“Kompyuter injiniringi” fakult ti

O`zb kiston R spublikasi Axborot texnologiyalari va

kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

Toshkent axborot texnologiyalari universiteti

 Urganch filiali

“Kompyuter injiniringi” fakult ti

Matyakubov M.Ya, Matyokubov O’.K

“Tizimli dasturlash”

fanidan

(tajriba mashg`ulotlarni o`tkazish bo`yicha)

Uslubiy qo`llanma

Urganch - 2016 y

2

U

U

s

s

h

h

b

b

u

u

u

u

s

s

l

l

u

u

b

b

i

i

y

y

k

k

o

o

`

`

r

r

s

s

a

a

t

t

m

m

a

a

"

"

T

T

e

e

l

l

e

e

k

k

o

o

m

m

m

m

u

u

n

n

i

i

k

k

a

a

t

t

s

s

i

i

y

y

a

a

t

t

e

e

x

x

n

n

o

o

l

l

o

o

g

g

i

i

y

y

a

a

l

l

a

a

r

r

i

i

"

"

t

t

a

a

’

’

l

l

i

i

m

m

y

y

o

o

’

’

n

n

a

a

l

l

i

i

s

s

h

h

i

i

t

t

a

a

l

l

a

a

b

b

a

a

l

l

a

a

r

r

i

i

u

u

c

c

h

h

u

u

n

n

m

m

o

o

`

`

l

l

j

j

a

a

l

l

l

l

a

a

n

n

g

g

a

a

n

n

b

b

o

o

`

`

l

l

i

i

b

b

,

,

"

"

T

T

i

i

z

z

i

i

m

m

l

l

i

i

d

d

a

a

s

s

t

t

u

u

r

r

l

l

a

a

s

s

h

h

"

"

f

f

a

a

n

n

i

i

d

d

a

a

n

n

t

t

a

a

j

j

r

r

i

i

b

b

a

a

m

m

a

a

s

s

h

h

g

g

`

`

u

u

l

l

o

o

t

t

l

l

a

a

r

r

i

i

n

n

i

i

o

o

`

`

t

t

k

k

a

a

z

z

i

i

s

s

h

h

b

b

o

o

`

`

y

y

i

i

c

c

h

h

a

a

b

b

a

a

r

r

c

c

h

h

a

a

y

y

o

o

`

`

r

r

i

i

q

q

n

n

o

o

m

m

a

a

l

l

a

a

r

r

n

n

i

i

v

v

a

a

t

t

a

a

j

j

r

r

i

i

b

b

a

a

i

i

s

s

h

h

i

i

v

v

a

a

r

r

i

i

a

a

n

n

t

t

l

l

a

a

r

r

i

i

n

n

i

i

o

o

`

`

z

z

i

i

c

c

h

h

i

i

g

g

a

a

o

o

l

l

g

g

a

a

n

n

.

.

Uslubiy ko`rsatmadan Assembler dasturlash tilini mustaqil o`rganuvchi

talabalar va professor o`qituvchilar foydalanishi mumkin.

Tuzuvchilar:  M. Matyakubov   -TATU Urganch filiali «Dasturiy

injiniring» kaf drasining assistenti.

O’.Matyokubov

-TATU Urganch filiali «Telekommunikatsiya

injiniringi»  kaf drasining assistenti.

Taqrizchilar:  O. Xo’jayev

TATU Urganch filiali «Dasturiy injiniring»

kaf drasi mudiri.

Gandjayev T. X  “O’zbektelekom” AK “Uzmobile” filiali Xorazm

bog’lamasi boshlig’i

Uslubiy ko’rsatma TATU Urganch filiali «Dasturiy injiniring»

kafedrasining umumiy majlisida ko`rib chiqilgan va ma`qullangan.

(Bayonnoma 

1  « 28 » avgust  2016  yil)

Uslubiy ko’rsatma TATU Urganch filiali ilmiy-uslubiy k ngashida

muxokama qilingan va chop etishga tavsiya etilgan.

(Bayonnoma 

1 «29 » avgust   2016   yil)

3

Kirish

Assembler tilida dasturlarni yozish uchun komp’yuterning barcha

tarmoqlar-

ning tuzilishlarini bilish kerak. Kompyuterning asosida bit va bayt tushunchalari

mavjud. Ular yordamida kompyuterning xotirasidagi komandalar va ma’lumotlar

ko’rsatiladi.

Dasturlar mashinaviy kodlar ko’rinishida ma’lumotlarni aniqlash

segmentlaridan tashkil topgan. Bu segmentlar mashina buyruqlari va adreslarini

saqlovchi steklardir. Arifmetik amallarni, ma’lumotlarni yuborish va adreslash

uchun kompyuterda bir necha registrlar mavjud.

Birinchi kompyuterlarni yaratilishi davridan boshlab xozirgi kungacha

dasturchilarni assambler tili haqidagi qarashlarini qizikarli tarzda kuzatish

mumkin.

Qachonlardir assembler tilini yaxshi bilmasdan kompyuterni biron bir

foydali ish kilishga majbur qilib bo’lmas edi. Vaqt o’tishi bilan xolat uzgarib,

kompyuter bilan mulokot qilishning zamonaviy, qulay vositalari vujudga keldi.

Lekin boshqa tillardan farqli xolda, assembler tili o’lmadi.

Assembler tili - bu mashina tilining simvolik ko’rinishidir. Mashinaning quyi

apparat darajasidagi hamma jarayonlar mashina tili buyruklari yordamida amalga

oshiriladi.

Bundan ko’rinadiki umumiy nomlanishdan qat’iy nazar, xar bir turdagi

kompyuterning assembler tili mavjud.

Kompyuter apparat qismiga bog’lik bo’lgan muammolarni assembler tilini

bilmasdan  hal etish juda qiyin. Dasturchi yoki foydalanuvchi boshqa ixtiyoriy

yuqori darajali dasturlash vositalardan foydalanib turli xil vazifalarni bajarishi

mumkin. Kompyuter tizimining to’la zaxirasidan foydalanish uchun adreslash

rejimini va mikroprotsessor buyruqlarini bilish talab etiladi.

Adreslash rejimi shunday usullarni ko’rsatadiki, uning yordamida dastur

buyruqlariga va ma’lumotlarga yo’l ochiladi. Xamma yuqori darajali dasturlash

tillarining kompilyatorlarida yoki translyatorlarida dasturda assembler muxitiga

chiqish uchun o’zining modellari mavjud.

Assembler tilida dasturlash uchun kompyuterning ishlash tamoyilini va uning

arxitekturasini bilish talab etiladi.

Shaxsiy kompyuterlar quyidagi komponentlardan tuzilgan.

4

1.1-rasm. Shaxsiy kompyuter va uning perefirik qurilmalari.

 Zamonaviy kompyuterni inson darajasiga yetishiga albatta ancha bor.

Lekin kompyuter bilan yuqori darajada muloqat qilishimizdan qat’iy nazar oxirgi

xolatda xammasi mashina buyruqlari ketma – ketligidan iborat bo’ladi.

 Xar bir buyruq biror bir shartli refleksni keltirib chiquvchi o’ziga xos

xususiyatga ega. Bu buyruqlar mikropragrammalar ko’rinishida bo’ladi.

Mikroprogrammalar kompyuterning mantiqiy sxemalariga uzatiluvchi, o’z

navbatida kompyuterning turli tizimlarini boshqaruvchi signal darajasida bo’lib,

mashina buyrug’i sifatida aniq biror bir vazifalarni bajaradi. Shuning uchun

mikroprogrammali boshqarish tamoyili deb yuritiladi. Kompyuterni unumli

ishlashi uchun operatsion sistemalar, dasturlash tillari va dasturiy ta’minotlar

yaratildi. Bu dasturlarni kompyuter qayta ishlashda xar bir berilgan axborotlarni,

buyruqlarni anik bir tilda 0 va 1 larning kombinatsialaridan iborat bo’lgan holda

qayta ishlaydi va bu kombinatsiyalar mashina tilini tashkil etadi. Yukoridagilarga

asosan kompyuter faqat bir tilni taniydi xolos, ya’ni mashina tilini. Albatta

kompyuter bilan muloqot qilishda mashina tilini bilish shart emas, lekin amaliy

jixatdan professional dasturchilar ertami kechmi uni o’rganishga to’g’ri keladilar.

50 – yillarda dasturchilar programmalar  tuzish uchun mashina tilining simvolik

ko’rinishni yaratishdi va uni assembler deb atadilar. Bu til, mashina tilini xamma

xususiyatlarini o’zida aniq namoyon qilgan. Shuning uchun assembler tilini yukori

darajali tillarga nisbatan farqi xar bir turdagi kompyuterning o’z assembleri bor.

 Samarali programmalarni bu til orqali yozish mumkin, faqat kuchli

dasturchilar tomonidan. Assembler tili quyi darajali til hisoblanib, asosan bu

tildan kompyuterning apparat qismidan unumli foydalanishda bu tilga murojaat

etiladi.

  Ayrim xollarda programmani bajarilishi vaqtini tezlashtirish va xotiradan

samarali foydalanish uchun assembler tilida programmalar tuziladi. So’ng bu

programmalarni qism programmalar ko’rinishida tasvirlab, yuqori darajali tilda

yozilgan programmalarga bog’lanadi.

  Assembler tilida yozilgan programma boshqa yuqori darajali tilda yozilgan

ekvivalent programmaga nisbatan samarali, ya’ni xotirada kam joy egallaydi va

tez bajariladi.

  Xulosa qilib shuni aytish mumkinki assembler tilida programmalash uchun

kompyuter arxitekturasini, mikroprotsessorning funktsional tuzilishini, registrlar

va ularni vazifalarini, kiritish chikarish portlarini bilish talab etiladi. Yuqori

Tizimli blok

Monitor

Chop etish qurilmasi

)

kkumulyator

Klaviatura

5

darajali tillarda programma tuzishda, apparat darajasidagi jarayonlarni

boshqarishda, rezident dasturlar tuzishda assembler tili yordamida qism

programmalarini yaratish va bu qism programmalarini modellar ko’rinishida

tashkil etib yuqori darajali tillarda tuzilgan programmalarda foydalanish yanada

samara beradi. Assemblerda tuzilgan dasturlar tez bajariladi va xotiradan kam joy

egallaydi.

Laboratoriya ishlarini bajarishga doir

umumiy ko‘rsatmalar

I. Laboratoriya mashg‘ulotini tashkil etish

Laboratoriya ishlari “Tizimli dastulash” kursini o‘rganish jarayonida

belgilangan tematik reja asosida bajarilib boriladi va quyidagi qoidalarga amal

qilinadi:

1. Tizimli dasturlarni tuzishda asosiy vosita sifatida assembler (istalgan

versiya) yoki C++ (istalgan versiya) dasturlash tillarining biridan foydalanish

mumkin.

2. Tuziladigan dastur xususiyati va kompilyatsiyalash talabidan kelib

chiqqan holda TASM, TASM5, MASM32, WASM, Codeblocks-10.05 kabi

dastur muharrirlarini ishlatish mumkin.

3. Ayrim hollarda DOS yoki Windows operatsion tizimidagi jarayonlarni

tahlil qilish bilan bog‘liq masalalarga duch kelganda(operatsion tizim razryadi

mos kelmagan holda), ixtiyoriy vizual dasturlash tizimlarining biridan foydalanish

mumkin.

II. Laboratoriya ishini bajarish tartibi

Barcha laboratoriya ishlari quyida ko‘rsatilgan talablar asosida bir xil

tartibda amalga oshiriladi:

1. Masalaning qo‘yilishi va boshlang‘ich ma’lumotlar bilan tanishish;

2. Nazariy ma’lumotlar to‘plash va hisobot uchun tayyorlash;

3. Dastur tuzilishini loyihalashtirish;

4. Dastur tuzish;

5. Dastur matnini mashinaga kiritish;

6. Dasturni kompilyatsiya qilish;

7. Dasturda xatoga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa, tuzatish va tahlilini keltirish;

8. Natijani olish.

9. Yozma hisobot tayyorlash.

III. Hisobot mazmuni

Laboratoriya ishlarini topshirish uchun talaba hisobot tayyorlashi va

hisobotda tubandagi bandlar to‘liq aks etgan bo‘lishi lozim:

1. Laboratoriya ishining mavzusi;

6

2. Ishning maqsadi;

3. Masalaning qo‘yilishi;

4. Mavzu va qo‘yilgan masalaga daxldor qisqacha nazariy ma’lumotlar;

5. Dastur matni;

6. Kompilyatsiyalash algoritmi matni;

7. Dastur natijasi (aynan ekrandagi tasviri bilan);

Eslatma:

1.

Tajriba ishini  o`z vaqtida bajarmagan talaba o`qituvchi b lgilagan

vaqtda( dars mashg`ulotlaridan bo`sh vaqtda) k lib ishni bajaradi va

lgilangan tartibda uni himoya qiladi;

2.

Agar talaba dars mobaynida va qo`shimcha b lgilangan vaqtda ham

tajriba ishini bajarmasa, shu mavzu uchun r yting ballarini olmagan va

mavzuni o`zlashtirmagan hisoblanadi.

Tajriba ishlarini bajarish uchun k rakli  jihozlar, t xnik va dasturiy

vositalar:

1. Kompyut r;

2. Op ratsion tizim (Windows 2000, Windows xp,Windows 7,

Windows 8 yoki Linux va boshqa operatsion tizimlar);

3. Turbo assembler dasturi

4. Codeblocks-10.05 dasturi yoki Visual dasturlari

7

Tajriba ishi  1,2

Mavzu: Fayllar va fayllar tizimi bilan ishlash

Ishdan maqsad: tizimli dasturiy ta’minot nazariyasining asosiy tushunchalaridan  biri

bo’lgan fayllar bilan ishlash, ular ustida turli amallarni bajarish  ish printsiplari bilan tanishgan

xolda o’rganish, berilgan sodda misol uchun dastur tuzish ko’nikmalarini hosil qilish.

Nazariy qism.

Fayl tizimi  - bu operatsion tizim komponentasi bo’lib, nomlangan berilganlar

to’plamiga murojaatni, tashkil etish va  saqlashni ta’minlovchidir.Berilganlarning nomlangan

to’plami fayllar deb ataladi.

Fayllarning asosiy xususiyatlari.

1. Fayl -bu ismga ega ob’ekt bo’lib, shu ism orqali faylni ichidagi ma’lumotlar bilan

ishlovchi ob’ektdir. Ism bu belgilar ketma-ketligi bo’lib, uning uzunligi aniq operatsion tizim

turiga bog’liqdir.

2. Faylni joylashishiga bog’liq emasligi. Aniq bir fayl bilan ishlash uchun u faylning

tashqi qurilmadagi joylashishini bilish talab qilinmaydi.

3. Kirish-chiqish funktsiyalari to’plami. Xar bir operatsion tizim fayllar bilan ma’lumot

almashinuvni ta’minlovchi funktsiyalar to’plamiga ega. Bu funktsiyalar to’plami quyidagilardan

tashkil topadi:

1. Fayl ish uchun ochilgan. Yoki mavjud yoki yangi faylni ochish mumkin. Shunday savol

tug’ilishi mumkin. - nima uchun faylni ochish kerak? Nima uchun birdaniga fayldan  o’qish va

faylga  yozish mumkin emas?  Xaqiqatda, bu operatsion tizimga fayl aniq jarayon bilan

ishlashini markaziy ravishda e’lon qilish vositasidir.U esa ushbu ma’lumotlarga asosan

qandaydir yechim qabul qilishi mumkin. (masalan, boshqa jarayonlar uchun ushbu faylga

murojaatni cheklab qo’yishi mumkin.).

2. O’qish-yozish. Ko’pincha fayl bilan ma’lumot almashinuv berilganlar bloki ko’rinishida

tashkil etilishi mumkin. Ushbu berilganlar bloki ikki xil xususiyatga ega. Bir tomondan

ixtiyoriy hisoblash tizimi uchun berilganlar blokining o’lchami aniq berilgan, ya’ni bular

apparat -dastur o’lchamlaridir.  Ikkinchi tomondan bu berilganlar bloki real almashinuvda

dasturchi tomonidan ixtiyoriy ravishda boshqarilishi mumkin. O’qish-yozish funktsiyalarida

ko’pincha almashinuv uchun berilganlar bloki o’lchami va o’qilishi yoki yozilishi kerak

bo’lgan berilganlar bloki soni beriladi. Tanlangan berilganlar blokining o’lchamidan

almashinuvlarning unumdorligi bog’liq, faraz qilaylik bir mashina uchun berilganlar blokining

unumdorlik o’lchami 256 Kb bo’lsa, siz 128 Kb lik almashinuvni amalga oshirmoqchi

bo’lsangiz, u xolda siz mantiqiy bloklarni o’qish uchun ikki marotaba 128 Kb dan  murojaat

qilasiz. Bu xolda siz 256 Kb ni bir martada o’qish o’rniga, bir blokga ikki marotaba murojaat

qilasiz va bir safar yarmini, keyingi safar keyingi yarmini o’qiysiz. Bu erda yana ba’zi bir

«unimsizlik» elementlari  uchrashi xam mumkin, lekin ularni «aqlli» operatsion tizim tekislab

yuboradi, agar tekislay olmasa, demak bu sizning xatoyingiz bo’ladi.

3. Fayl ko’rsatkichini boshqarish. Xar bir ochilgan fayl bilan fayl ko’rsatkichi tushunchasi

bog’liq. Bu ko’rsatkich komandalarning hisoblagich registri bo’lib, xar bir vaqtda keyingi fayl

bo’yicha almashinuvni amalga oshirish mumkin bo’lgan nisbiy adresni ko’rsatadi. Ushbu blok

bilan almashinuv tugagandan so’ng ko’rsatkich blokdan tashqariga ko’chiriladi. Fayl bilan

ishni tashkil etish uchun ushbu  fayl ko’rsatkichini boshqarish talab etiladi. Fayl ko’rsatkichini

boshqarish funktsiyasi mavjud bo’lib, ko’rsatkichni fayl bo’yicha  ixtiyoriy (mumkin bo’lgan

chegaralarda) ko’chirish imkonini beradi. Ko’rsatkich bu qandaydir o’zgaruvchi bo’lib,

dasturdan murojaat qilish mumkin, va u faylni ochish funktsiyasi (ushbu o’zgaruvchini tashkil

etuvchi) bilan bog’liq.

4. Faylni yopish. Bu amal ikkita funktsiya orqali amalga oshirilishi mumkin:

8

   1) Faylni yopish va oxirgi qiymatini saqlab qolish.

   2) Faylni yo’qotib (o’chirib) tashlash.

Fayl yopilgandan so’ng u bilan barcha aloqalar tugatiladi va u kanonik xolatga o’tadi.