Компьютeр жиноятлари, турлари ва уларнинг таснифи

КОМПЬЮТEР ЖИНОЯТЛАРИ, ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТАСНИФИ.
katta o’qituvchi.N.Mallaboyev.
o’qituvchi.D.Boqijanov
talaba M.Dehaqonaliyev
Компьютер жиноятчилиги (кибер жиноят)–бу ахборот технологиялари соҳасидаги махсус билимларни қўллаш орқали муайян бир жиноятни содир этган ҳолда моддий ёки маънавий зарар етказиш мумкин бўлган жиноий қонунбузарликдир. Ҳозирча компьютер жиноятчилигига қарши кураш соҳасида компьютер жиноятларининг қандай ҳаракатларини ҳисобга олиш кераклиги ва уларнинг ҳуқуқий таърифи қандай бўлиши ҳақида келишув мавжуд эмас. Шу билан бирга, бизнинг мамлакатимизда ва чет элдаги назарий ва амалиётчиларнинг аксарият ҳужжатларида компьютер жиноятлари жиноятларнинг мустақил турига айланган. "Компьютер жинояти" атамаси аслида ўтган асрнинг 60-йилларининг бошларида Америка ва бошқа хорижий матбуотда пайдо бўлди. Бу ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари ва олимларнинг амалиётчилари томонидан кенг қўлланилган, аммо дастлабки пайтларда бунинг учун криминологик ва ҳуқуқий асослар йўқ эди. Компьютер жинояти бўйича хорижий нашрларда, одатда, компьютер жиноятчилиги бевосита ёки билвосита компьютерлар билан боғлиқ бўлган жинояти деб таърифланади ва электрон маълумотни қайта ишлаш тизими орқали ёки унга қарши қилинган барча контратакаларни ўз ичига олади. Инсоният жамиятининг туғилишидан бери одамлар бир-бири билан мулоқотга муҳтож. Дастлаб алоқа (ахборот алмашуви) имо-ишоралар, аломатлар, юз ифодалари ва овоз чиқариб эшитилмасдан амалга оширилди, кейин инсоний нутқ, ёзув, типография пайдо бўлди. Йигирманчи асрда телеграф, телефон, радио, кино, телевизор ва компьютер каби алоқа воситалари ишлаб чиқилди. Шу билан бирга, яна бир жараён рўй берди: фан ва технологияларнинг турли ютуқлари пайдо бўлганлиги сабабли уларнинг аксарияти жиноят олами томонидан қабул қилинди. Шу билан бирга, жиноятчини техник жиҳозлашда энг муҳим рол ўйнаган барча соҳаларда компьютер технологиялари жорий этилмоқда. Компьютер жиноятчилигининг "кўринмаслиги" ва айни пайтда ҳимояланадиган сирларга - ҳарбий, молиявий ва бошқа нарсаларга кириш орқали "қўлларини узайтириш"-жиноят оламининг вакиллари учун жуда кенг қўл келди. Мутахассисларнинг тўлиқ ҳисоб-китобларига кўра, бу жиноятлар 2019 йилда камида 2 трлн долларга тушди. Замонавий жамиятни ахборотлаштириш натижасида жиноятларнинг янги турларини шакллантиришга эришилди, уларни амалга оширишда компьютер тизимлари, сўнгги телекоммуникация ва алоқа воситалари, махфий ахборотни олиш ва бошқалар ишлатилмоқда. Ўтган 10-15 йил ичида жиноятлар сони компьютер техникаси ва бошқа электрон ускуналардан, нақд пул ўғирликларидан анча даражада кўпайган. Жиноятчиларни содир этишда юқори технологияли ишлаб чиқариш ва улардан фойдаланишга асосланган, яъни юқори технологиялар қўлланиладиган жиноятларга асосланган ҳолда кўплаб қурилмалар қўлланилади. Мураккаб жиноятчиликка қарши кураш муаммоси долзарб бўлиб қолмоқда, юқори малакали мутахассислар хизматидан фойдаланиб, оддий шахсий компьютерлар ва анъанавий коммуникациялардан мураккаб компьютер тизимлари ва глобал ахборот тармоқлари, жумладан, Интернетдан турли хил техник воситалардан фойдаланишга киришмоқда. Компьютер технологиясини жиноий мақсадларда қўллаш доираси жуда кенг. Жамият учун хавфли бўлган ҳар қандай ҳаракатлар ҳам жиноий жавобгарликка тортилавермайди. Масалан, Россия Федерациясининг Жиноят кодексида шундай қонун пунктлари мавжудки, жабрланувчи томонидан ариза берилган ҳолларда ҳам, суриштирув ишлари олиб борилмайди. Аксарият муҳим аҳамиятга эга бўлган вазиятлар бундан мустасно. Мисол тариқасида қуйидагиларни келтириб ўтиш мумкин, порнография маҳсулотларини тарқатиш, алоқа сирларини ошкор этиш. Ўз-ўзидан савол туғилади: Жамият учун хавфли ҳолатларни ҳаммасини ҳам криминаллаштириш шартми? Агарда шарт бўлса, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларини аниқлаш ишларини олиб боришлари учун иш унумдорлиги етарлими? Бир томондан бундай ҳолатларни криминаллаштириш ва жиноий жавобгарликка тортиш хавфли ҳолатларни камайишига олиб келади. Иккинчи томондан бир қонунга бўйсунмаслик уни бузиш, бошқа қонунларга ҳам бўйсунмасликни келтириб чиқариши мумкин. Минг афсуским, ахборот жиноятчилиги айнан шу ҳолатда–криминаллаштирилган, лекин жиноятни аниқлаш ва фош этиш учун керакли ресурслар билан таъминланмаган. Жиноят содир этишда эса ресурслар керагиданда ортиқ бўлиб, бундай турдаги жиноятларни таъқиб қилиш учун етарлича ресурслар мавжуд эмас. Уларни миқдори жиноятнинг кичкина бир қисмини ҳам таҳлил қилишга етмайди. Бундай ҳолатларда ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари томонидан қонунбузарликни аниқлашнинг муҳимлилик даржаларини ишлаб чиқишдан бошқа йўл қолмайди. Эслатиб ўтамиз криминалистик ҳарактер–у ёки бу жиноятнинг ўхшашлилик ҳолатлари тизимидир. Жиноят билан яна бир бор тўқнаш келган терговчи ёки махсус ҳодим ўзининг иш фаолияти давомида олдин учраган бошқа шунга ўхшаш вазиятни эслайди ва керакли далилларни аниқлаш, топиш ва жиноятни фош қилиш учун илгари қўл келган самарали методларни яна бир марта қўллайди. Қанчалик жиноят ўхшаш бўлса, қўлланилаётган метод ҳам шунчалик тезроқ самара беради. Агарда иш тажрибаси унчалик бой бўлмаса, коллектив ёрдами қўл келади. Ўзбекистон Республикасида яқин вақтларгача компьютер жиноятчилиги фақат хорижий ривожланган мамлакатларга хос ҳодиса деб ҳисобланиб келган ва жамиятимиз нисбаттан компьютерлашмагани боис, бундай жиноятлар мавжуд эмас эди. Бироқ айни вақда юртимиздаги вазият бошқача. Одамлар, корхоналар, ташкилотлар ва давлат фаолиятининг деярли барча томонларига дахлдор бўлган жамиятнинг компьютерлашуви ижтимоий муносабатларнинг янги соҳасини юзага келтирди. Айниқса ҳукуматимизнинг рақамли иқтисодиётга қадам қўяётгани ушбу жараённи ниҳоятда жадаллаштирмоқда. Бу соҳа, афсуски, кўп ҳолларда ғайриқонуний қилмишлар объектига айланмоқда. Хўжаликнинг турли тармоқларидаги ҳолат, шунингдек мамлакат мудофаа қобилиятининг объектив инъикоси бўлган компьютер ахборот тизими ушбу тизимга улкан молиявий-моддий зарар етказиши мумкин бўлган жиноятчи унсурларнинг рухсатсиз (ғайриқонуний) киришидан ҳуқуқий хавфсизликни таъминлаш воситаларига жуда муҳтож. Бу каби ҳолатларни инобатга олган ҳолда Ўзбекистон Республикасининг «Ахборотлаштириш ва маълумотлар узатиш соҳасидаги қонунга хилоф ҳаракатлар содир этганлик учун жавобгарлик кучайтирилганлиги муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиши тўғрисида»ги 2007 йил 30 ноябр қонунида компьютер тизимларидан ноқонуний фойдаланиш билан боғлиқ хавфли қилмишлар жиноят деб белгиланди, ҳамда амалдаги Жиноят кодекси «Ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятлар» номли янги ХХ¹ боб билан тўлдирилди. Мазкур боб Жиноят кодекси Махсус қисмининг «Жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига қарши жиноятлар» деб номланган олтинчи бўлимга киритилди. Ҳозирги ижтимоий тараққиёт воқеликлари, технологик жараёнларнинг электрон воситалар билан бошқариш усулларига ўтилиши, компьютер ёрдамида амалга ошириладиган актларга юридик куч берилиши ушбу жараёнлардан ахборот технологиялари соҳасида жиноятлар содир этиш учун фойдаланишга ҳам шарт-шароит яратди. Компьютер технологиялари соҳасидаги жиноятларнинг кўпайиши, уларнинг юқори даражадаги ижтимоий хавфлилиги мазкур жиноятлардан муҳофаза қилиш чораларини (аввало компьютер технологияларининг ўзини қўриқлаш орқали) ишлаб чиқишни тақозо этди. Олимлар тадқиқотларининг кўрсатишича, бундай муҳофаза воситаларнинг 60 % ҳуқуқий воситаларга, 20 % криптографик ва 20 % дастурий, аппаратга оид ҳамда бошқа жисмоний, ташкилий воситаларга тўғри келади. 1965 йилда АҚШда ахборот технологиялари хавфсизлигини таъминлашга қаратилган ва 1973 йилда Швецияда компьютерни суиистеъмол қилганлик учун жиноий жавобгарлик тўғрисидаги дастлабки қонунлар ҳамда 1994 йилда БМТ томонидан компьютерлардан фойдаланиш билан боғлиқ жиноятларнинг олдини олиш ва уларга қарши кураш бўйича йўриқнома қабул қилинди. Ўзбекистонда ахборот технологиялари соҳасидаги муносабатларни қонун ҳужжатлари билан тартибга солиш ва муҳофаза қилиш масаласи ўтган асрнинг 90–йиллари бошларида ҳал этила бошланган. Бундай кечикиш муайян даражада мамлакатимизда компьютер ривожланишининг даражаси пастлиги билан боғлиқ эди. 1994 йил 6 майда Ўзбекистон Республикасининг «Электрон ҳисоблаш машиналари учун яратилган дастурлар ва маълумотлар базаларининг ҳуқуқий ҳимояси тўғрисида»ги қонуни қабул қилинди. Унга кейинчалик Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 5 апрел ва 8 августдаги қонунлари билан ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди. Мазкур қонунда маъмурий ва жиноий жавобгарлик ҳақида сўз юритилган (15-модда) ва муаллифлик ҳуқуқларини бузганлик учун жавобгарлик назарда тутилган. Ўзбекистон Республикасининг «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги 2002 йил 12 декабр ҳамда «Ахборотлаштириш тўғрисида»ги 2003 йил 11 декабр қонунларининг қабул қилиниши ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларга қарши кураш бўйича қонун ҳужжатларининг асосини ташкил этади. Уларда жиноятларни тўғри квалификация қилиш ва айбдор шахсларни жиноий жавобгарликка тортиш учун принципиал аҳамиятга эга бўлган кўплаб ҳуқуқий ва техникавий терминларга таърифлар берилган. Умумий, махсус, турдош ва бевосита объектларнинг ажратилиши объектив равишда улар қамраб оладиган жиноий-ҳуқуқий қўриқлаш объекти бўлмиш ижтимоий муносабатларнинг бутун ҳажмини акс эттиради ва Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг ҳозирги тузилишига мувофиқ келади. Ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларнинг объекти нимадан иборат, деган масала ҳанузгача баҳсли бўлиб келмоқда. Жумладан, юридик адабиётларда ушбу турдаги жиноятларнинг объекти ва предмети хусусида ҳар хил фикрлар бор. Масалан, В. В. Крилов ушбу жиноятларнинг объектини компьютер маълумотлари ташкил қилади, деб ҳисоблайди. Л. Чичко эса объект деганда компьютер ахборотини, В. Б. Вехов эса машина ахборотини тушунишни таъкидлаган. Ахборот жиноят объекти бўлиши мумкин деган қараш тарафдорлари фикрича ахборот, шу жумладан, компьютер ахбороти жамият учун яратилган қулайликдир, шу сабабли улар ноқонуний йўқ қилинганида ёки модификациялаштирилганида зарар кўрилиши айни ҳақиқатдир. Ўзбекистон Республикасининг «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги қонуннинг 3-моддасига мувофиқ, ахборот деганда, тақдим этилиш шаклидан қатъи назар, шахслар, нарсалар, фактлар, ҳодисалар, воқеа ва жараёнлар тўғрисидаги маълумотлар тушунилади. Жиноят кодекси Махсус қисмининг ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларга оид бобининг хусусияти шундаки, унда ахборотнинг алоҳида тури – компьютер ахбороти ҳақида сўз боради.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   Стив Морган. "Кибер жиноятлар тўғрисидаги ҳисобот", 2019 йил.
   
2. 
   «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги 2002 йил 12 декабрдаги N 439-II сонли Ўзбекистон Республикасининг қонуни.
   
3. 
   «Ахборотлаштириш тўғрисида»ги 2003 йил 11 декабрдаги N 560-II сонли Ўзбекистон Республикасининг қонуни.
   
4. 
   Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси (ЎзР 22.09.1994 й. 2012-XII-сон Қонуни билан тасдиқланган).
   
5. 
   Вехов В.Б. Компьютерные преступления. Способы совершения и методика расследования. М.: 2012. — 182 с.