32 teńi tashkil

etken. Sonday eken, ótken jıllar dawamında xojalıq sudi tárepinen qozǵatılǵan

jınayat jumısları statistikasın analiz etetuǵın bolsaq, eger xojalıq sudi jınayat

jumısı qozǵawtıwǵa kepillikli bolsa -de, olar tárepinen jınayat jumısların qozǵawtıw

ámeliyatı jıldan-jılǵa azayıp baratırǵanlıǵın kórsetip atır. Bul da bolsa,

mámleketimiz basshısı tárepinen ilgeri surilgan usınıs, yaǵnıy suddan jınayat jumısı

qozǵawtıw kepillikin shıǵarıwdı waqıtında qabıl etilgen qarar ekenligin taǵı

bir bar tastıyıqlaydı.

Eń áhmiyetlisi, jınayat jumısın qozǵawtıw áwele sorastırıw hám dáslepki

tergew shólkemleri, jınayatlı táqipti ámelge asıratuǵın basqa huqıq -tártipot

shólkemleriniń wazıypası esaplanadı. Suddan bolsa shaxsqa qoyılǵan ayıplawdıń

nızamlı hám tıyanaqlı ekenin qalıs bahalaw talap etiledi.

qolaversa, házirgi waqıtta sud tárepinen jınayat jumısın qozǵawtıw

formasındaǵı protsessual hárekettiń ámelge asırılıwı mog'iyatan jınayatlı taqibning hám

odan kelip shıǵıs barlıq aqıbetlerdiń baslanıwı esaplanadı. Bul bolsa sudtı

jınayatlı taqib qatnasıwshıları qatlamına kiritip qóyadı. Sonı da aytıw kerek, bunday

ámeliyat suddıń joqarı maqseti bolǵan ádil sudlovni ámelge asırıw principine

ulıwma uyqas kelmeydi.

Sol orında shet el mámleketlikler jınayat protsessual nızamshılıǵın

gúzetetuǵın bolsaq, Germaniya JPKning 170-zatsına kóre, jınayat jumısı

prokuror tárepinen qozǵatıladı hám tiyisli sudqa jiberiledi. Belarus

Respublikası Jınayat -protsessual kodeksiniń 175-zatsına kóre, prokuror,

tergewshi hám sorastırıwshı, Ukraina Jınayat -protsessual kodeksiniń 98-

zatsına qaray prokuror, tergewshi, sorastırıw organı yamasa sudya jınayat jumısı

qozǵawtıw kepillikine iye. Rossiya Federatsiyasi Jınayat -protsessual kodeksiniń

146 -zatsına muwapıq, sorastırıw organı, sorastırıwshı, tergewshi, tergew

organı basshısı jınayat jumısı qozǵawtıw kepillikine iye. Usı mánisten alıp qaraǵanda, protsessual nızamshılıqta suddıń jınayat jumısı qozǵawtıwǵa

tiyisli kepillikin shıǵarıwdı názerde tutatuǵın normanıń belgileniwi birinshiden,

suddıń ǵárezsizligin, jumıstı kóriwde qalıslıǵı hám ádalatlı qarar qabıllawın,

sońıında ádil sudlov principlerıni yanda rawajlanıwın ; ekinshiden, sudyalardı

suddıń joqarı maqseti bolǵan ádil sudlovni ámelge asırıw principine ulıwma

uyqas kelmaytuǵın jınayatlı taqib menen baylanıslı kepillikten qutılıwın ;

úshinshiden, sudtı jınayatlı taqib qatnasıwshıları qatlamınan shıǵarılishini támiyinleydi.

Sol sebepli, 2011 jıl 14 yanvarda qabıl etilgen Ózbekstan Respublikası

Prezidentiniń ―Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlew-tirish

hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıw Konsepsiyasınıń sud-huqıq sistemasın isloh

etiw salasında ámelge asırılıwına tiyisli ilajları tuwrısında‖gi

Buyrıqında da tekǵana jınayat jumısları boyınsha hám de áskeriy suddan, sol

menen birge xojalıq sudidan da jınayat jumısı qozǵawtıw kepillikin shıǵarıwdı

názerde tutatuǵın ―Ózbekstan Respublikası Jınayat -protsessual kodeksiniń 321-

zatsına hám Xojalıq -protsessual kodeksi-dıń 152-zatsına ózgerisler

kirgiziw tuwrısında‖gi nızam joybarın Ózbekstan Respublikası Bas

prokuraturası, Joqarı sudı hám Joqarı xojalıq sudına birge islep shıǵıw wazıypası

belgilendi.

Sonday etip, protsessual nızamshılıqqa suddıń jınayat jumısı

qozǵawtıwǵa tiyisli kepillikiniń shıǵarılishini názerde tutatuǵın normanıń

kiritiliwi mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan sud-huqıq sistemasın isloh

etiwdiń logikalıq dawamı retinde suddıń qalıslıǵın taminlashga, eń áhmiyetlisi

suddıń joqarı maqseti bolǵan ádil sudlovni ámelge asırıw principine ulıwma

uyqas kelmaytuǵın kepillikten qutılıwına xızmet etedi. Sońıında,

sudyanıń ózi qozǵatǵan jınayat jumisına kelesinde ózi munasábet bildiriwin

aldın alıw arqalı sotlaniwshiniń qılmıslarına salıstırǵanda ádalatlı qarar qabıl

etiwge faktor boladı. Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám

rawajlandırıwda xalıqtıń, ásirese jaslardıń huqıqıy mádeniyatın asırıw

zárúrli áhmiyetke iye. Bul orında mámleketimiz eki palatali parlamenti

tárepinen qabıl etilgen nızamlar menen birge olardıń mazmun-mog'iyatini xalıq

hám tiyisli atqarıwshılarǵa jetkiziw, olar maydanınan úgit-násiyatlaw -sırtqıqot jumısların alıp

barıw dáwir talabı bolıp esaplanadı. Xalıq huqıqıy sana-sezimine jáne mádeniyatın asırıw,

mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan keń kólemli reformalardıń huqıqıy

tiykarların keń jámiyetshilikke jetkiziw máselesi búgingi kúnniń aktual

wazıypalarınan biri bolıp qalıp atır.

2010 jıl 12 noyabrde Ózbekstan Respublikası Prezidenti Islam Karimovning

Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı nızamshılıq palatası hám Senatining qospa

májilisindegi ―Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám

puqaralıq jámiyetin rawajlandırıw konsepsiyasi‖ lekciyasında aytıp ótkeni sıyaqlı,

―Jámiettiiń demokratiya jolınan jedel rawajlanıwı jáne bul boyınsha ámelge

asırılıp atırǵan reformalardıń tabısı kóp tárepten adamlardıń huqıqıy

sana-sezimine jáne huqıqıy mádeniyat dárejesine baylanıslı. Joqarı huqıqıy mádeniyat -

demokratiyalıq jámiyet tiykarı hám huqıqıy sistemanıń jetiklik kórsetkishi bolıp tabıladı.

Sol munasábet menen, búgingi siyasiy-huqıqıy haqıyqatlıqtı esapqa alǵan qolda,

mámleketimizde huqıqıy talim hám marifatni, jámiyette huqıqıy bilimler

úgit-násiyatlawın tupten jaqsılawǵa jóneltirilgen maqsetli keń kólemli ilaj -

ilajlar programmasın islep shıǵıw zárúr. Bul programmanıń ámelge asırılıwı

xalıqtıń insan huqıq hám erkinliklerine salıstırǵanda húrmet menen munasábette

bolıwın, puqaralarda nızamǵa tıńlaǵıshlıq seziminiń jáne de artpaqtasın

támiyinleydi‖.Juwmaq etip aytqanda, mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de

tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwda huqıqıy tálim hám bilimdi,

bilimdi jaqsılawǵa qaratılǵan ilajlardıń ámelge asırıwdı

puqaralardıń nızamǵa tıńlaǵıshlıq sezimin jáne de artıwına xızmet etedi.