Karta mazmunini ochib beradigan barcha shartli belgilar va izohlar

Karta mazmunini ochib beradigan barcha shartli belgilar va izohlar
tizimiga legenda deyiladi. Kartaning legendasi qo'llanilgan belgilarni
tushuntirib (izohlab) beradi. bu kartaga olinayotgan obyektning mantiqiy asosini aks ettiradi. Shartli belgilarning ketma-ket joylashtirilishi, ularni o‘zaro bir-biriga bo‘ysunishi, shtrixli elementlar uchun ranglar majmuasini to ‘g‘ri tanlab olish kartada tasvirlanayotgan voqea va hodisa yoki jarayonlar tasnifiga m antiqan bo‘ysindirilgan bolladi. Topografik kartalar uchun maxsus shartli belgilar jadvali tuzilgan. Ular standartlashtirilgan va barcha masshtabdagi topogralik kartalar uchun qo‘llanishi shart. Ko‘pchilik mavzuli kartalarda bclgilar unifikatsiya qilinmagan, shuning uchun legendani odatda karta varag‘ining o‘ziga joylashtiradilar.
Kartografik tasvir matematik asosda ko`riladi. Kartada uning
clcmcntiari bolib kartografik proyeksiya va u bilan bog`liq koordinata
tori (yoki to'rlari), masshtab va geodezik asos hisoblanadi. Kartani
komponovkasi ham uning m atematik asos clcmentiga kiradi.
Kartada tasvirlanadigan hududning chcgarasini aniqlash va uni
karla ramkalariga nisbatan joylashtirish, ramka ichida va undan
tashqarida (asosiy karta bilan uning ramkasi orasidugi bo‘sh qolgan
joyiarda) karla nomini, masshtabini, legendasini, har xil raqamli va
mainli malumotlarni, jadvallarni, grafiktarni, qo‘shimcha va kesma
kartalar hamda boshqa shunga o‘xshash ma’lum otlarni inaqsadgamuvofiq joylashtirishga komponovka deyiladi.Kartani o'qish va undan foydalanishni osonlashtirish maqsadidaonda beriladigan turli xil kartometrik grafiklar (masalan, topografik kartada chiziqning nishabligi va qiyalik burchagini aniqlash uchun kartaning janubiy ramkasi ostida beriladigan maxsus nomogramma), hududni qay darajada o'rganilganligini ko‘rsatuvchi sxemalar, foydalanilgan materiallar (manbalar), shuningdck, boshqa har xil zarur ma’lumotlar (karta nomi, nashr qilingan joyi va yili, nashriyot nomi va h.k.) kartaning yordamchi elementlari deb ataladi. Karta mazmuni bilan bog'langan, uni to'ldiradigan, boyitadigan va tushuntiradigan kesma-kartalar, diagrammalar, blok-diagrammalar, grafiklar, profillar, matnli yoki raqam va sifatli m a’lumotlar kartaning qo`shimcha elementlari dcyiladi. Yuqorida geografik kartaga bcrilgan stilistik benuqson deb bo'lmagan ta’rifda kartalarni iushunish uchun muhim hisoblangan uchta asosiy xususiyat - matematik aniq tuzish; alohida bclgilar - kartografik modeilar (shartli belgilar) sistemasini qoplash: tasvirlanayotgar. Voqea va hodisalar (obyektlar)ni saralab olish va umumlashtirib ko‘rsatish alohida ta’kidlangan. Lekin kartografiyaning bugungi rivojlanish darajasi karta to`g`risidagi tasavurga yana ikkita birinchi darajali ahamiyatga molik bo`lgan tamoyillarni kiritishni taqozo etadi, ya’ni boshqni tizimli (sistemali) yondoshuv asosida tasvirlash va uni aniq bir maqsadni kozda tutib modeliashtirish. K artalar haqidagi tasavvur borliqni (voqelikni) obrazli-belgi modellan sifatida ilmiy kartografîyaning predmeti - tabiat va jamiyat obyektlani , ulaming joylanishi, xususiyatlari, o ‘zaro aloqadorliklari hamda vaqt mobaynida o ‘zgarishiarini kartalar va boshqa kartografikmodellar vositasida aks ettirish, tadqiq qilishdan iborat, dcb hisoblashga imkon beradi. Mavzuli kartani yaratish uning geografik asosini tuzishdan boshlanadi. Bu geografik asosga bo`lajak kartaning barcha m azm uni tushiriladi. Kartografik asosga meridian va parallel to ‘ri, suv obvektlarining qirg‘oq ch iziq lari, gidrografik tarmoqlar, aholi yashash manzilgohlari, siyosiy-m a’muriy chegaralar, avto va tem ir yo'llar, ba’zan alohida hollarda relyef ham tushiriladi. Tuzilayotgan karta mavzusi va oldiga qo‘ygan maqsadiga qarab kartasi tayyorlanayotgan hudud uchun chop etilgan kontur kartalarni maromiga yetkazib tayyorlash, kerak bo‘lsa uni generalizatsiya yoki detallashtirish mumkin. Keyingi jarayon karta legendasini tuzish bo‘lib, uni luzishda asos qilish kartaga tushirilayotgan voqealarning u yoki bu tasnifi olinadi. Kartografik belgilar va usullar, shriftlar olchamlari va turiari tanlanadi, pog‘onalar oraliqlari, ranglar gammasi ham da shkaialar tanlab belgilanadi. Karta legendasini ishlab chiqish juda muhim jarayon bo`lib , u qabul qilingan tasniflarni mantiqan to‘g'riligini aniqlashga yordam beradi. Legenda kartaning butun bor mazmunini uyg`unlashtiradi, kartada tasvirlangan barcha elem entlarni bir tartibga soladi. Ular ketma ketligiga urg‘u berib, sifat va miqdor ko‘rsatkichlari aniq va to`g‘ri ifodalanishini ta’minlaydi. Keyingi bosqichda tayyorlangan kartografik asosga kartaning asosiy mavzu bo‘yicha ishlab chiqilgan legenda asosi o'tkaziladi. Bunda har xil usullardan foydalanish mumkin. Masalan, bazi elementlar ma’lum otlar aynan nusxa ko‘chirish yordamida tushirilsa, boshqasi qo‘lda rasmini chizish yoki fotomexanik proyektor yordamida, sharoilga qarab turib koordinatalar to'ridan foydalanib bajarilishi mumkin. Kompyuter grafikasidan foydalanib tuzilganda, avvalo geografik asos skaner qilib olinadi va u kompyuter ekraniga yiriklashtirib chiqariladi. Shundan so‘ng unga kartaning m azm uni boshqa kartografik va boshqa ma’lum otlardan masshtabga keltirish yo'li bilan yokiqo‘lda chizish yo‘li bilan tushiriladi. Raqamli ma’lum otlar statistik ma’lum otlar bazasidan olinadi yoki klaviatura yordamida kiritiladi.Barcha kartalar mazmuni qabul qilingan karta legendasi asosida beriladi. Bir vaqtning o‘zida kartadagi yozuvlar karta mazmuniga mos holda joylashtirilib yozib boriladi.Kartani tuzish vaqtida generalizatsiya jarayoni karta dasturida ko‘rsatilgan tamoyillar asosida olib boriladi. Karta tuzishdagi yana bir asosiy bosqichlardan biri karta mazmunini aks ettiruvchi elementlarni bir-biri bilan muvofiqlash, ya’ni kartada aks ettirilgan m azm unlar bir-birini inkor etmay, aksincha, bir-birini to‘ldirib borishini ta’m inlash. Bunga barcha geografik qonuniyatlarning mazmun elementlarini bir-biri bilan uzviy bogliqligini, tabiiy chegaralari va boshqalarni hisobga olish yo‘li bilan crishiladi. Kompyuter grafikasi yordamida karta tuzilganda ma’lum kartografik qatlam larni bir-biri bilan solishtirib muvofiqlash yo‘li bilan erishiladi. Bunda quyidagi muvofiqlashtirish ishlari olib boriladi:
-geografik asos elementlarini bir-biri bilan bog‘lash;
- kartografik asos va karta mavzu mazmuni elementlarini muvofiqlash;
- bir xil mavzuga ega bo‘lgan elementlarni muvofiqlash (bitta
mavzuli qatlamda
- mavzu mazmuniga bag‘ishlangan turli qatlam larni bir-biri bilan muvofiqlash;
- atlas yoki tizimli kartalardagi har xil kartalarni bir-biri bilan
muvofiqlash.
Kartani tuzish ishlarida faqat kartograflar emas, balki karta mavzusi
bo‘yicha ishlaydigan mutaxassislar ham ishtirok etadilar. Ular dastlabki
ma’lumotlarni taqdim etadilar, keyinchalik bu ma’lumotlar qayta
ishlanadi. Quyida mualliflik va karta tuzish hujjatlari turlari keltirilgan:
- mualliflik eskizi ~ bu karta va uning legendasini dastlabki
kolrinishini ifodalovchi, sxematik ko‘rinishda kartografiyaning qonun -
qoidalari hisobga olmagan holda qabul qilingan shartli belgilarga
rioya qilmasdan chizilgan kartaning dastlabki nusxasi bo‘lib, ish soha
mutaxassisi tomonidan bajariladi;
- mualliflik maketi - bu geografik asosda tayyorlangan k arta
bo‘lib, karta mazmunini to‘liq o‘zida aks ettiradi. Biroq kartani
chizish va jihozlash bo'yicha qo‘yilgan texnik va grafik talablarga toliq javob bermaydi;
- mualliflik originali ~ qo‘lyozma karta bo‘lib, u legenda asosida
to‘liq bajarilgan, barcha texnik va aniqlik talablariga javob beradi;
- tuzish originali - aniq va mazmuni bo‘yicha to‘liq karta
nusxasi bo‘lib u barcha kartografiyaning qonun-qoidalari va talablarini hisobga olgan holda yuqori grafik darajada tuzilgan karta nusxasi hisoblanadi.
Karta tuzishning barcha bosqichlarida tahrir qilish ishiari olib
boriladi, bunda karta tuzish ishlarining barcha jarayonlari boshqaritib
va nazorat qilib boriladi. Karta muharriri kartaning matematik asosini to‘gri va aniq tuzilishini, karta mazmuni elementlarini to‘g‘ri va aniq bir-biri bilan kelishilgan holda berilishini, geografik nomlar to'g'ri ifodalanishini, shartli belgilar, kartografik tasvirlash usullari va kartani jihozlash ishlari to‘gri ifodalanishini va generalizatsiya ishlari bajarishda barcha qonun-qoidalariga amal qilinishini nazorat qilib boradi.
Kartaga olinayotgan obyektlarni tanlab olish- bu kartada uning
maqsadi, mazmuni va masshtabi hamda kartaga olinayotgan hududning xususiyatlari nuqtai nazaridan muhim va zarur bolgan obyektlarni qoldirish demakdir. Tanlab olish sifat va miqdor tavsiflarini umumlashtirish bilan uzviy bogiangan va legenda yangi yiriklashtirilgan bo'linishlarga bo'ysindirilgan bo‘ladi. Tanlab olishda ikkita miqdoriy ko'rsatkichlardan, ya’ni senz va normalardan ifodalaniladi