Kimyoviy texnologiyalar fakulteti

 Atrof muhitni ifloslanish ko‘lami va manbalari. 
Atrof-muhitning ifloslanishida tabiiy va antropogen omillar asosiy rol o‗ynaydi. 
Tabiiy omillar asosida atrof-muhitning ifloslanishi, avvalo, tabiiy yo`l bilan - 
chaqmoq chaqish, o‗t-o‗lanlar va o‗rmonlarning yonishi, vulqonlar otilishi, shamol 
harakati, biosferada uzliksiz boradigan cherish (o`simlik va hayvonot qoldiqlari) va 
boshqa jarayonlar natijasida yuz beradi. Ular yiliga millionlab tonna chang-to`zonlarni 
havoga chiqarib yuboradi. Ammo hozirgi vaqtda tabiatning ifloslanishida sun`iy 
omillar (antropogen jarayon) eng ko`p qatnashmoqda. Atmosferaga chiqarilayotgan 
ifloslanishning 2/3 qismi uning hissasiga tog`ri keladi. 
Atrof-muhitning ifloslanishi natijasida Yer yuzasining o`simlik va hayvonot 
dunyosi, ko`p asrlik tarixiy yodgorliklar va inshootlar birdek zarar ko`rmoqda. 
Xalqimiz orasida "Suv yetti yumalab toza bo`ladi‖ degan tushuncha bor. Darhaqiqat, 
tabiat me`yorida bo`lsa, turli oqova, chiqindilarni zararsizlantirish, tozalab olishdek 
noyob xususiyatga ega. Biz atmosferaga chiqarib kelayotgan is (CO) gazi fotosintez 
jarayoni tufayli o`simliklar tomonidan uzluksiz qayta ishlanib, kislorodga aylantirilib, 
tabiatga yana qaytarilishini bilamiz. Ammo tabiatga chiqarib tashlanayotgan iflosliklar 
so`nggi davrlarda shu darajada me`yoridan oshib ketayaptiki, oqibatda tabiat o`zini-
o`zi tiklash, tozalash xususiyatidan tobora mahrum bo`lib bormoqda.
Atrof-muhitning barcha geografik qobiqlarda kuchayib bormoqda. Quruqlik 
(litosfera)ning ifloslanishi yer osti boyliklarini o`zlashtirish, ayniqsa, ularni ochiq 
usulda qazib chiqarish natijasida yuzaga kelmoqda. Tuproq, ayniqsa, ularni ochiq 
usulda qazib chiqarish yuzaga kelmoqda. Tuproq, ayniqsa, sanoat va qishloq xo`jaligi 
chiqindilari bilan ifloslanmoqda. Bunda asosiy ifloslovchi unsurlar – turli metallar va 
ularning birikmalari, mineral og`itlar, kimyoviy zaharli vositalar, radioaktiv 
moddalardir. Maishiy xizmat va chorvachilik chiqindilari tufayli paydo bo`lgan 
chiqindi uyumlari sanitariya-gigiyena holatining yomonlashuviga olib kelmoqda. 
Gidrosfera (daryolar, ko`llar va dengizlar), asosan, sanoat, qishloq xo`jaligi va uy-
ro`zg`or, maishiy xizmat sohalarining oqova suvlari qo`shilishi natijasida 
ifloslanmoqda. Oqibatda chuchuk suv yetishmasligi holati tobora kuchaymoqda. 
Bunday holatlar dunyoda aholi eng zich yashaydigan hududlar bo`ylab oquvchi Reyn, 
Sena, Temza, Dunay, Dnepr, Volga, Don, Missisipi, Nil, Gang, Yanszi kabi 
daryolarning havzalarida kuzatilmoqda.
Dunyo okeani ham tobora ifloslanib borayapti. Uning ifloslanishi daryolardan 
qo`shilayotgan notoza suvlar, sohillardan tashlanayotgan chiqindilar, kemalar harakati 
va halokati sababli tushayotgan neft mahsulotlari tufayli sodir bo`lmoqda. Hozirgi 
vaqtda O`rta, Shimoliy, Boltiq, Qora, Azov, Karib, Yapon, Yava dengizlari, Biskayya, 
Fors, Meksika qo`ltiqlari eng ko`p isloflangan.

---

Dunyo okeanining havzasi, ayniqsa, neft va neft mahsulotlari chiqindilari tufayli 
ifloslanmoqda.
Kosmik kuzatishlar hozirgi vaqtda Dunyo okeani yuzasining 1/3 qismi neft 
pardasi bilan qoplanganganligini ko`rsatmoqda. Bu jahondagi eng katta ekologik 
muammolardan biri demakdir. Zero, neft pardasi okeaning quyosh nurlarini qabul qilib 
olishiga to`sqinlik qiladi, suvning bug`lanishini va kislorod bilan to`yinish 
imkoniyatini pasaytiradi, tirik organizmlar rivojlanishini susaytiradi. Neft bilan, 
ayniqsa, Atlantika okeani, Hind okeanining shimoliy qismlari eng ko`p iflos 
ifloslangan. 
Atmosfera elektr energetika, metallurgiya, kimyo va boshqa sanoat tarmoqlari, 
transport vositalari, fazoga kosmik kemalarni uchirish yoki turli xil yong`inlar tufayli 
ifloslanmoqda. Buning natijasida har yili milliardlab tonna qattiq, gazsimon, aerozol 
chiqindilar atmosferaga chiqarib yuborilmoqda. Atmosferada, ayniqsa, is gazi (CO), 
oltingugurt gazlari (SO2) salmog`ining oshib borishi katta ekologik muammolarni 
keltirib chiqara boshladi. Yadroviy ilmiy tadqiqotchi, mashhur olim Y.B.Xaritondan: 
"Dahshatli termoyadro qurollarining ishlab chiqarilishi va uning tarqalishi insoniyatni 
yo`q qilib yuborish xavfini tug`dirmaydimi?‖ – deb so`raganlarida, u: "Sayyoramizga 
oxir-oqibat termoyadro qurollari emas, balki "issiqxona samarasi‖ katta xavf 
tug`diradi, ya`ni iqlimning global miqyosda isib borishi Yerdagi hayot uchun haqiqiy 
talafot xavfini keltiradi‖, - deb javob bergandi.
Darhaqiqat, atmosferaning is gazi, oltingugurtli, azotli, ftor-xloridli, fosforli, 
qo`rg`oshin, simob, alyuminiy kabi metall birikmali turli aerozol gazlar bilan ifloslana 
borishi natijasida quyoshning isitish tartibi buzila boshladi. O`z navbatida, bu 
iqlimning o`zgarib borishiga, sayyoramiz qutblari va baland tog`lardagi abadiy 
muzliklarning sekin-asta tugab borishiga olib kelishi mumkin.
Atmosferaning ifloslana borishi insoniyat oldiga yana bir murakkab muammoni 
qo`ymoqda. Keyingi yillarda havoga ftor-xlorli birikmalarning tobora ko`p chiqarib 
yuborilishi natijasida Yerdagi hayotning qalqoni hisoblangan ozon qoplamining tobora 
yupqalashib borishi kuzatilmoqda. "Ozon tuynugi‖ deb nomlangan ana shu holat 
dastlab Janubiy Amerikaning Antarktidaga tutash hududlari, so`nggi yillarda esa 
Yevrosiyoning shimoliy kengliklari ustida ham kuzatila boshlandi. Bunday 
muammolarning 
kelib 
chiqishi, 
asosan, 
jamiyat 
bilan 
tabiat 
o`rtasidagi 
munosabatlarning buzila borishi va atrof-muhitning ifloslanishi bilan bog`liq. Demak, 
insoniyat oldida tabiatga "Siz‖ deb munosabatda bo`lish vazifasi turadi. Atrof-
muhitning ifloslanib borishi tabiatni muhofaza qilish yo`llarini izlash va bu murakkab 
muammolarni hal qilishga undaydi.