Komplekslarining


Download 0.53 Mb.
Pdf ko'rish
Sana07.11.2020
Hajmi0.53 Mb.
#141942
Bog'liq
fan haqidaleksiya 3


 



AXBOROT 



KOMPLEKSLARINING 

TEXNIK 

VA 

DASTURIY 

TA’MINOTI 

 

1.  Axborot tizimlarida texnik ta’minot masalalarini qo‘yilishi.  



2.  Elektron 

hisoblash 

mashinalarining 

rivojlantirish  yo‘nalishlari  va 

klassifikatsiyasi.  

3.  Dаsturiy tа’minоt tushunchasi vа uning tаrkibiy tuzilishi. 

4.  Tizimli dаsturiy tа’minоt va amаliy dаsturiy tа’minоt turlari.  

Axborot  texnologiyalari  faoliyat  yuritishining  texnologik  jarayonlarida  bir-

biridan farq qiluvchi bir nechta bosqichlarni ajratib ko’rsatish mumkin: 

1) Ma’lumotlarni  yaratilishi,  ya’ni  xo’jalik  operatsiyalari,  ob’ektlar  va 

sub’ektlarni  boshqarish  xususiyatlari,  na’munaviy  va  huquqiy  yuridik  aktlarni 

mazmunlari va boshqalarni fiksirlaydigan birlamchi habarlarni shakllanishidir. 



2) Ma’lumotlarni  yig’ilishi  va  tizimlashtirilishi  –  kerakli  ma’lumotlarni 

tezkor  izlash  va  saralash,  ularni  buzilishi,  o’chib  ketishi,  bog’liqligini  himoyasini 

ta’minlovchi ma’lumotlar joylashishini tashkil qilish. 

3) Ma’lumotlarga  ishlov  berish  –  avvaldan  yig’ilgan  ma’lumotlar  asosida 

umumlashtiruvchi,  analitik,  tavsiyali,  bashorat  kabi  yangi  ko’rinishdagi 

ma’lumotlarni  shakllantiradigan  jarayonlarni  o’z  ichiga  oladi.  Bu  ma’lumotlar 

keyingi  ishlov  berishlarga  jalb  qilinishi  va  yanada  chuqur  umumlashgan 

axborotlarni berishi mumkin. 

4) Ma’lumotlarni  aks  ettirish  (ifodalash)  -    insonning  qabul  qilishiga 

yaroqli  bo’lgan  shaklda  taqdim  etish.  Bu  avvalo  qog’ozga  chiqarish,  ya’ni  inson 

qabul  qilishi  uchun  qulay  hujjatlarni  tayyorlash.  Shuning  bilan  birga  taqdim 

etishning  ma’lumotlarni  grafik  ko’rinishlarini  qurish  (grafik,  diagrammali)  va 

ovozli signallarni shakllantirish shakllari ham etarlicha keng qo’llaniladi. 



5)  Axborotlarni uzatish va qabul qilish. 

Birinchi  bosqichda  shakllanadigan  axborotlar  qog’oz,  hujjat,  mashina 

ko’rinishlaridagi  axborotlar,  yoki u bir vaqtda unisi ham  bunisi  ham  bo’lgan turli 

ko’rinishlarga  ega  bo’lishi  mumkin.  Axborot  tizimini  ishlab  chiquvchilar  tizimni 

loyihalashtirish 

lahzasida 

axborot 

tizimini 

avtomatlashtirilishining 

talab 


qilinayotgan  darajasi,  axborotlar  yaratilishi  doirasidagi  boshqarish  funktsiyasi 

omillariga  bog’liq  holda  bu  tizimni  qanday  masalalarni  hal  hal  qilishini  aniqlab 

beradi.  Shuni  ta’kidlash  joizki  zamonaviy  axborot  tizimida  ommaviylik 

xususiyatlariga ega bo’lgan axborotlar ertami kechmi albatta mashina ko’rinishiga 

olib  kelinadi,  chunki  axborotlarni  yaratishni  o’zi  mashina  tashuvchilarda 

tugallanishi e’tiborga loyiqdir. 

Bunday  jarayonlarni  amalga  oshiruvchi  apparatlar  umumiy  holdagi 

«ma’lumotlarni  yig’ish  vositasi»  yoki  «birlamchi  axborotlarni  ro’yxatga  olish 

vositasi» nomini olgan. 

Ikkinchi  va  uchinchi  bosqich  talablari  zamonaviy  axbort  tizimlarida  asosan 

hisoblash texnikalari yordamida qondiriladi. 


 



Texnik ta’minot – axborot tizimlarini ishlashi uchun mo’ljallangan texnik 

vositalar, shuningdek, bu vositalar va texnologik jarayonlarning mos hujjatlarining 

majmuasidir. 

Texnik vositalar majmuasi tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: 

- ixtiyoriy modeldagi kompyuterlar; 

- axborotlarni  yig’ish,  to’plash,  ishlov  berish,  uzatish  va  chiqarish 

qurilmalari; 

- ma’lumotlarni uzatish qurilmalari va aloqa tarmog’i; 

- tashkiliy  texnika  va  axborotlarni  avtomat  tarzda  olishga  imkon  beruvchi 

qurilmalar; 

- ekspluatatsiya materiallari va shu kabilar 

Texnik  vositalarni  dastlabki  tanlash,  ularni  ishlatishni  tashkil  etish, 

ma’lumotlarga ishlov berish texnologik jarayonlari, texnologik yoritishlar hujjatlar 

bilan rasmiylashtiriladi. 

Hujjatlashtirishni shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin: 

- texnik ta’minot bo’yicha davlat va tamoq standartlarini o’z ichimga oluvchi 

umum tizim hujjatlari; 

- texnika  ta’minotni  ishlab  chiqish  barcha  bosqichlari  bo’yicha  uslubiy 

majmuani o’z ichiga olgan muvofiqlashtirilgan hujjatlar; 

- texnik  ta’minot  bo’yicha  hisob-kitoblarni  bajarishda  foydalaniladigan 

me’yoriy-ma’lumotlnoma hujjatlar. 

Axborot  tizimlari  axborot  texnologiyalari  uchun  texnik  vositalar  quyidagi 

sinflarga ajratiladi: 

1. Axborotlarni to’plash va ro’yxatga olish vositalari: 

-  hujjatlardagi  axborotlarni  kiritish  va  elektron  tashuvchilarga  yozish 

uchun  kompyuterlar.  Ishonchlilik,  shuningdek,  qiymatlar  diapazonini  nazorat, 

qiymatlar  formatini  nazorat  va  shu  kabilarni  nazorat  qilib  axborotlarni  kiritishda 

apparat va dasturiy usullardan foydalaniladi; 

- hujjatdagi  axborotlarni  grafik  belgilar  ko’rinishida  avtomat  tarzda  o’qish 

uchun skanerlar; grafik tasvirlarni tanish va matnga qayta shakllantirish uchun; 

- nazorat qilinayotgan hodisalarni kirib kelishida signallarni shakllantirish va 

ularni raqamli tasvirlarga qayta shakllantiruvchi avtomat datchiklar. 

2.  Axborotlarni  uzatish  vositalari  majmuasi  (kompyuter  tarmoqlari  texnik 

va dasturiy vositalari): 

-  chegaralangan  ko’lamdagi  lokal  hisoblash  tarmoqlari  (LHT). 

Foydalanuvchilar  joylashuvi  va  soni  chegaralangan,  ma’lumotlarni  uzatish  yuqori 

tezligiga ega; 

-  maxsus  maqsadlar  uchun  kengaytirilgan  ko’lamdagi,  nisbatan 

ma’lumotlarni uzatish yuqori tezligi, foydalanuvchilar soni kengaytirilgan regional 

hisoblash tarmoqlari; 

-  butun  dunyo  kommunikatsiya  va  axborot  hamjamiyatini  yaratish 

(masalan,  Web  axborot  resurslaridan  foydalanuvchilar,  elektron  tijorat 

ishtirokchilari,  elektron  pochta  foydalanuvchilari,    IP-telefoniya  va  shu  kabilar) 

uchun chegaralanmagan ko’lamdagi global, jumladan, Internet tarmog’i; 


 



Intranet 

(intranet) 

–  korxona  ko’lamida  Internet  axborot 

texnologiyalaridan  samarali  foydalanish  uchun  mo’ljallangan  korporatsiya 

tarmoqlari. 

3.  Ma’lumotlarni  saqlash  vositalari.  Axborot  tizimlari  ma’lumotlar  bazasi 

MB serverlarida saqlanadi.  

4. Ma’lumotlarga ishlov berish vositalari. Axborot tizimlarida axborotlarga 

ishlov  berish  kompyuterlar  yordamida  bajariladi  va  aniq  belgilariga  ko’ra  turli 

sinflarga ajratiladi. 

5. Axborotlarni chiqarish vositalari (videomonitorlar, printerlar, plotterlar). 

Hozirgi  kunda  texnik  ta’minotni  tashkil  etishning  ikkita  asosiy  shakllari 

(texnik  vositalardan  foydalanish  shakllari)  yuzaga  kelgan:  markazlashgan  va 

qisman markazlashgan yoki butunlay tarqoq. 



Markazlashgan  texnik  ta’minot  axborot  tizimlarida  katta  kompyuter  va 

hisoblash markazlaridan foydalanishga asoslanadi. 



Markazlashmagan texnik vositalar funktsional quyi tizimlarni bevosita ish 

joyida kompyuterlarda amalga oshirishni e’tiborga oladi. 

Hozirgi  kunda  qisman  markazlashgan  yondashuvni  istiqbolli  deb  qarash 

mumkin  –  texnik  ta’minotni  ma’lumotlar  bazasini  saqlash  uchun  ,  har  qanday 

funktsional  quyi  tizim  uchun  umumiy  bo’lgan  kompyuterlar  va  katta 

kompyuterdan tashkil topgan taqsimlangan tarmoqlarga asoslanadi. 

Elektron hisoblash mashinalari deb:  

-  axborotlarni kiritish; 

-  kompyuterga kiritilgan dasturlar asosida axborotlarga ishlov berish; 

-  ishlov  berish  natijalarini  foydalanuvchining  qabul  qilish  uchun  qulay 

shaklda chiqarish operatsiyalarini amalga oshiruvchi qurilmalarga aytiladi. 

Ko’rsatib  o’tilgan  jarayonlarga  mos  holda  kompyuterning  maxsus  kiritish, 

markaziy  protsessori,  chiqarish  qurilmalari  kabi  qurilmalar  amalga  oshiriladi. 

Ularning  har  biri  etarlicha  murakkab  va  o’z  navbatida  har  biri  yanada  mayda 

qurilmalardan  tashkil  topadi.  Xususan,  markaziy  protsessorga  arifmetik-mantiqiy 

qurilma, boshqaruvchi qurilma, tezkor eslab qoluvchi qurilmalar kiradi. 



Arifmetik  mantiqiy qurilma  –  bu aynan dasturni  tuzishda buyruqlar bilan 

ko’rsatib berilgan sonlar ustida arifmetik amallar, kodlarni shakllantirish, so’zlarni 

solishtirish va boshqalar, ya’ni axborotlarni qayta shkllantirish amalga oshiradi. 

Tezkor  eslab  qolish  qurilmalari,  yoki  oddiygina  xotira  dasturlarni 

joylashtirish,  shuningdek  kiruvchi  ma’lumotlarni  qandaydir  qismini  va  oraliq 

natijalarni  vaqtincha  saqlash  uchun  mo’ljallangan.  Dastur  elementlari  va 

ma’lumotlarni  xotiraning  ixtiyoriy  joyiga  yozish,  yuqori  tezkor  harakatlar  uning 

asosiy xususiyatlaridir. Ixtiyoriy degan so’z «to’g’ri kelgan» degani emas, kerakli 

adresga  undan  oldingi  axbortlarni  ko’rib  chiqish  zaruriyati  bo’lmasdan  murojaat 

qilish imkoniyatidir. 

Eslab qolish qurilmalarini uch turi mavjud: 

-  ikki yo’nalishli (ma’lumotlarni o’qish va yozishga ruhsat beruvchi; 

-  doimiy  bo’lmagan,  juda  kam  yangilanadigan  axborotlarni  saqlash  uchun 

mo’ljallangan (masalan, kompyuter konfiguratsiyasi haqidagi ma’lumotlar); 

-  axborotlarni faqat hisoblashga har doim ruxsat beruvchi. 



 

Boshqarish  qurilmasi  aniq  ketma-ketlik  asosida  operativ  eslab  qolish 



qurilmasidan  buyruqlarni  ketma-ket  ajratib  oladi.  Har  bir  buyruq  qayta 

kodlashtiriladi;  agarda  lozim  bo’lsa  buyruqda  ko’rsatilgan  yacheykalardagi 

ma’lumot  elementlari  operativ  eslab  qolish  qurilmasida  arifmetik  mantiqiy 

qurilmaga  uzatiladi  (yoki  aksincha);  arifemetik  mantiqiy  qurilmasi  buyruqda 

ko’rsatilgan  amalni  bajarishga  sozlanadi  (bunda  kiritish  qurilmasi  ham  ishtirok 

etishi mumkin); bu amalni bajarilishga buyruq beriladi. 

Bu jarayon quyida keltirilgan holatlar yuzaga kelmaguncha davom etadi: 

-  kirish ma’lumotlarini tugashi; 

-  kiruvchi quruilmalardan tugatish haqida buyruqni kelishi; 

-  Kompyuterni elektron manbadan o’chirilishi. 

Kompyuterning  sifati  ko’pgina  ko’rsatkichlar  bilan  xarakterlanadi.  Bu 

kompyuterning  tushunishi  va  bajarishi  mumkin  bo’lgan  buyruqlar  to’plami, 

markaziy  protsessorning ishlash  tezligi, unga bir  vaqtda ulanishi  mumkin bo’lgan 

kiritish-chiqarish  qurilmalarining  sifati,  energiya  iste’moli  va  boshqalar.  Ammo, 

qoida kabi asosiysi uning tezkor harakati, ya’ni markaziy protsessorning bir birlik 

vaqtda bir nechta operatsiyalarni bajara olish xususiyatiga ega. 

Kompyuternilarni ishlab chiqarish quvvati oshirish yo’lida ko’p protsessorli 

kompyuterlar  yaratildi  va  unda  bir  vaqtni  o’zida  bir  nechta  protsessorlar  ishlay 

oladi.  kompyuterning  ishlab  chiqarish  quvvati  ana  shu  protsessorlar  ishlab 

chiqarish quvvatining yig’indisiga teng bo’ladi. Maxsus kompyuterlarda (masalan: 

tabiiy jarayondagi tezlikda yadro reaktsiyalarini modellartirishda) protsessorlari bir 

necha o’ntaga etadi.  

kompyuterning  ishlash  tezligi  operativ  eslab  qolish  qurilmasiga  (OEQQ) 

boqliq  bo’ladi.  Shuning  uchun  OEQQ  elementlarini  takomillashtirish  ustida 

tinimsiz  tadqiqodlar  olib  boriladi.  Shuning  bilan  birga  OEQQni  tezkorligini 

oshirish qanchalik rivojlanib borsa, uning elementlari bahosi ham oshib bormoqda. 

Bu  muammo  esa  ko’p  darajali  xotira  qurish  bilan  hal  qilinmoqda.  OEQQ  ikki 

qismdan  tashkil  topadi:  katta  hajmning  qismlari  nisbatan  sekin  ishlaydigan 

elementlardan  (ancha  arzon),  qo’shimcha  qism  esa  tez  harakat  qiladigan 

elementlardan  (kesh-xotira)  tarkib  topadi.  Arifmetik  qurilma  tez-tez  murojaat 

qilinadigan ma’lumotlar kesh-xotirada joylashadi. OEQQ tarkibiy qismlari orasida 

ma’lumotlarni taqsimlanishini protsessorning maxsus bloki amalga oshiradi.  

kompyuterlarni  turli  nuqtai  nazaridan  va  turli  alomatlariga  qarab 

klassifikatsiya qilish mumkin. kompyuterlarni ishlab chiqarish quvvati va gabariti 

bo’yicha klassifikatsiyalari 2.1-jadvalda keltirilgan. 

2.1-jadval. 



kompyuter 

klassi 

Asosiy 

qo’llanilishi 

Asosiy 

texnik 

ma’lumotlar 

Super 


kompyuter 

Murakkab 

ilmiy 

hisob-kitoblar 



Sekundiga  milliardgacha 

operatsiyalar, 

parallel 

ishlovchi 

protsessorlar 

soni yuzta 

Katta 

kompyuterlar 



Yirik 

korxonalar, 

banklarning 

katta 


Multiprotsessorli 

arxitektura,  200  tagacha 



 

(meynfremlar



hajmdagi 

axborotlariga ishlov 

berish 


ish joyini ulanishi 

Super 


mini 

kompyuter 

Korxona  boshqaruv 

tizimi,  ko’p  pultli 

hisoblash tizimi 

Multiprotsessorli 

arxitektura,  200  tagacha 

terminal  ulanish  mumkin, 

diskli 

eslab 


qoluvchi 

qurilma,  bir  necha  o’n 

Gbgacha 

kattalashtirish 

mumkin 

Mini 


kompyuter 

Korxona  boshqaruv 

tizimi,  ko’p  pultli 

hisoblash tizimi 

Bir proessorli arxitektura 

Ishchi 


stantsiyalar 

Loyhalashni 

avtomatlashtirilgan 

tizimlari 

Bir  proessorli  arx-tektura 

protsessorni 

yuqori 

tezlikdagi xarakati OEQQ 



32-64 

Mbaytgacha 

maxsus tashqi qurilmalari 

Mirko 


kompyuter 

Foydalanuvchiga 

individual 

xizmat 


ko’rsatuvchi 

boshqaruvni  lokal 

avtomatlashtirilgan 

tizimlarida 

Bir 

protsessorli 



arxitektura, 

konfiguratsiyasini 

eguluvchanligi 

-turli 


tashqi 

qurilmalarni 

ulanish mumkinligi 

 

 



Personal  kompyuterlarni  sinfi  turli  xil  mashina  ko’rinishlaridan  iborat 

bo’lgani  uchun,  ularni  alohida  klassifikatsiya  qilishga  zarurat  bor  (2.2-jadval). 

Ularni og’irligi va gabariti bo’yicha klassifikatsiya qilamiz: 

2.2-jadval 



Turi 

Og’irligi 

Lektroziqlanish 

manbai 

Izoh 

Stol 


kompyuteri 

(Desk Top) 

5-10 kg 

Maishiy 


elektr 

tarmog’i 

Ish 

joylarini 



qurollantrish  uchun 

bino 


ichiga 

joylanadi; 

keng 

funktsiyalar 



imkoniyatlar 

to’plamiga ega. 

Ko’tarib yuriluvchi 

(Lap Top) 

2,5-5 

Maishiy 


elektr 

tarmog’i yoki batareya 

Safarga 

chiqqanda 

foydalanish 

uchun 


mo’ljallangan. 

Etarlicha 

keng 

imkoniyatlar 



to’plamiga 

ega, 


 

hisoblash 



tarmoqlariga 

ham 


ulanadi. 

Bloknot sifat 

(Note book) 

0.7-2.5 


Batareya 

yoki 


moslashtiriluvchi 

quvvat 


Safarga 

chiqqanda 

foydalanish 

uchun 


mo’ljallangan.. 

imkoniyat 

darajasi 

qisqartitirlgan 

Elektron kotib 

(PDA-Personal 

Digital Assistant) 

0,7 dan kam 

Batareya 

yoki 


moslashtiriluvchi 

quvvat 


Qo’lda  olib  yurish 

mumkin. 


Funktsiyalar to’plami 

matnlarni 

yozib 

borish, 


ba’zi 

hisoblashlarni, 

ro’yxatlarni 

bajarishga 

imkon 

beradi. 


2. 

kompyuter larni rivojlanish yo’nalishlari. 

 

O’tgan  asrning  60-yillaridan  boshlab  yarimo’tkazgichlar  tomonidan 



elektr lampalarni hisoblash mashinalarini asosiy elementi sifatidagi o’rnidan siqib 

chiqara  boshladi  va  kompyuter  sohasi  rivojlanishida  tubdan  burilish  yuz  berdi. 

Mikroprotsessor  texnologiyalarini,  ikkinchi  tomondan  kompyuterlar  dasturiy 

ta’minotni  yaratish  shiddat  bilan  rivojlanib  ketdi.  Bu  ikki  yo’nalish  bir-biri  bilan 

raqobatlasha boshladi. 

Yangi  elementlar  va  qurilmalarni  yaratilishi  bilan  yangi  texnik 

imkoniyatlarni  paydo  bo’lishi  yanada  takomillashgan  (ishlab  chiqarish  va 

vazifalari bo’yicha) dasturlarni ishlab chiqishga imkon berdi. 

60-yillardagi  alohida  yarim  o’tkazgich  elementlar  va  katta  zichlikda 

bo’lmagan  integral  shemalar  kompyuterdan  foydalanishni  tashkil  qilishni 

o’zgartirish zaruriyatini keltirib chiqardi. Shu davrga qadar kompyuter faqat bitta 

odamni  ixtiyorida bo’lar  edi, u tayyor  dasturki bajaruvchi operator  yoki dasturchi 

bo’lar  edi.  Bunday  ishlashda  mashinani  to’liq  imkoniyatidan  foydalanib  bo’lmas 

edi. Shuning uchun masalalarga paketli ishlov berish texnologiyalari vujudga keldi. 

Foydalanuvchi  oldindan  o’z  masalalarini  boshqaruvchi  kodlar  va  dastlabki 

ma’lumotlar  bo’lgan  perfokartalar  to’plami  ko’rinishda  tayyorlab  olardi  va 

operatorga berilardi, operator esa masalalar bajarilishi ketma ketligini shakillantirar 

edi.  Shu  usul  bilan  mashina  ishlov  berish  uchun  bir  necha  topshiriqlarni  olar  edi. 

Ammo bu ham mashinani imkoniyatidan to’liq foydalanishiga olib kelmadi.  

Markaziy protsessorni tezkor xarakati perfokarta va perfolentalarni o’qish va 

tashqi qurilmalari ustun keldi va uning quvvati to’liq foydalanilmay qoldi. Shuning 

uchun protsessordan ko’p masalali g’oyasi ilgari surildi. Uning mohiyati protsessor 

bir  vaqtni  o’zida  bir  nechta  dasturlarni  bajarar  edi.  Unda  biron  bir  dasturni 

bajarilishi  davomida  tashqi  qurilmalar  boshqa  bir  ma’lumotni  olish  navbati  kelib 

qolganda  bu  operatsiyani  uncha  qimmat  bo’lmagan  maxsus  qurilmaga  yuklab, 

markaziy  protsassor  navbatdagi  dasturni  bajarishga  kirishar  edi.  Texnik  ta’miinot 



 

sohasida  ko’p  masalalilik  g’oyasini  rivojlantirishga  yo’naltirish  doirasida  ko’p 



tizim vujudga keldi. 

Bu  tizim  markaziy  kompyuter  va  bir  necha  o’nta  terminallar  guruhidan 

tarkib topgan majmuani ifoda qiladi. Bunday terminal ustida ishlayotgan operator 

kompyuter  uning  xarakatlarini  bajarganligidan  uning  to’liq  boshqaruvchisi  bo’lib 

qolar edi. Haqiqatda esa makaziy kompyuter bir vaqtni o’zida aniq intizom asosida 

(masalan, xar bir terminalga bir sekund ichida bir necha milli sekund vaqt ajratib) 

bir dasturdar ikkinchisini bajarishga o’tar edi. 

1971  yilda  protsessorni  vazifalarini  bajarishga  qobiliyatli  birinchi 

mikroprotsessor  markazi  yaratildi.  Bu  xodisa  nafaqat  xisoblash  texnikasi  tarixida 

mikroelektronikani  keyingi  rivojlanish  avtoboshliq  qurilish,  aloqa  texnika  va  shu 

kabilardan xam tubdan burilish bo’lishiga olib keldi.  

Hozirgi  kunda  xisoblash  texnikasi  sohasida  etakchi  bo’lgan  IBM 

korparatsiyasi “personal”larini paydo bo’lishga kech etibor bergan bo’lsada, 1980 

yillarda  jahon  bozoriga  ochiq  arxitekturali  ded  nomlangan  IBM  PS  kompyuteri 

bilan  kirib  keldi.  Bu  birinchidan  PK  yig’ish  uchun  turli  ishlab  chiqaruvchilar 

mahsulotlaridan foydalanish, ikkinchidan PK ekspluatatsiya qilish davomida uning 

quvvatini  olib  borish  imkoniyatini  bildiradi.  Natijada  aloxida  bloklar  va  butunlay 

PK ishlab chiqaruvchi yuzlab firmalar jalb qilindi. 

Oqibatda  oxirgi  o’n  yillikda  personal  kompyuterlar  inson  faoliyatining 

hamma  sohalariga  kirib  bordi.  PK  boshqaruv  tizimi  asosiy  aparati  sifatida  joriy 

qilinib katta kompyuter siqib qo’yildi, natijada esa markazlashganlik daoajasini va 

qisman bajaruvni tushib ketishga olib keldi. 

Ma’lumotlarni  to’plovchini  xajmi  kattalashtirish  va  ma’lumotlarni  saqlash 

baxosini  tushushi  boshqaruv  tizimining  tarkibida  turli  tayinlangan  bazasini  keng 

qo’llanilishiga  turtki  bo’ldi.  Natijada  xizmat  yuzasidan  ko’p  foydalanuvchilarga 

axborot  resurslariga  kirish  imkoniyatini  taqdim  etish  talabi  yuzaga  keldi.  Unga 

asosan  lokal  hisoblash  tarmog’i  yaratildi.  Lokal  tarmoq  qimmat  turuvchi 

vositalarga (masalan, printerga) bo’ladigan yuklanishlarni kamaytirdi. 

Protsessorlar xarakatini tezlashtirish va OEQ xajmini kattalashtirish grafikali 

inter  fayllarni  yaratishga  olib  keldi.  IBM  uchun  taalluqli  bo’lgan  PKlar  uchun 

avval  WINDOWS  qobig’i,  so’ngra  esa  to’la  qobiliyatli  operatsion  tizim  yaratildi. 

Yan  gi  operatsion  tizimlar  asosida  ko’p  masalalik  yanada  rivojlantirildi.  Masalan 

WINDOWS  Xxlarda  bir  vaqtni  o’zida  ma’lumotlar  massivlarga  ishlov  berish 

qog’ozga chiqarish va elektron pochtani qa’bul qilish imkoniyatlari bor. 

Lokal 

xisoblash 



tarmoqlarini 

funktsional 

takomillashtirish, 

ularni 


ishonchliligini  ortishi  tarmoq  komp’terlari  (Net  Work  Computers,NS)  yaratilish 

g’oyasini  olib  keldi.  Bu  komp’yuterlarni  boshlang’ich  ishga  tushirish  va  lokal 

tarmoq  markaziy  mashinasi  bilan  aloqani  o’rnatib  berishdan  boshqa  o’zining 

xususiy operatsion tizimga xususiy vinchestoriga ega emas. 

Kompyuter ofis va korxonalarda keng qo’lanilishi axborotlarga ishlov berish 

tizimidan  katta  va  o’rta  kompyuterlarni  boshqaruv  tizimidan  chiqarib  tashlash 

kerak  degan  tassavvur  to’g’ri  soxada,  aslida  buday  emas.  Masalan,  banklarda 

PKlar asosan birlamchi operatsiyalarni shakillantirish qurilmalari va mijozlar bilan 

muloqat  vositasi  sifatida foydanilganda kreditni qoplash qobiliyatini tekshirish va 


 

shunga  o’xshash  yirik  operatsiyalarni  bajarish  katta  kompyuterlarda  amalga 



oshiriladi. 

Xulosa 


qilib 

aytganda 

kompyuterlar 

kuzatilayotgan 

rivojlanish 

yo’nalishlarini quyidagicha ifodalash mumkin:  

-Mikroprotsessorlarni 

xisoblash 

quvvati 

o’sib 


bormoqda.Undagi 

elementlarni joylashish zichligi 1kv.smga 3mlnga to’g’ri kelmoqda, chastotasi 500 

MG ts dan olib ketdi, 

-mikroprotsessor  quvvatini  oshirishi  bitta  element  bir  vaqtda  ko’pgina 

qurilmalarni joylashtirishga imkon beradi. 

-Bitta PKda amalga oshiriladigan funktsiyalar to’plami kengayib bormoqda. 

Xususan  bu,  multimediyali  komp’terlarda  o’z  aksini  topgan:  o’ining  to’g’ridan 

to’g’ri  xarfli  raqamli  axborotlarga  ishlov  berish  bilan  birga,  tovushlar  bilan  xam 

ishlay  oladi  (tovushlar  takror  ishlab  chiqaruv  va  yozish:  maxsus  samaralarni 

yaratish  bilan  taqrir  qilish  va  boshqalar)  signallarni  takror  ishlab  chiqarish  tele 

ko’rsatuvlarni  qabul  qilish,  kadrlarni  yozish  va  ularga  ishlov  berish,  analogik  va 

raqamli  video  yozuvlarni  takror  ishlab  chiqarish  va  boshqa  komp’yuter 

tarmoqlarida ishlash. 

Axborot  komplekslari  va  texnologiyalarining  texnik  ta'minoti  tarkibiga  axborotni 

qayta ishlash va o'zgartirish uchun mo'ljallangan kompyuter texnikalari, boshqaruv 

tizimi  doirasida  ma'lumotlarni  uzatish  va  almashtirishni  ta'minlaydigan 

kommunikatsiya  vositalari;  axborotga  ishlov  berish  bo'yicha  mutaxassislar  ishini 

avtomatlashtirishga mo'ljallangan tashkiliy texnologiya vositalari kiradi. 

AKvaT texnik vositalarini tanlashda quyidagi talablar hisobga olinadi: 

- ishlov berilayotgan axborot hajmi, axborotlarga ishlov berishning aniqligi, tezligi 

va ishonchliligi talablari

- yechilayotgan amaliy masalalar turlari, ularning soni; 

- axborot tizimidagi foydalanuvchilarning umumiy soni; 

- umumiy foydalanuvchilar soniga nisbatan faol foydalanuvchilarning ulushi; 

- foydalanuvchilarni amaliy masalalar bo'yicha taqsimlash

- amaliy va umumiy tizim dasturlarining hajmi va boshqalar. 



 

Birinchi avlodda kompyuterlari 

Birinchi  avlod  EHMlar  50-yillarning  boshlarida  yaratilgan.  Uning  sxemalarida 

elektron  lampalardan  foydalanilgan.  Bu  kompyuterlar  ulkan,  noqulay  va  juda 

qimmat  mashinalar  bo’lib,  ularni  faqat  yirik  korporatsiyalar  va  hukumatlar  sotib 

olishi  mumkin  bo’lgan.  Lampalar  juda  katta  miqdordagi  elektr  energiyasini 

iste’mol qilgan va juda ko’p issiqlik ishlab chiqargan. 

Buyruqlar  to’plami  kichik,  arifmetik-mantiqiy  qurilma  va  boshqaruv  blokining 

sxemasi juda sodda, dastur dasturiy ta’minot deyarli yo’q bo’lgan. Operativ xotira 

va  ishlash  ko’rsatkichlari  past  bo’lgan.  Kiritish/chiqarish  uchun  perfolenta, 

perfokarta, magnit lenta va bosib chiqarish moslamalari ishlatilgan. 

Ishlash tezligi bir soniyada taxminan 10-20 ming operatsiyani tashkil etgan. 

 

Ammo  bu  faqat  texnik  tomon.  Yana  biri  juda  muhim  -  kompyuterlardan 



foydalanish usullari, dasturlash uslubi, dasturiy ta’minot xususiyatlari. 

 

 



Ushbu  mashinalar  uchun  dasturlar  ma’lum  bir  mashina  tilida  yozilgan.  Dasturni 

tuzgan  matematik  mashinaning  boshqaruv  panelida  o’tirdi,  dasturlarga  kirdi  va 

disk  raskadrovka  qildi  va  ularni  hisoblab  chiqdi.  Nosozliklarni  tuzatish  jarayoni 

eng ko’p vaqt talab qilgan. 

Cheklangan imkoniyatlarga qaramay, ushbu mashinalar ob-havoni prognoz qilish, 

atom  energetikasi  muammolarini hal qilish  va  boshqalar uchun  zarur bo’lgan eng 

murakkab hisob-kitoblarni amalga oshirishga imkon berdi. 

Birinchi  avlod  mashinalari  bilan  ishlash  tajribasi  shuni  ko’rsatdiki,  dasturlarni 

ishlab chiqish vaqti va hisoblash vaqti o’rtasida juda katta farq mavjud. 

 

Ular  bu  muammolarni  dasturlashni  avtomatlashtirish  vositalarini  jadal 



rivojlantirish,  mashinada  ishlashni  soddalashtiradigan  va  undan  foydalanish 

samaradorligini  oshiradigan  xizmat  dasturlarining  tizimlarini  yaratish  orqali 

bartaraf etishni boshladilar. Bu, o’z navbatida, kompyuterlarning ishlashida yuzaga 

keladigan  talablarga  yaqinlashtirishga  qaratilgan  kompyuterlar  tarkibida  sezilarli 

o’zgarishlarni talab qildi. 

3.5. Ikkinchi avlod qanday kompyuterlar? 

 

          BESM—6. Vtoroe pokolenie 



 

    Tranzistor 

Kompmyuter  texnologiyalarining  ikkinchi  avlodi  -  1955-65  yillarda  ishlab 

chiqarilgan mashinalar. Ular ikki - elektron lampa va alohida tranzistorli mantiqiy 

elementlardan  foydalanish  bilan  ajralib  turadi.  Ularning  operativ  xotirasi  magnit 


 

10 


yadrolarga  qurilgan.  Ayni  paytda  kritish/chiqarish  qurilmalari  assortimenti 

kengaytib  borgan,  magnit  lentalar,  magnit  barabanlar  va  birinchi  magnit  disklar 

bilan ishlash uchun yuqori unumdor qurilmalar paydo bo’ldi. 

 

Vtoroe 

 

Ishlash  tezligi  -  sekundiga  yuz  minglab  operatsiyagacha,  xotira  hajmi  -  o’n 



minglab so’zgacha. 

Ba’zi  ikkinchi  avlod  mashinalari  uchun  imkoniyatlari  cheklangan  operatsion 

tizimlar allaqachon yaratilgan. 

Ikkinchi avlod mashinalari dasturiy ta’minotning nomuvofiqligi bilan ajralib turar 

edi,  bu  esa  yirik  axborot  tizimlarini  tashkil  qilishni  qiyinlashtirdi.  Shuning  uchun 

60-yillarning o’rtalarida mikroelektronik texnologik bazaga mos keladigan va mos 

keladigan kompyuterlar, dasturlarni yaratishga o’tish yuz berdi. 

3.6. Uchinchi avlod kompyuterlarining xususiyatlari qanday? 



 

 

       



Uchinchi avlod mashinalari taxminan 60-yillardan keyin yaratilgan.  

 

 



 

 

 



Uchinchi  avlod  mashinalari  -  bu  yagona  arxitekturaga  ega  bo’lgan  mashinalar 

oilalari,  ya’ni,  dasturiy  o’rindoshlik  xususiyatiga  ega  bo’ldi.  Elementlar  bazasi 

sifatida mikrosxemalar deb ham ataladigan integral sxemalardan foydalanildi. 

Uchinchi  avlod  mashinalari  rivojlangan  operatsion  tizimlarga  ega  bo’ldi. 

Multidasturlash  xususiyatiga  ega,  ya’ni.  bir  vaqtning  o’zida  bir  nechta 

dasturlarning bajarilishi  mumkin  bo’ldi. Xotira,  qurilma  va  resurslarni boshqarish 

bo’yicha  ko’plab  vazifalarni  operatsion  tizim  yoki  mashinaning  o’zi  bajara 

boshladi.  Ishlash  tezligi  soniyada  bir  necha  o’n  mingdan  millionlab 

operatsiyalargacha o’zgarib turadi. Xotira hajmi bir necha yuz ming so’zga etdi. 


 

11 


Uchinchi  avlod  mashinalariga  IBM-360,  IBM-370  oilalari,  ES  EVM  (Birlashgan 

kompyuter tizimi), SM EVM (Kichik kompyuterlar oilasi) va hk. 

To’rtinchi avlod avtoulovlari uchun odatiy narsa nima? 

To’rtinchi avlod - bu 1980-1990 yillarda ishlab chiqilgan kompyuter texnikasining 

hozirgi avlodi. 

Uchinchi 

avlod 

mashinalari 



kompyuter 

texnologiyasini 

rivojlantirishda  

mikroprotsessorning katta va juda katta integral sxemalarni yaratilishi bo’di (1969) 

va  shaxsiy  kompyuterni  yaratishi  inqilobiy  voqea  bo’ldi.  1980  yildan  boshlab 

deyarli barcha EHMlarni mikroprotsessorlar asosida yaratishga o’tilldi.  

Qurilma  nuqtai  nazaridan,  elementlar  bazasi  sifatida  integral  sxemalardan  keng 

foydalanish,  shuningdek,  bir  necha  o’nlab  gigagabayt  hajmga  ega  tezkor  xotirali 

tezkor qurilmalar mavjudligi bilan ajralib turadi. 

Tuzilishi  nuqtai  nazaridan  ushbu  avlod  mashinalari  umumiy  xotira  va  tashqi 

qurilmalarning  umumiy  maydonida  ishlaydigan  ko’p  protsessorli  va  ko’p 

kompyuterli  komplekslardir.  Ishlash  tezligi  bir  soniyada  bir  necha  o’n  million 

operatsiyani tashkil qiladi, xotira hajmi taxminan 1 - 20 Gbayt. 

Ular quyidagilar bilan tavsiflanadi: 

• shaxsiy kompyuterlardan foydalanish; 

• telekommunikatsiya ma’lumotlarini qayta ishlash; 

• kompyuter tarmoqlari; 

• ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlaridan keng foydalanish; 

•  ma’lumotlarni  qayta  ishlash  tizimlari  va  qurilmalarining  aqlli  xatti-harakatlari 

elementlari. 

3.8. Beshinchi avlod kompyuterlari qanday bo’lishi kerak? 

Keyingi  avloddagi  kompyuterlarning  rivojlanishi  optoelektronik  printsiplar 

(lazerlar, 

golografiya) 

yordamida 

yuqori 


darajadagi 

integratsiyalashgan 

mikrosxemalarga asoslangan. 

Rivojlanish,  shuningdek,  kompyuter  bilan  "intellektualizatsiya"  yo’lida  davom 

etmoqda, inson va kompyuter o’rtasidagi to’siqni olib tashlamoqda. Kompyuterlar 

qo’lda  yozilgan  yoki  bosma  matndan,  shakllardan,  odamning  ovozidan 

ma’lumotlarni  qabul  qilishlari,  foydalanuvchini  ovozi  bilan  tanib  olishlari  va  bir 

tildan boshqasiga tarjima qilishlari mumkin bo’ladi. 

Kompyuterlar ishlashi va ishlatilishi bo’yicha qanday turlarga bo’linadi? 

Ishlash  samaradorligi  va  foydalanish  xususiyati  bo’yicha  kompyuterlarni 

quyidagilarga bo’lish mumkin: 

• mikrokompyuterlar, shu jumladan shaxsiy kompyuterlar; 

• kichik kompyuterlar; 

• meynfreymlar (umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan kompyuterlar); 

• superkompyuterlar. 

Mikrokompyuterlar  -  bu  markaziy  protsessor  mikroprotsessor  sifatida  ishlab 

chiqilgan kompyuterlar. 

Murakkab  mikrokompyuter  modellari  bir  nechta  mikroprotsessorlarga  ega. 

Kompyuterning  ishlashi  nafaqat  ishlatiladigan  mikroprotsessorning  xususiyatlari, 

balki  operativ  xotira  hajmi,  periferik  qurilmalarning  turlari,  dizayn  echimlarining 

sifati va boshqalar bilan belgilanadi. 


 

12 


Mikrokompyuterlar  -  bu  turli  xil  murakkab  vazifalarni  hal  qilish  vositalari. 

Ularning mikroprotsessorlari har yili quvvatni oshiradi, atrof-muhit qurilmalari esa 

samaradorlikni  oshiradi.  Yuqori  tezlikda  ishlash  -  sekundiga  taxminan  1  -  10 

million operatsiya. 

Mikrokompyuterning  bir  turi  bu  mikrokontrollerdir.  Bu  boshqaruv  tizimiga  yoki 

ishlab 


chiqarish 

liniyasiga 

o’rnatilgan 

mikroprotsessorga 

asoslangan 

ixtisoslashtirilgan qurilma. 

Shaxsiy  kompyuterlar  sinfiga  turli  xil  mashinalar  kiradi  -  arzon  RAM  va  kichik 

RAMga ega o’yin mashinalari, kassetadagi dastur xotirasi va displey sifatida oddiy 

televizor  (80-yillar),  kuchli  protsessorli  ultra  murakkab  mashinalar,  o’nlab 

Gigabayt  quvvatga  ega  qattiq  disk.  ,  yuqori  aniqlikdagi  rangli  grafik  qurilmalar, 

multimedia vositalari va boshqa qo’shimcha qurilmalar bilan. 

Minikompyuterlar  va  superminikompyuterlar  -  bu  konstruktiv  ravishda  bitta 

tokchada  ishlab  chiqarilgan  mashinalar,  ya’ni.  taxminan  yarim  kubometr  hajmni 

egallaydi.  Endi  bu  sinf  kompyuterlari  yo’q  bo’lib,  mikrokompyuterlarga  yo’l 

qo’yib berishmoqda. 

Mainframelar  keng  ko’lamli  ilmiy  va  texnik  muammolarni  hal  qilishga 

mo’ljallangan bo’lib, murakkab va qimmat mashinalardir. Ularni kamida 200 - 300 

ish o’rinlari bo’lgan yirik tizimlarda ishlatish maqsadga muvofiqdir. 

Asosiy  tizimda  markazlashtirilgan  ishlov  berish  mijoz-server  yondashuvida 

taqsimlangan ishlov berishdan taxminan 5-6 baravar arzonroq. 

IBM kompaniyasining taniqli S / 390 meynfreymi odatda kamida uchta protsessor 

bilan jihozlangan. Operatsion saqlashning maksimal hajmi 342 Terabaytga etadi. 

Uning  protsessorlarining  ishlashi,  kanallarning  o’tkazuvchanligi  va  operatsion 

saqlash hajmi shunchaki protsessor platalari, RAM modullari va disk drayverlarini 

qo’shish orqali ish joylari sonini 20 dan 200000 gacha oshirishga imkon beradi. 

Bitta  vazifani  bajarish  uchun  bir  xil  operatsion  tizim  ostida  o’nlab  asosiy 

kompyuterlar birgalikda ishlashlari mumkin. 

 

Superkompyuter CRAY —1 



Superkompyuterlar - bu 100 megaplopdan oshadigan juda kuchli kompyuterlar (1 

megaflop  -  bu  sekundiga  million  suzuvchi  nuqta  operatsiyasi).  Ular  ultra  tezkor 

deb  nomlanadi.  Ushbu  mashinalar  umumiy  xotira  va  tashqi  qurilmalarning 

umumiy  maydonida  ishlaydigan  ko’p  protsessorli  va  (yoki)  ko’p  mashinali 

komplekslardir.  O’rta  sinfning  superkompyuterlarini,  o’rtasidan  yuqori  sinfni  va 

chiqib ketish tomonini (yuqori uchi) ajrating. 

Misol 

tariqasida 



Intel 

Pentium 


Pro 

200 


ko’p 

maqsadli 

parallel 

superkompyuterining xususiyatlarini ko’rib chiqing.Bu kompyuter tarkibiga 9,200 

200 MGts Pentium Pro protsessorlari kiradi, ular (nazariy jihatdan) 1,34 Teraflops 

beradi (1 Teraflop sekundiga 1012 suzuvchi nuqta operatsiyasiga teng). ), 537 Gb 



 

13 


xotira va 2,25 Terabayt hajmli disklarga ega. Tizimning og’irligi 44 tonnani tashkil 

etadi (konditsionerlar - 300 tonnagacha) va 850 kVt quvvat sarflaydi. 

Super-kompyuterlar  murakkab  va  yirik  ilmiy  muammolarni  (meteorologiya, 

gidrodinamika  va  boshqalarni)  hal  qilishda,  boshqarishda,  razvedkada,  axborotni 

markazlashtirilgan saqlash sifatida va boshqalarda ishlatiladi. 

Element bazasi - o’ta yuqori darajadagi integratsiya mikrosxemalari 



Modemlar 

Dunyoda millionlab kompyuterlar mavjud bo’lib, ular o’rtasida tez va qulay 

usullar  bilan  aloqa  o’rnatilishi  muammosi  haqida  so’z  yuritilishi  mantiqan  to’g’ri 

bo’ladi.  Ular  o’rtasidaga  aloqa  va  axborot  ayirboshlash  bevosita  modemlar  deb 

ataluvchi qurilmalar orqali amalga oshirilib, modemlar telefon tarmog’i yordamida 

bir kompyuterdan ikkinchi kompyuterga kodlashtirilgan ko’rinishdagi axborotlarni 

uzatishga imkon beradi.  

Modem  modulyator-demodulyator  so’zlarining  qisqartmasi  hisoblanadi. 

Ushbu  qurilmaning  asosiy  vazifasi  kompyuterdan  olingan  raqamli  signalni 

uzatish  uchun  analog  shakliga  aylantirish  va  qabul  qilingan  signalni  analog 

shakldan  raqamli  shaklga  qaytarish  hamda  aloqa  kanallari  bo’ylab  uzatishdan 

iborat.  Modem  signalni  (axborot)  telekommunikatsiya  kanallar  bo’ylab 

uzatishni  ta’minlaydi.  Modem  yordamida  internetda  oddiy  analog  telefon 

tarmog’i  orqali  bog’lanish  mumkin.  Bunday  modemlarning  nazariy  jixatdan 

eng yuqori foydalanish tezligi 56 Kb/sek. ni tashkil etadi. 

Modemlar  yordamida  BBS  (Bulletin  Board  System  –  elektron  e’lonlar 

doskasi)  xizmatlaridan  foydalanish,  fayllar  qabul  qilish  va  uzatish,  boshqa 

foydalanuvchilar  Bilan  suhbatlar  qurish,  on-line  o’yinlarni,  ya’ni  modemlar 

yordamida  real  vaqt  tartibida  o’yinlar  o’ynash  mumkin.  Bunday  foydalanishda 

foydalanuvchilarni hududiy joylashuvi ahamiyatsiz bo’Qadi. 

Fido  Net,  Internet/Relcom  kaaba  global  tarmoqlarga  ulanib,  ko’plab 

telekonferentsiyalarda  ishtirok  etish  mumkin,  bu  esa  foydalanuvchining  qiziqishi 

doirasidagi  hamfikir  insonlar  bilan  axborotlar  ayirboshlash  imkonini  beradi. 

Tadbirkorlar  esa  modem  yordamida  biznes  sohasidagi  oxirgi  yangilik  va 

hodisalarga ega bo’lishlari mumkin.  

Birinchi  bo’lib  1980  yillarda  Amerikaning  Hayes  firmasi  IBM  PC 

kompyuterlari uchun mrdemlar ishlab chiqarishni yo’lga qo’ydilar. 

Albatta  telefon  tarmog’ining  o’ziga  xos  funktsiyalari  bo’lib,  unda  asosan 

masofadan  turib  inson  ovozi  tovushlarini  uzatish  mumkin.  Tabiy  tovushlarni 

telefon  tarmog’i  orqali  uzatishda  tovushlar  tok  kuchi  va  chastota  o’zgarishlariga 

mos holda uzluksiz elektr signallariga qayta shakllantirilib olinadi va modemlar bu 

signallarni tushunish qobiliyatiga ega bo’ladi. 

Kompyuterlar  esa  modemlardan  farqli  ravishda  faqat  ikki  darajadagi  tok, 

ya’ni  raqamlarni  tushunib,  ularni  har  biri  kompyuterga  tushunarli  bo’lgan  ikki 

qiymat  –  mantiqiy  «0»  va  «1»ni  ifoda  qiladi.  Demak  oddiy  telefon  tarmog’ida 

kelayotgan bir turdagi axborotlar oqimi ikkinchi bir turga aylantirilib kompyuterga 

kirishi  kerak  bo’ladi.  Aynan  shunday  aloqalar  esa  modemlar  yordamida  amalga 

oshiriladi.  Bundan  ko’rinib  turibdiki  modemlar  bir  vaqtni  o’zida  ikki  vazifani 

bajaradi: avval telefon tarmog’idan kelayotgan axborotni kompyuter tushunadigan 


 

14 


tilga shakllantirib beradi va aksincha kompyuterdan chiqayotgan axborotni telefon 

tarmog’i  tiliga  o’tkazib  beradi.  Shunga  asosan  «modem»  so’zi  ikki  o’zak: 

MOdulyator/DEModulyator 

atamalarini 

qisqartmasidan 

tashkil 


topgandir. 

Oddiygina  qilib,  modem  kompyuter  va  telefon  tarmog’i  o’rtasida  vositachi  rolini 

o’ynaydi deb aytish mumkin. 

Kompyuterning  0  va  1  sonlar  ketma-ketligi  ko’rinishidagi  ma’lumotlar 

modemga uzatiladi, modem esa ularni tarmoq signallariga aylantirib jo’natadi. Bu 

ma’lumotlar  ikkinchi  uchdagi  foydalanuvchi  modemi  orqali  qabul  qilib  oliadi  va 

qaytadan  kompyuter  tiliga  shakllantirib  beradi.  Modem  ma’lumotlarni  qabul  qilib 

olar  ekan,  tarmoqda  mavjud  bo’lgan  turli  shovqinlardan  foydali  axborotlarni 

filtirlab  ajratib  oladi.  Buning  uchun  xatolarni  tahrir  qiluvchi  maxsus  protokollar 

mavjuddir.  

Modem ichki va tashqi turlarga bo’linadi va har ikkalasi ham internetga yoki 

telekommunikatsiya tarmoqlariga ulanish uchun xizmat qiladi. 

 

         

        

 

Tashqi faks



modem               Simsiz modem           Ichki modem 

 

Multimediya vositalari 

Multimediya  –  bu  kompyuter  texnologiyasining  turli  xil  fizik  ko’rinishga 

ega bo’lgan (matn, grafika, rasm, tovush, animatsiya, video va shunga o’xshashlar) 

va  turli  xil  tashuvchilarda  mavjud  bo’lgan  (magnit  va  optik  disklar,  audio-  va 

videolentalar va h.k.) axborotdan foydalanish bilan bo¨liq sohasidir.  



Multimediya  (multimedia  –  ko’p  muhitlilik)  vositalari  bu  apparat  va 

dasturlar  to’plami  bo’lib,  u  insonga  o’zi  uchun  tabiiy  bo’lgan  juda  turli  tuman 

muhitlarni:  tovush,  video,  grafika,  matnlar,  animatsiya  va  boshqalarni  ishlatgan 

holda kompyuter bilan muloqot qilish imkonini beradi. 

Multimediya  tushunchasi  keng  qamrovli  bo’lib,  bir  tomondan  hujjatlarni 

muhim  turini,  boshqa  tomondan  muhim  dasturiy  va  apparat  ta’minotlari  sinfini 

ifodalaydi.  Multimediya  hujjatlari  oddiylaridan  shunisi  bilan  farq  qiladiki,  unda 

ana’naviy bo’lgan matnli va grafikli ma’lumotlardan tashqari tovushli va muzikali 

ob’ektlarni, multiplikatsiya va video fragmentlarni o’z ichiga oladi. Multimediyali 

dasturiy  ta’minot  –  bu  multimediya    hujjat  va  ob’ektlarini  yaratish  va  ishlab 

chiqarish uchun yaratilgan dasturiy vositalardir. 



Multimediyali  apparat  ta’minoti  –  esa  multimediyali  dasturiy  ta’minotni 

ishlab  chiqarish  va  saqlash,  yaratish  uchun  zarur  qurilmalardir.  Ularga  ana’naviy 

tarzda tovush kartasi, CD-ROM disk qo’ygichi va tovush kolonkalari kiritiladi. Bu 

qurilmalar guruhlar majmuasining bazasi deb ham aytiladi. 

Ohirgi yillarda multimediya apparat vositalari turlari shiddat bilan rivojlanib 

ketdi.  Jumladan,  unga  misol  qilib  televizion  signallarga  ishlov  berish  va 



 

15 


teledasturlarga  qayta  ishlov  berish  (TV  tonerlar),  siqilgan  axborotlarga  ishlov 

berish  uchun    (MPEG-dekoderlar)  apparat  vositalari,  raqamli  videodisklarni 

(DVD)  qayta  ishlov  berish  uchun  disk  qo’ygichlar,  kompakt  disklarga  yozish 

uchun (CD-R, CD-RW) qurilmalar va boshqalar. 

Multimediyaning 4ta asosiy komponentlari mavjud: 

-CD-ROM; 

-tovush platasi; 

-videoplata; 

-muzika instrumentlarini ulash vositalari. 

Multimediya vositalariga quyidagilar kiradi: ma’lumotlarni audio(nutqli)- va 

videokiritish  va  chiqarish  qurilmalari;  yuqori  sifatli  tovushli  (sound)  va 

video(video) 

platalar, 

videoqamrash 

platalari 

(video 


grabber), 

ular 


videomagnitafoln yoki videokameradan tasvirni oladi va uni Shkga kiritadi; yuqori 

sifatli  kuchaytirgichli,  tovush  kolonkali,  katta  videoekranli  akustik  va  videoqabul 

qiladigan  tizimlar,  hozirdayoq  keng  tarqalgan  skanerlar  (ular  keompyuterga  matn 

va  rasmlarni  avtomat  holda  kiritish  imkonini  beradi);  yuqori  sifatli  printerlar  va 

plotterlar. 

Multimediya 

vositalariga 

yuqori 


ishonch 

bilan 


tovushli 

va 


videoma’lumotlarni yozish uchun ishlatiladigan optik va raqamli videodisklardagi 

katta si¨imli tashqi eslab qolish qurilmalarini ham kiritish mumkin. 

Ixcham  (kompakt)  disklarning  (SD)  narxi  ularda  ma’lumotlarni  saqlashni 

ishonchliligi    va  ko’pga  chidamliligini  e’tiborga  olganda  magnit  disklarga 

qaraganda  bir  muncha  pastdir.  Shu  tufayli  hozirgi  kunda  turli-tuman  vazifali 

dasturli  vositalar  aynan  SDda  etkazib  berilmoqda.  Ixcham  disklarda  horijda  keng 

ko’lamdagi  qiymatlar  bazasi,  butun  boshli  kutubxonalar  tashkil  etilmoqda;  CDda 

lu¨atlar,  ma’lumotnomalar,  entsiklopediyalar,  umumiy  ta’lim  va  maxsus  fanlar 

bo’yicha ta’lim bkruvchi va rivojlantiradigan dasturlar taqdim etilgan. 

CDlar,  masalan,  chet  tillar,  yo’l  harakati  qoidalari,  buxgalteriya  hisoboti, 

umumiy  qonunchilik  va  xususan  soliq  qonunchiligini  o’rganishda  keng 

qo’llanilmoqda. Va bularning hammasi matnlar va rasmlar, nutqli ma’lumotlar va 

multiplikatsiyalar,  musiqalar  va  videolar  bilan  ilova  qilinmoqda.  Sof  maishiy 

jihatdan  CDni  audio-  va  videoyozuvlarni  saqlash  uchun  ishlatish  mumkin,  ya’ni 

pleyrli audio- va videokassetalar o’rnida ishlatish mumkin.  

Shunday  qilib,  CD-ROM  va  DVD  funktsional  vazifalari  bo’yicha  ham, 

ixcham-disklarga  yozilgan  ma’lumotlarni  eshitib  ko’rish  muhiti  bo’yicha  ham 

turli-tuman  katta  hajmdagi  ma’lumotlarga  murojaat  qilish  uchun  keng  yo’l  ochib 

beradi. 

Tovushli  texnologiyalarni  ta’minlovchi  kompyuter  vositalari.  Tovushli 

platalar.  Tovushli  platalar  (Sound  Bkaster)  turli  xil  tovushli  signallarni:  musiqa, 

nutq, shovqinli effektlarni yaratish, ªzish va eshitish uchun ishlatiladi. 



Tovushli  yaratish rejimida plata  xuddi musiqa  asbobi  kabi  harakat qiladi. 

Tovushli plata yordamida yaratiladigan musiqa sintezlangan musiqa deyiladi. 

Tovushni  eshitish  rejimida  plata  raqamli  audiopleyerga  o’xshab  ishlab,  u 

xotiradan o’qilgan raqamli signallarni analogli tovushli signallarga o’zgartiradi. 



 

16 


Tovushli  yozish  rejimida  plata  tovushli  signallarni  keyinchilik  ularni 

kompyuter xotirasiga yozish uchun raqamlashni amalga oshiradi. 

Funktsional jihatdan plata bir nechta modullarni o’z ichiga oladi: 

 tovushni yozish va eshitish moduli; 



 tovushni sintezlovchi modul; 

 interfeyslar moduli. 



Raqamlash qanday amalga oshiriladi ? 

 UR£ da analogli tovushli signal qat’iy aniqlangan ketma-ket vaqt oraliqlari 

(diskretlash  oraliqlari)  orqali  o’lchanadi,  uning  amplitudasining  o’lchangan 

qiymatlari daraja bo’yicha kvantlanadi (signalning yaqin yotgan diskret qiymatlari 

almashtiriladi)  va  mos  ikkilik  kodlari  bilan  identifikatsiyalanadi.  UR£ning 

o’tkazish  qobiliyati  raqamli  kodni  o’zgarishiga  olib  keladigan  uzluksiz  (analog) 

signalning  eng  kichik  o’zgarishiga  teng,  ya’ni  u  o’zgartirgichning  razryadliligi 

bilan  aniqlanadi,  negaki  kodning  razryadliligi  qanchalik  yuqori  bo’lsa,  signalning  

turlicha diskret qiymatlari shunchalik ko’p bo’ladi va mos ravishda uzluksiz signal 

amplitudasining kichik oraliqlarini ana shu kod bilan aks ettirish mumkin. 

Shunday  qilib,  raqamlash  sifati  va  mos  ravishda  raqamlangan 

audioaxborotning  keyinchalik  eshitilishi  boshqa  sharoitlar  bir  xil  bo’lganda 

o’zgartirish razryadliligiga va diskretlash chastotasiga bo¨liqdir. 

 



o’zgartirish razryadliligi signalning dinamik diapazonini aniqlaydi; 

 



diskretlash chastotasi tovushli signal chastotalar diapazonining yuqori 

chegarasini aniqlaydi. 

Raqamlangan signal (uning ikkilik kodi) mashina xotirasiga yoziladi. 

Raqamlangan  tovushni  eshitishda  (tanlashda)  UR£  ikkilik  kodlar  ularning 

mos  signallarining  diskret  qiymatlari  bilan,  keyin  ularni  kuchaytirish  va  akustik 

tizim orqali eshitish uchun, almashtiriladi. 

£zgartirgichlarning razryadliligi va mos ravishda tovushli platalarning ham) 

turli xil bo’ladi, eng ko’p tarqalgani 8 va 16 razryadlisi. Obrazli atama, 8 razryadli 

platalar  o’rtacha  kassetali  magnitafonlar  uchun,  16  razryadlilar  esa  ixcham-

disklardagi audiotizimlar uchun xos bo’lgan eshitilish sifatini ta’minlaydi. 



Tovush sintezatori moduli 

       Tovush signalni sintezlash uchun ikki asosiy usul ishlatiladi: 

 

chastotali modulyatsiya yoki FM- sintez yordamida sintezlash; 



 

to’lqinlar jadvali (Wari Table) yoki jadvalli WT-sintezdan fodalanib 



sintezlash. 

 Tovushni  FM-  sintezlash  operatorlar  deb  ataladigan  maxsus  tovush 

generatorlarini  ishlatib  amalga  oshiriladi.  Operatorda  ikkita  asosiy  elementni: 

fazali  modulyator  va  eguvchi  generatorni  ajratish  mumkin.  Fazali  modulyator 

ovozning  chastotasini  (balandligini),  eguvchi  generator  esa  uning  amplitudasini  ( 

yaxshi eshilishini) aniqlaydi. 

Turli musiqa asboblarida signal amplitudasi turlicha. Masalan, fortepyanoda 

istalgan  klavishani  bosganda  signal  amplitudasi  tez  ortadi  (attack),  keyin 

birmuncha  pasayadi  (desay),  keyin  nisbatan  bir  tekis  uchastka  (  sustain)  bo’ladi. 

Va  nihoyat,  amplitudaning  etarlicha  so’nishi  (relcase)  amalga  oshadi.  Cignalning 



 

17 


yuqorida  aytilgan  fazalari  aynan  shu  eguvchi  generator  bilan  bajariladi,  bu 

fazalarning  inglizcha  atamalarining  birinchi  harflari  bo’yicha  ko’pincha  ADSR 

generatori deb ataladi. 

Umumiy holda, bir asbobning tovushini eshitib ko’rish uchun ikkita operator 

etarli: 

-  birinchisi  tashuvchi  chastotaning  tebranishini,  ya’ni  asosiy  tovushni 

generatsiyalaydi; 

-  ikkinchisi 

modulyatsiyalovchi 



chastotani, 

ya’ni  obertonni 

generatsiyalaydi. 

Lekin  zamonaviy  tovush  platalari  bir  nechta  tovushlarni  amalga  oshirishga 

qodirdir,  masalan,  18  ta  operatorli  sintezator  9  ta  turli  xil  tovushni  o’ziga 

o’xshatishi  mumkin.  To’¨ri,  ko’pchilik  16  razryadli  tovush  platalari  4  operatorli 

sintezatorni (masalan,YAMAHA OPL 3) ishlatadi. 

 FM  usul  bilan  sintezlangan  tovush  odatda  qandaydir  «metall»  tusga  ega, 

ya’ni haqiqiy musiqa asbobining tovushiga o’xshamaydi. 

WT-sintez  yuqori  sifatliroq  eshitilishni  ta’minlaydi.  Bu  sintezning  asosida 

oldindan  yozilgan  va  xotirada  saqlanayotgan  musiqa  asboblarining  yangrash 

namunalari (MIDI fayllar) yotadi. Bu tipdagi sintezatorlar (masalan, Yamaha OPL 

1)  DEQQga  «tikilgan»  platadagi  yoki  ShK  diskida  saqlanayotgan  musiqa 

asboblarining  yangrash  na’munalarini  manipulyatsiya  qilish  yo’li  bilan  musiqa 

yaratadi.  Samaralai  tovush  platalari  8  Mbaytgacha  termalarni  saqlash  va  ishlatish 

imkonini  beradi.  Diskdan  yuklanadigan  termalarni  ishlatishda  samarali  plata  1 

Mbaytdan kam bo’lmagan si¨imli TEQQga ega bo’lishi kerak. Ishlatiladigan MIDI 

fayllar  to’plamini  (massivini)  ko’paytirishga  imkon  beradigan  jadvalli 

kengaytirgichlar ham chiqarilmoqda. 



Interfeyslar  moduli  o’z  ichiga  musiqa  asboblari  interfeysini,  odatda  MIDI 

(Musical Inctrument Digital Interface)ni va tovushni mos formatda eshitib ko’rish 

vositalarini  oladi.  Bundan  tashqari,  unga  bitta  yoki  bir  nechta  CD-ROM 

diskovodlarining  interfeyslari  kirishi  mumkin.  Bu  model  orqali  CD-ROMni 

ishlatish,  modem  orqali  so’zlash  va  o’zining  ShK  musiqasini  amalga  oshirish 

mumkin. 


Ko’pchilik  tovush  platalarining  tarkibiga  aytib  o’tilgan  uchta  moduldan 

tashqari quyidagilar kiradi: 

-  turli  xil  manbaalarning  signalini  aralashtirish  qurilmasi  –  miksher; 

aralashtiriladigan signallarning amplitudasini boshqarish odatda dasturli usul bilan 

bajariladi; 

-  modem yoki o’yin portlari; keyingisi kompyuter o’yinlarini yuqori sifatli 

tovush bilan jo’r bo’lishini ta’minlaydi; 

-  balandlikni  rostlovchi  signal  quvvatini  kuchaytirgich  (bunday  platalar 

ikki chiqishga ega: chiziqli kuchaytirgichga va oxirgi kuchaytirgichdan keyin). 

¥ozir  juda  katta  miqdordagi  turli  xil  tovush  kartalari  va  MIDI  fayllarining 

kengaytirgichlari  ishlab  chiqarilmoqda.  Zamonaviy  sifatli  tovush  platalari  Basic 

General  MIDI standartiga  mos  bo’lib,  bu standart  128ta asbobni va ko’p tovushli 

ishlatishni – kamida bir vaqtning o’zida 16ta kanalni qo’llashni ko’zda tutadi.   


 

18 


Akustik  tizimlar.  Akustik  tizimlar  (kolonkalar)  multimediya  tizimining 

majburiy 

 bo’lmagan,  lekin  borligi  ma’qul  bo’lgan  tashkil  etuvchisidir,  ularni 

ishlatganda tovushli axborotni qabul qilish birmuncha yaxshilanadi. 

Kompyuterli akustik tizimlar, odatda, maxsus Hi-Fi tizimlaridan pastroqdir, 

lekin eshitib ko’rish sifati ularda etarlicha yaxshidir. 

Akustik tizimlar passiv va aktiv bo’ladi. 

Passiv akustik tizimlar sozlangan kuchaytirgichga (odatda 4 vattli, har bir 

kanalga 2 vattdan) va yaxshi eshitilishli rostlagichga ega bo’lgan tovush platalariga 

ulanishi mumkin. 

 Aktiv  akustik  tizimlar  kuchaytirgich  bilan  jihozlangan  va  tovush 

platasining  chiziqli  chiqishiga  ham  ulanishi  mumkin.  Kolonkaga  sozlangan 

kuchaytirgich uchun tok manbayi ichki akkumulyator yoki ta’minot bloki bo’lishi 

mumkin,  ular  o’z  navbatida  ham  ichki,  ham  tashqi  bo’lishi  mumkin.  Yaxshi 

eshitilishli  rostlagichdan  tashqari,  aktiv  kolonkalar,  odatda,  3  qutbli  ekvalayzerga 

egadir. 


Shuni  hisobga  olish  kerakki,  tovush  platasining  chiziqli  chihishiga  maishiy 

audiokompleks  kuchaytirgichining  chiziqli  kirishi  ulanishi  mumkin.  Tovush 

platasining chiziqli chiqishiga maishiy audi okompleks kuchaytirgichining chiziqli 

kirishi ulanishi kerak. 



Video  texnologiyani  ta’minlovchi  kompyuter  vositalari.  Video  axborot 

bilan ishlash uchun funktsional jihatdan rang-barang jihozlarga ega bo’lishi kerak. 



Videoplata  –  bu  «Video  terminallar»  video  nazoratchi  bo’lib,  unda  «tirik 

video»ni  qo’llash  uchun  unda  katta  miqdordagi  video  amallarning  bajarilishini 

tezlashtiruvchi grafik akseleratsiya mikrosxemasi bo’lishi kerak. 

Vide oplatani vide oaxborot bilan ishlash uchun tanlashda birinchi navbatda 

quyidagilar  talab  qilinadi:  o’tkazish  qobiliyati,  ranglar  soni  va  akseleratsiyaning 

zarurligini hisobga olish. 

Video  qamrash  platasi  (video  grabber)  video  kadrlarni  ushlash,  ularni 

o’zgartirish, jumladan raqamlashni  hamda kompyuter hotirasiga yozishni bajaradi. 

Videoqamrash platalari ikki turda bo’ladi. Birinchi tur – «kadr grabberlari» 

(frame grabber) qo’z¨almas tasvirlarni ushlash uchun mo’ljallangan. 

Ikkinchi  tur  platalar  –  «ushlash  platasi»  (capture  board)  bimr  butun 

videofilmlarni  qamrab  olishi  mumkin.  Ular  kompyuterda  video  kameradan  yoki 

vide omagnitofondan,  toner  bor  bo’lganda  esa  antennadan  ham  alohida televizion 

kadrlarni olish va ularning bo¨langan ketma-ketliklarini kelgusida qayta ishlash va 



printerga yoki video qayta chiqarishga imkon beradi. 

 

Download 0.53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling