K. B. Urazov buxgalteriya hisobi va
Download 1.11 Mb. Pdf ko'rish
|
buxgalteriya hisobi va audit
- Bu sahifa navigatsiya:
- BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT O‘QUV QO‘LLANMA
- ISBN 5 – 645 – 04177 – 1
- O‘z umrini yoshlarning tarbiyasiga bag‘ishlagan, marhum padari buzrukvorim Baxrom O‘razov
- Yillar Qabul qilingan Qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar 1992
- «Buxgalteriya hisobining nazariy asoslari»
- «Korxonalarda buxgalteriya hisobi»
- Muallif
- 1-chizma . Xo‘jalik hisobini tasniflash asoslari Xo‘jalik hisobi
- Ishlab chiqarish hisobi
- 2-chizma. Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan foydalanuvchilarning tarkibi
0 K. B. URAZOV BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT O‘QUV QO‘LLANMA TOSHKENT «O‘QITUVCHI» -2004 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 1 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘QUV ADABIYOTLARI, BYULLETEN VA JURNALLARNI NASHRGA TAYYORLASH MARKAZI K.B. URAZOV BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT O‘QUV QO‘LLANMA O‘zbekiston Respublikasi Oliy o‘quv yurtlari ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kengash tomonidan oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan TOSHKENT «O‘QITUVCHI» -2004 PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 2 O‘quv qo‘llanmada buxgalteriya hisobining nazariy asoslari, korxonalarda aktivlar, majburiyatlar, xususiy kapital hisobini yuritish, moliyaviy hisobotni tuzish tartibi, shuningdek audit nazariyasi, uning umumiy metodologiyasi va tashkil qilinishi, audit natijalarini umumlashtirish, rasmiylashtirish va tadbiq etish oxirgi yillarda qabul qilingan qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq yoritilgan. Oliy o‘quv yurtlarida 5340100 «Iqtisodiyot», 5340200 «Menejment», 5340300 «Marketing» va 5340400 «Biznes» ta’lim yo‘nalishlari bo‘yicha bakalavriatda ta’lim olayotgan talabalarga mo‘ljallangan. Undan o‘qituvchilar, ilmiy xodimlar, magistrlar, iqtisodchilar, buxgalterlar va auditorlar ham foydalanishlari mumkin. Taqrizchilar: Toshkent moliya instituti «Buxgalteriya hisobi va audit» kafedrasi (dotsent Xasanov B.A, dotsent Mamatov Z.T, Ochilov I.K) Ibragimov N.A. - iqtisod fanlari doktori, professor Musayev H.N. - iqtisod fanlari doktori, professor 0605010205 - 93 U -------------------------- Qat’iy buyurtma - 2004 353(04) - 2004 ISBN 5 – 645 – 04177 – 1 © «O‘qituvchi» nashriyoti, 2004. PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 3 O‘z umrini yoshlarning tarbiyasiga bag‘ishlagan, marhum padari buzrukvorim Baxrom O‘razov xotirasiga bag‘ishlayman K I R I Sh Respublikamiz oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida berilayotgan iqtisodiy bilimlar ichida muhim o‘rinlardan birini buxgalteriya hisobi va audit egallaydi. Buxgalteriya hisobi va audit mutaxassisligi bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalar uchun bu bilim sohalari alohida – alohida maxsus fanlar sifatida o‘rgatiladi. Iqtisodiyot, menejment va marketing o‘quv yo‘nalishlarida ta’lim olayotgan talabalar uchun buxgalteriya hisobi va audit sohasidagi bilimlar davlat standartida ko‘zda tutilgan «Buxgalteriya hisobi, iqtisodiy taxlil va audit» nomli yagona fanning tarkibiga kiritilgan. E’tiborlaringizga havola etilayotgan darslik ushbu yagona fanning o‘quv dasturiga muvofiq tayyorlangan, faqatgina u o‘z ichiga buxgalteriya hisobi va auditga doir mavzularni olgan. Buxgalteriya hisobi maxsus fan sifatida olti asrdan beri o‘qitilib kelinmoqda. Uning jamiyatda tutgan o‘rni, metologiyasi, tashkil etilishi bo‘yicha juda ko‘p kitoblar yozilgan. Buxgalteriya hisobining ahamiyati to‘g‘risida «Quron»da, mashhur sarkorda bobomiz Amir Temur tuzuklarida, xattoki yozuvchi va shoirlarimiz asarlarida ham juda ajoyib fikrlar keltirilgan. Audit bizning mamalakatimiz uchun nisbatan yangi ilm sohasi, lekinda jahon mamalakatlari malakasida u bir yarim asrdan ko‘p davrga to‘g‘ri keladigan tarixga ega. Ushbu yangi ilm sohasini respublikamizda rivojlantirish, iqtisodiyotimiz ravnaqi uchun zarur bo‘lgan auditorlarni tayyorlash bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Prezidentimiz I. Karimov ushbu faoliyatga alohida e’tibor berib, «Tadbirkorlar manfaatini himoya qilishda auditorlik faoliyatining mavqeini yanada oshirish kerak», deb o‘qtirgan edi 1 . Respublikamizning mustaqillikga erishishi, uni bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotga yo‘l tutishi, iqtisodiyotni to‘liq isloh qilinishi, albatta, buxgalteriya hisobi va audit sohalarini ham chetlab o‘tmadi. O‘tgan 12 yil ichida boshqaruvning ushbu vositalarida ham tub o‘zgarishlar yuz berdi. Aynan shu yillar ichida buxgalteriya hisobi va auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar qabul qilindi, ular bo‘yicha halqaro talablarga javob beradigan 50 ga yaqin milliy standartlar va boshqa me’yoriy hujjatlar yaratildi. Ushbu Qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni, shuningdek boshqa qabul qilingan tadbirlarni, jumladan, quyidagi yilnoma sifatida keltirish mumkin: Yillar Qabul qilingan Qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar 1992 Birinchi marta O‘zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida Qonun»i qabul qilindi. 1993 1 apreldan boshlab birinchi marta balans-bruttodan balans- nettoga o‘tildi 1994 Vazirlar Mahkamasining 26 martdagi 164-son qarori bilan «Buxgalteriya hisobi va hisoboti to‘g‘risida Nizom», shu bugungi kungacha harakatda bo‘lgan «Korxonalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schetlari rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma» tasdiqlandi. 1 Qarang: I.A.Karimov. «Jamiyatda tadbirkorlik ruhini qaror toptirish- taraqqiyot garovi». «Turkiston» gazetasi, 2001 yil, 18 iyul. PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 4 1995 «Mahsulot(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish harajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizom» qabul qilindi va 1 yanvardan joriy etildi 1996 30 avgustda birinchi marta O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida Qonun»i qabul qilindi. 1997 Moliya Vazirligining 15 yanvardagi 5-son buyrug‘i bilan «Korxonalar (tashkilotlar)ning yillik va choraklik moliyaviy hisoboti shakllari va hajmi, ularni tuzish bo‘yicha yo‘riqnoma» tasdiqlandi va 1 yanvardan joriy etildi. 1998 1 yanvardan boshlab O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi ishga tushirildi, birinchi marta 13 ta buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS) ishlab chiqildi va joriy etildi. 1999 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2 fevraldagi 54-son qarori bilan ««Mahsulot(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish harajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizom» yangi taxrirda tasdiqlandi va 1 yanvardan kuchga kiritildi, uchta yangi BHMS, birinchi bor 10 ga yaqin auditning milliy standartlari (AMS) tasdiqlandi. 2000 26 mayda Auditorlik faoliyati to‘g‘risida Qonun yangi taxrirda tasdiqlandi, BXMS va AMS larni ishlab chiqish davom ettirildi, jumladan 21-son BXMS sifatida yangi schetlar rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma tasdiqlandi. 2001 21-son BXMS ga bir qancha o‘zgartirishlar kiritildi, yangi AMS lar ishlab chiqildi va tasdiqlandi. 2002 Birinchi bor qo‘shma korxonalar, chet el investitsiyasidagi korxonalar va auditorlik tashkilotlari 21- son BXMS ga o‘tdilar, ushbu standart yangi taxrirda qayta tasdiqdan o‘tdi. Moliyaviy hisobotning yangi shakllari tasdiqlandi va ularni 21-son BHMS ga muvofiq to‘ldirish tartibi qabul qilindi. Harakatdagi BHMS larga bir qancha o‘zgartirishlar kiritildi. 2003 Yangi BHMS va AMS lar ishlab chiqildi va tasdiqlandi, moliyaviy hisobotning tarkibiga, ularni tuzish tartibiga bir qancha o‘zgartirishlar kiritildi, harajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomga o‘zgartirishlar kiritildi. O‘tgan 12 yil ichida respublikamizda ta’lim tizimi ham tubdan yangilandi. Birinchi bor besh tabaqali ta’limni o‘z ichiga olgan Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi ishlab chiqildi, unga muvofiq mamlakatimizda majburiy to‘liqsiz o‘rta ta’lim, akadem litseylar va kasb-hunar kollejlari orqali o‘rta va o‘rta-maxsus kasb ta’limi, institut va universitetlarda bakalavrlar, magistrlar, aspirant va doktorantlar tayyorlashga va kadrlarni malakasini yangicha tarzda oshirishga o‘tildi. E’tiborlaringizga havola etilayotgan ushbu o‘quv qo‘llanma oxirgi yillarda qabul qilingan Qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga , shuningdek muallifning institutdagi hamda «TASIS», «PRAGMA», «EVROOSIYO» xalqaro fondlari orqali o‘tqazilgan va o‘tqazilayotgan maxsus «Moliyaviy hisob» kursini olib borish bo‘yicha to‘plagan pedogogik malakasiga, shuningdek amaliyotda buxgalteriya hisobi va audit bo‘yicha olib borayotgan kasbiy mahoratiga asoslanib tayyorlandi. O‘quv qo‘llanma uchta bo‘limdan va o‘n yettita bobdan iborat. PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 5 «Buxgalteriya hisobining nazariy asoslari» nomli birinchi bo‘limda hisobning mohiyati, ularning tasniflanishi va tavsiflari, buxgalteriya hisobining predmeti, ob’ektlari, unda qo‘llaniladigan usul va uslublarning mazmuni ochib berilgan. «Korxonalarda buxgalteriya hisobi» nomli ikkinchi bo‘limda korxona hisob siyosatining mazmuni, tarkibi, tuzilishi va taqdim etilishi ko‘rsatilgan. Ushbu bo‘limning alohida boblarida korxonalarning uzoq va qisqa muddatli aktivlarini, majburiyatlarini, xususiy kapitali va oxirgi moliyaviy natijalarini hisobga olish tartibi qabul qilingan milliy standartlarga muvofiq yoritilgan. Ushbu bo‘limning oxirgi bobida moliyaviy hisobotning alohida shakllarini tuzish tartibi ochib berilgan. Sho‘’ba korxonalarga ega bo‘lgan bosh korxonalarda konsolidatsiyalashtirilgan hisobotlarni tuzish tartibi keltirilgan, shuningdek moliyaviy hisobotni tuzish sanasidan keyin yuz beradigan holatlar va xodisalarning mohiyati va ularni moliyaviy hisobotda aks ettirilish tartibi ko‘rsatilgan. «Audit asoslari» nomli uchinchi bo‘limda auditning mohiyati, turlari, maqsadi, vazifalari, auditorlik tashkilotlari va auditorlarning huquq va majburiyatlari, javobgarliklari, aditorlarning ishchi hujjatlari, auditda qo‘llaniladigan usul va uslublarning mohiyati ochib berilgan. Ushbu bo‘limda auditni rejalashtirish va tashkil qilish bosqichlari, uni o‘tqazishning metodologik asoslari, korxonalar moliyaviy xo‘jalik faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlari, balans moddalarining realligini auditorlik tekshiruvidan o‘tqazish ketma-ketligi, ular bo‘yicha auditorlarning mumkin bo‘lgan xatarlari, audit tekshiruvi natijalarini umumlashtirish, rasmiylashtirish va tadbiq etish tartiblari ko‘rsatib berilgan. O‘quv qo‘llanmadan joy olgan har bir bobda unga kiritilgan mavzular bo‘yicha o‘z-o‘zini nazorat qilish uchun test savol-javoblari berilgan. Mavzularni yoritishda talabaga eslab qolishga o‘ng‘ay va oson bo‘lishligi uchun tasniflashlar, baholash usullari, amaliy misollar va hujjatlar chizmalar, jadvallar va ilovalar ko‘rinishida keltirilgan. O‘quv qo‘llanmaning har bir bobida mavzularni chuqur o‘rganish uchun me’yoriy hujjatlar va maxsus davriy adabiyotlar ro‘yxati keltirilgan. O‘quv qo‘llanmani takomillashtirish bo‘yicha taklif va mulohazalaringizni Samarqand shaxri, Amir Temur ko‘chasi, 9-uyga yuborishlaringizni so‘rayman. Muallif PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 6 1-BO‘LIM BUXGALTERIYA HISOBINING NAZARIY ASOSLARI 1-bob. BUXGALTERIYA HISOBINING PREDMETI VA TAMOYILLARI 1.1. Hisob tushunchasi, uning turlari va boshqaruvda tutgan o‘rni Har qanday jamiyatni rivojlanishi uni boshqarishni taqozo etadi. Boshqarish, o‘z navbatida, jamiyatning turli tarmoq va sohalarida yuz bergan va berayotgan jarayonlar, xo‘jalik faoliyatini olib borayotgan sub’ektlarning mablag‘lari, ularni tashkil etish manbalari, erishayotgan natijalari va boshqa jihatlari to‘g‘risidagi axborotlarni mavjudligiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday axborotlarni o‘zida mujassamlashtiruvchi vosita bo‘lib xo‘jalik hisobi hisoblanadi. Xo‘jalik hisobi negizida, ko‘rinib turibdiki, «xo‘jalik» va «hisob» so‘zlari yotadi. «Xo‘jalik» deganda ma’lum maqsadlarga yo‘naltirilgan, o‘zining bazisi va ustqurmasiga ega bo‘lgan sub’ektlar tushuniladi. Xo‘jalik sifatida qaraladigan sub’ektlar bo‘lib bir butun mamlakatning o‘zi va uning turli tarkibiy bo‘linmalari, masalan, tarmoqlari, sohalari, mintaqalari, hududlari, vazirliklar, birlashmalar, korxonalar hisoblanadi. Mamlakat doiraisdagi xo‘jalik xalq xo‘jaligi, uning eng qo‘yi bo‘g‘inidagi xo‘jalik korxona xo‘jaligi deb ataladi. Iqtisodiyotning yuqori va qo‘yi bo‘g‘inlari o‘rtasidagi xo‘jaliklarga tarmoqlar, sohalar, birlashmalar, viloyatlar, tuman va shaharlar xo‘jaliklari kiradi. «Hisob» - bu xo‘jalikda yuz bergan va berayotgan hodisa va jarayonlar, ularning natijalari to‘g‘risidagi axborotlarni yig‘ish, qayd etish, guruhlash va uzatish tizimi. Demak, hisobning asosiy mahsuli bo‘lib axborot, hisob yuritishning asosiy maqsadi bo‘lib, bu axborotlarni aniq, to‘liq va o‘z vaqtida yig‘ish, qayd etish, guruhlash va foydalanuvchilarga yetkazib berish hisoblanadi. Shunday qilib, ikki so‘z yig‘indisidan tashkil topgan «xo‘jalik hisobi» xalq xo‘jaligining turli bo‘g‘inlarida yuz bergan va berayotgan hodisa va jarayonlar, ularni natijalarini soniy va sifat jihatdan harakterlovchi axborotlarni yig‘ish, qayd etish, guruhlash va uzatish tizimidir. Xo‘jalik hisobini u yoki bu belgilariga qarab turli turlarga ajratish mumkin (1- chizmaga qarang). Xo‘jaliklarni moliyalashtirilishiga ko‘ra ularda yuritiladigan hisobni ikkiga bo‘lish mumkin: korxona hisobi, byudjet hisobi. Korxona deganda o‘z-o‘zini mablag‘ bilan ta’minlaydigan, mustaqil faoliyat yuritadigan xo‘jalik tushuniladi. Ularga zavod va fabrikalar, firmalar, shirkatlar, jamoa xo‘jaliklari, qurilish tashkilotlari, banklar va boshqalar kiradi. Ushbu xo‘jaliklarda yuritiladigan hisob korxona hisobi deb ataladi. PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 7 1-chizma. Xo‘jalik hisobini tasniflash asoslari Xo‘jalik hisobi Korxonalarni moliyalashtirili- shiga ko‘ra 1.Byudjet hisobi 2.Korxona hisobi Axborot foydalanuvchi- lariga ko‘ra 1.Ichki hisob • Boshqaruvhhisobi • Operativ –texnik hisob • Ishlab chiqarish hisobi 2.Tashqi hisob • Moliyaviy hisob • Statistik hisob Davlat tomonidan tartibga solinishiga ko‘ra 1.Reglamentlashtiriladigan • Moliyaviy hisob • Statistik hisob 2.Reglamentlashtirilmaydigan • Boshqaruv hisobi • Operativ –texnik hisob • Ishlab chiqarish hisobi Yuritish bo‘limlariga ko‘ra 1.Buxgalteriya hisobi 2.Kadrlar bo‘limi hisobi 3.Ishlab chiqarish bo‘limlari hisobi 4.Sotish bo‘limi hisobi 5.Ta’minot bo‘limi hisobi PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 8 Byudjet hisobi deganda, davlat tomonidan moliyalashtiriladigan muassasalarda yuritiladigan hisob tushuniladi. Bunday muassasalarga maorif, sog‘liqni saqlash, madaniyat va boshqa ijtimoiy soha muassasalari kiradi. Xalq xo‘jaligi sohalarigi ko‘ra xo‘jalik hisobi alohida shu sohalar hisobidan iborat bo‘ladi, masalan, sanoat sohasi hisobi, qishloq xo‘jaligi sohasi hisobi, savdo sohasi hisobi, maorif sohasi hisobi va boshqalar. Axborot foydalanuvchilariga ko‘ra xo‘jalik hisobi ichki va tashqi hisobga bo‘linadi. Ichki hisob deganda faqat xo‘jalikning o‘zida yuritiladigan hisob tushuniladi. Ichki hisob adabiyotlarda turlicha nomlangan, masalan, operativ-texnik hisob, boshqaruv hisobi, ishlab chiqarish hisobi. Operativ-texnik hisob deganda xo‘jalik bo‘limlari tomonidan u yoki bu maqsadda yuritiladigan tezkor hisob tushuniladi. Kadrlar bo‘limini xodimlarni ishga o‘z vaqtida kelishi va ketishining operativ hisobi, smena boshlig‘ini yoki masterining stanoklarni ish holati hisobi va boshqalar operativ-texnik hisobga misol bo‘la oladi. Boshqaruv hisobi – bu xo‘jalik rahbariyati talablariga ko‘ra boshqaruvga tegishli qarorlarni qabul qilish maqsadida batafsil (analitik) tarzda yuritiladigan hisob tizimi. Bunday hisobni xo‘jalikning hamma bo‘limlari olib borishlari mumkin. Ishlab chiqarish hisobi – bu xo‘jalikni ishlab chiqarish jarayonlari va ularning natijalarini u yoki bu usullarda aks ettiruvchi hisob tizimi. Odatda, ishlab chiqarish hisobi negizida mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish usullari yotadi, masalan, normativ, reja, haqiqiy tannarx usullari. Tashqi hisob deganda xo‘jalik faoliyati to‘g‘risidagi axborotlarni tashqi axborot foydalanuvchilarga taqdim etuvchi hisob tizimi tushuniladi. Tashqi hisobga qo‘yidagilarni kiritish mumkin: • Moliyaviy hisob • Statistika hisobi Moliyaviy hisob deganda xo‘jalik moliyaviy faoliyati to‘g‘risidagi axborotlarni asosan tashqi foydalanuvchilar uchun taqdim etuvchi hisob tizimi tushuniladi. Moliyaviy hisob tashqi foydalanuvchilar uchun asosan hisobotlar ko‘rinishida taqdim etiladi. Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan ichki foydalanuvchilar ham keng foydalanadilar. Moliyaviy hisob ma’lumotlarini keng iste’mol qiluvchi tashqi va ichki foydalanuvchilarning tarkibi 2-chizmada keltirilgan. Statistika hisobi deganda jamiyatda yuz bergan va berayotgan yoppa hodisa va jarayonlarni soniy aks ettiradigan va sifat jihatdan izohlaydigan hisob tizimi tushuniladi. Statistika hisobining asosiy mahsuli bo‘lib statistik hisobotlar hisoblanadi. Statistik hisob ma’lumotlarni tuman, viloyat va yaxlit mamlakat doirasida jamlaydi. Statistik hisob davlat tomonidan strategik boshqaruvni olib borishga asos hisoblanadi. Davlat tomonidan tartibga solinishiga ko‘ra xo‘jalik hisobini ikki turga bo‘lish mumkin: • Reglamentlashtiriladigan • Reglamentlashtirilmaydigan PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 9 2-chizma. Moliyaviy hisob ma’lumotlaridan foydalanuvchilarning tarkibi Download 1.11 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling