Lim fan va inovatsiyalar vazirligi andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti

OLIY TA’LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKULTETI

BOSHLANG’ICH TA’LIM (SIRTQI) YO’NALISHI
II kurs 2-guruh talabasi
Tashlanbekova Hilolaxonning

« Nasriy asarlarni ifodali o`qish »
mavzusidagi

KURS ISHI

Qabul qildi: ________________________

Topshirdi: Tashlanbekova Hilola
Mundarija

Kirish ……………………………………………………..….1

Nasr va uning janrlari ………………………………...………3
Nasriy asarni ifodali o‘qishning o‘ziga xos xususiyatlari …….11
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………25

Kirish
Adabiyot insonning dunyoqarashiga, xarakteriga, ma’naviyatiga ta’sir o‘tkazishga qodir. Nasriy asarlar o‘quvchini jamiyat hayotiga moslashishga, jamiyat ma’naviyatini yuksaltirishga, muammolarni ochib berishga o‘rgatadi zamonaviy dunyo. Sevgi adabiyoti, hikoyalar, she’rlar bugungi dramatik va realizm asosida qurilgan, nafis epitetlar, majoziy iboralar va rang-barang allegoriyalar bilan hoshiyalangan. Zamonaviy hikoyalar va romanlarda umuminsoniy qadriyatlar va hayot muammolari haqida fikr yuritish mumkin. Portalimiz katalogida turli janrlar mavjud: tarixiy romanlar, ertaklar, og'zaki nutq turlari xalq ijodiyoti(dostonlar, haqiqiy hikoyalar), sarguzashtli hikoyalar, detektiv hikoyalar va boshqalar. Muallif har bir asarga o‘z ruhini soladi, o‘quvchi ongi va qalbiga kirishga harakat qiladi, umuman adabiyot haqidagi odatiy qoliplarni o‘zgartirishga harakat qiladi.
Bolalar adabiyoti zamonaviy rassomlar orasida alohida o'rin tutadi. Qoida tariqasida, bolalar asarlari o'quvchini sirli sehrli dunyoga olib boradi va ularni aql bovar qilmaydigan ertak voqealari bilan qamrab oladi. Ko'pincha, bolalar uchun oddiy ish nafaqat yaxshilik va yomonlik muammolarini, balki zamonaviy jamiyatning dolzarb muammolarini ham yashiradi. Shunday qilib, muallif bo'lajak o'smirlarni og'ir haqiqatga tayyorlashga harakat qiladi. Bunday kitob ko'ngil ochishdan tashqari, tarbiyaviy funktsiyaga ham ega. Bolalar asarlarini yozish alohida mas’uliyat, mahorat va iste’dodni talab qiladi.
Mualliflar va kitobxonlar orasida mashhur ezoterizm - haqiqiy dunyo idrokini o'zgartira oladigan adabiyot. Ezoterizmning asosiy yo'nalishlari fol ochish usullari, numerologiya, astrologiya va boshqa ko'p narsalarga oid kitoblardir. Badiiy adabiyot kitobxonlar orasida eng mashhur bo'lib qolmoqda. Bunday asarlar ko'plab falsafiy savollarga to'xtalib, o'quvchilarning ko'zlarini dunyoning turli nomukammalliklariga ochadi. Ba'zida zamonaviy ilmiy fantastika - bu kundalik shovqin va shovqindan qochish va noma'lum dunyoga sho'ng'ish imkonini beradigan qiziqarli hikoyalarning asl tanlovidir.

Nasr va uning janrlari

Keling, nasrning ta'rifidan boshlaylik adabiy ensiklopediya
Nasr(Proza) (lat. proza) - mutanosib bo'laklarga bo'linmasdan og'zaki yoki yozma nutq - misralar; she’riyatdan farqli ravishda uning ritmi sintaktik konstruksiyalarning (davrlar, gaplar, ustunlar) taqribiy nisbatiga asoslanadi. Ba'zan bu atama umumiy (she'riyat) badiiy adabiyotning ilmiy yoki publitsistik adabiyotga qarama-qarshiligi, ya'ni san'at bilan bog'liq bo'lmaganligi sifatida ishlatiladi.
Proza- oddiy nutq, sodda, o'lchovsiz, o'lchovsiz, qarama-qarshi she'r. O'lchovli nasr ham bor, unda bo'g'inlar bo'yicha hisoblagich yo'q va tonik urg'u turi deyarli rus qo'shiqlarida bo'lgani kabi, lekin ancha xilma-xildir. nosir, nosir, nosir, nasr yozuvchi.
Turli manbalarda nasr janrlari (ularning soni) har xil. Men faqat qarama-qarshiliklar bo'lmagan narsalarga to'xtalaman.

NOVEL- murakkab va rivojlangan syujetli yirik hikoyaviy asar. Katta shakldagi asarda bir nechta hikoyalar bo'lishi mumkin (Lev Tolstoyning "Urush va tinchlik" ni eslang).
HIKOYA — badiiy adabiyotda kichik epik janr, hayot hodisalari ixcham ifoda etiladigan nasriy asar. Jahon adabiyotida hikoya qadim anʼanalarga ega. Oʻtmishda hikoya folklor asarlari tarkibida bayon unsuri boʻlib ishtirok etgan. Mustaqil janr sifatida faqat yozma adabiyotda shakllangan. Yevropa adabiyotida hikoyachilikning rivojlanishiga italyan yozuvchisi Bokachcho „Dekameron“ asari bilan katta hissa qoʻshgan. Asardaʼ 7 qiz va 3 yigitning 10 kun davomida aytgan 100 ta hikoyasi berilgan. Gi de Mopassan (Fransuz), OTenri (Amerika),A. P. Chexov (rus), A.Qodiriy, Choʻlpon (oʻzbek) hikoya janrining asoschilari hisoblanadi. Yev-ropa adabiyotida hikoya novella deb ham ataladi.
Oʻzbek adabiyotida hikoya juda qadimdan boshlangan. Ilk yozma adabiy yodgorliklar — Kultegin va Toʻnyuquq bitiktoshlarida bayon qilingan voqealar ishtirok etuvchilar tomonidan hikoya qilingan. Nosiriddin Rabgʻu-zmyning „Qisasi Rabgʻuziy“ asarida ham axloqiy xarakterdagi hikoyaning yaxshi namunalari bor. Bobomiz Alisher Navoiy „Hayrat ul-abror“ dostonining 5-maqolotidagi „Hotami Toy hikoya-ti“, 20-maqolatidagi „Ul qul hikoyati“, „Sabʼai sayyor“ dostonidagi yetti musofir hikoyalari ham bu janrning ilk namunalari hisoblanadi. 16-asrda yaratilgan Poshshoxojaning „Gulzor“ va „Miftoh ul-adl“ asarlari oʻzbek hikoya chiligining rivojlanishiga asos boʻlgan.
Oʻzbek adabiyotida realistik hikoya janri 20-asr boshlarida shakllandi (Choʻlpon, „Qurboni jaholat“, "Doʻxtur Muhammadyor, 1914; A.Qodiriy, „Uloqda“, 1915 va boshqalar). 20-yillarda Gʻ.Gʻulom, A.Qahhor, Oydin va boshqa bu janrda barakali ijod qildilar. 30-yillarda A.Qahhor hikoya ustasi sifatida tanildi. 50—60-yillarda S.Ahmad, 60 —70-yillarda Oʻ.Hoshimov, Sh. Xolmirzayevlar bu janr taraqqiyo-tiga salmoqli hissa qoʻshdilar.
Hikoya - atamasi kengroq maʼnoda biror voqeani gapirib berishni ham anglatadi. Soʻzlab berilgan bunday voqelik oʻz qamrovi, hajmi, rang-barangligi bilan qissa yoki romanga xos boʻlishi ham mumkin. Bunday hollarda bu atama janr maʼnosida tushunilmaydi. Mas, Oʻ.Hoshimovning „Ikki eshik orasi“ romani 9 personajning 49 ta hikoyasidan tashkil topgan. Sh. Xolmirzayev „Olaboʻji“ asarini „romandan katta hikoya“ deb ataydi. Hozirgi oʻzbek hikoyachiligi O.Muxtor, N.Aminov, S.Siyoyev, F.Musajonov, X.Sultonov, E.Aʼzamov, N.Eshonqu-lov, Sh. Boʻtayev va boshqa yozuvchilar bilan boyidi.
NOVELLA(Italyancha novella - yangiliklar) - hajmi jihatidan hikoya bilan solishtirish mumkin bo'lgan (ba'zida ularning identifikatsiyasini keltirib chiqaradigan) adabiy kichik hikoya janri, lekin genezisi, tarixi va tuzilishi jihatidan undan farq qiladi. Qisqa hikoyada ko'proq voqea-hodisalar, aniqroq syujet , aniqroq syujetli burilishlar tanbehga olib keladi. Batafsilroq hikoya shakllari ( hikoya yoki roman ) bilan solishtirganda, qisqa hikoyada kam sonli qahramonlar va bitta muammoning xarakterli mavjudligi bilan bir hikoya chizig'i (kamdan-kam hollarda bir nechta) mavjud. Afsonalar yoki ibratli allegoriya va masal shaklida og'zaki qayta hikoya qilishning folklor janrlariga qaytadi. Bitta muallifning hikoyalari xarakterlidirsiklizatsiya . An'anaviy yozuvchi va o'quvchi munosabatlari modelida hikoya odatda davriy nashrda chop etiladi; ma'lum bir davrda to'plangan asarlar keyin hikoyalar to'plami sifatida alohida kitob sifatida nashr etiladi . Klassik qissaning tipik tuzilishi: syujet, avj nuqtasi, tanbeh. ta'sir qilish ixtiyoriydir . Hatto 19-asr boshidagi romantiklar ham romandagi kutilmagan "lochin" burilishlarini, Aristotel poetikasida tan olinish yoki ko'tarilish paytiga to'g'ri keladigan "pointe" deb ataladigan narsani qadrlashdi .
Novella hajman syujet va kompo- zitsiyasiga ko’ra hikoyaga teng bo’lib, hikoyadan farqi:



Ertak — xalq og'zaki poetik ijodining asosiy janrlaridan biri; toʻqima va uydirmaga asoslangan sehrli sarguzasht va maishiy xarakterdagi epik badiiy asar. Asosan, nasr shaklida yaratilgan. Mahmud Koshgʻariyning "Devonu lugʻotit turk" asarida etuk shaklida uchraydi va biror voqeani ogʻzaki tarzda hikoya qilish maʼnosini bildiradi. ertak hayot haqiqatining hayoliy va hayotiy uydirmalar asosida tasvirlanganligi, tilsim va sehr vositalariga asoslanishi, voqea va harakatlarning ajoyibgʻaroyib holatlarda kechishi, qahramonlarning gʻayritabiiy jasorati bilan folklorning boshqa janrlaridan farq qiladi. ertaklarda uydirma muhim mezon boʻlib, syujet voqealarining asosini tashkil etadi, syujet chizigʻidagi dinamik harakatning konflikt yechimini taʼminlaydi. Uydirmalarning turli xil namunalari taʼlimiy estetik funksiyani bajaradi, janr komponenti sifatida oʻziga xos badiiy tasvir vositasi boʻlib xizmat qiladi. Uydirmalar voqea va hodisalarni hayotda boʻlishi mumkin boʻlmagan yoki mavjud boʻlgan hodisalar tarzida tasvirlaydi. Xayoliy va hayotiy uydirmalarning ishtiroki, syujet chizigʻida tutgan oʻrni va vazifasiga koʻra, ertakni 2 guruhga — xayoliy uydirmalar asos boʻlgan ertak, hayotiy uydirmalar asos boʻlgan ertaklarga boʻlish mumkin. Xayoliy uydirmalar asosidagi ertak syujeti mo'jizali, sehrli; hayotiy uydirmalarga asoslangan ertak syujeti esa hayotiy tarzda boʻlib, unda real voqea-hodisalar tasvirlanadi. ertakda, asosan, uch maqsad hikoya qilinadi. Birinchisida ideal qahramonning jasorati, yovuz kuchlarga qarshi chiqib, xalq manfaatini himoya qilishi, ikkinchisida, asosan, bosh qahramonning oʻzga yurt malikalariga yoki parizodlariga oshiq boʻlib uylanishi, kasalga dori topishi, ajdar va devlar olib qochgan kishilarni ozod qilishi, uchinchisida esa adolatsizlikka, zulmga qarshi chiqishi kabi maqsadlar bayon qilinadi. Birinchi maqsad pahlavonning faol harakati va gʻayritabiiy kuchqudrati bilan amalga oshsa, ikkinchi maqsad passiv qahramonga yordam beruvchi tilsim vositalari yordamida, uchinchi maqsad esa bosh qahramonning aqlidroki, tadbirkorligi bilan amalga oshadi.


Esse (fransuzcha: essai — urinish, sinash, ocherk) — erkin kompozitsiyali, uncha katta boʻlmagan nasriy asar. Esse orqali narsa va hodisalarga yoki shaxsga oid subyektiv fikr bayon qilinadi. Esselar falsafiy, tarixiybiografik, publitsistik, adabiy-tanqidiy, ilmiyommabop yoki sof belletristik xarakterda boʻladi. Esse uslubi obrazliligi, aforistikligi, jonli tilga yaqinligi bilan ajralib turadi. Mazmuni muayyan sabab yoki masalaga oid tugal tafsilotni yoki aniqlikni talab qilmaydigan individual taassurot va mulohazalardan iborat boʻladi. Mustaqil janr sifatida A. Montel ijodida tarkib topdi. Uzbek adabiyotida XX-asrning 70—80-yillaridan Esse yaratila boshlandi.


BIOGRAFIYA- inson hayoti va faoliyati haqida hikoya qiluvchi insho.


EPIC- shakldagi monumental epik asar, umumiy mavzu bilan. Biror narsaning murakkab, uzoq tarixi, jumladan, bir qator muhim voqealar. (Ham roman, ham doston boʻlgan oʻsha “Urush va tinchlik”) Dostonning ildizi mifologiya va xalq ogʻzaki ijodida.


HIKOYA(adabiy) - epik janr: bilan chambarchas bog'liq bo'lgan badiiy adabiyotga yo'naltirilgan asar xalq ertagi, lekin undan farqli o'laroq, ma'lum bir muallifga tegishli bo'lib, og'zaki shaklda nashr etilishidan oldin mavjud bo'lmagan va variantlari yo'q edi.


FABLE- axloqiy, satirik xarakterdagi she'riy yoki nasriy adabiy asar. Masalning oxirida qisqacha axloqiy xulosa - axloq deb ataladigan narsa bor. Aktyorlar odatda hayvonlar, o'simliklar, narsalardir. Muqaddas Kitobda biz, masalan, daraxtlar o'zlari uchun shoh tanlagan (Hakim. 9,8 va bergan) haqida ertak, yoki tikanlar va sadrlar haqida hikoya (2 Shohlar 14:9). Bu hikoyalar masallarga juda yaqin keladi.


MASALA- masal - allegorik shakldagi qisqa axloqiy hikoya. Lug‘at V.Dahl “masal” so‘zini “misoldagi saboq” deb talqin qiladi.
Masal odatda mavjud va faqat ma'lum bir kontekstda to'g'ri tushunilishi mumkin. Misol uchun, urug' sepuvchi haqidagi xushxabar masali, u olomonga aytadigan Masihning va'zidir. Shunda ma’lum bo‘ladiki, “Ekuvchi” Iso Masih, “urug‘” Xudoning kalomi, “yer”, “tuproq” inson qalbi.


MIF(yunoncha mytos — afsona) — adabiyotda — odamlarning dunyo, undagi insonning oʻrni, hamma narsaning kelib chiqishi, xudolar va qahramonlar haqidagi tasavvurlarini yetkazuvchi afsona. Bular ajdodlar, xudolar, ruhlar va qahramonlar haqidagi afsonalardir. Rituallarda sinkretik vizual-verbal shakllarni oladigan mifologik majmua atrofdagi dunyo haqidagi bilimlarni tizimlashtirishning o'ziga xos usuli sifatida ishlaydi. Mifning xususiyatlaridan: syujetlarning o'zboshimchalik bilan (mantiqsiz) bog'lanishi va belgilovchi va belgilovchining o'ziga xosligi, tabiat hodisalarining timsoli, zoomorfizm, madaniyatning arxaik qatlamlarida zoomorf elementlarning ko'payishi.
Proza(lot. prōsa) - o'lchovli bo'laklarga bo'linmasdan nutq, uning ritmi sintaktik konstruktsiyalarning taxminiy korrelyatsiyasiga asoslanadi. U she'riy bo'lmagan adabiyot.

Nasriy asarni ifodali o‘qishning o‘ziga xos xususiyatlari

Prozaik asarlarni ifodali o‘qish ham katta mahorat talab qiladi. Chunki, adabiy asarning badiiy xususiyatlari, unda oldinga surilgan fikrlar, yozuvchi dunyoqarashi kabi muhim masalalarni aniqlashda ifodali o‘qish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun o’qituvchi matnni tanlashda juda ehtiyot bo’lmog’i zarur. Matn yuqori saviyaga, yuksak qimmatga ega bo’lgan, shu bilan bir qatorda, ta'lim-tarbiyaga oid bo’lmog’i kerak. Olingan parcha hajm jihatidan ham katta bo’lmasligi maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari matnda dialoglar kam bo’lishiga e’tibor berish kerak. Shundagina og’zaki nutqni o’stirish, badiiy asarning g’oyaviy mazmunini chuqur tushunish, obrazlar sistemasini o’rganish, umuman, yozuvchining hayotga bo’lgan munosabatini anglash kabi ifodali o‘qish darslari oldiga quyiladigan qator talablarga javob berish mumkin. Prozaik asarlarni ifodali o‘qishni hammaga yaqin va oson bo’lgan xalq og’zaki ijodida mansub ertakdan boshlash maqsadga muvofiqdir.
ifodali o’qish uchun duch kelgan asar tanlanavermaydi. Matn quyidagi talablarga javob berishi lozim:

Badiiy asarni ifodali o’qish uning qiziqarli, tushunarli bo’lishini ta'minlaydi. Nasriy asarlar janriga ko’ra har xil o`qiladi. O`quvchini nasriy asarni ifodali o’qishga o`rgatganda dastlab ertakdan boshlash lozim. Dastlab an'anaviy muqaddima namunalaridan ifodali o`qitish mumkin. O’qishdan oldin quyidagilarga e'tibor berish kerak.
Grammatik, mantiqiy va ruhiy pauzani aniqlash lozim.
Ertaklarni ifodali o‘qish. Unda fantaziya va mubolag’a kuchll bo’lib, xalq hayoti, urf-odatlari, intilish va kurashlari, orzu-armonlari aks ettiriladi. Shunisi xarakterliki, deyarli barcha ertaklar asosida ezgulik bilan yovuzlik o’rtasidagi keskin kurash turadi va albatta, ezgulik tantanasi bilan yakunlanadi. Ertaklarni ifodali o‘qishdan oldin, o’zbek xalq ertaklarida turli-tuman shaklda ishlatiladigan tradision rnuqaddima namunalaridan misollar keltirilib, ularning bir-biridan farqi tushuntiriladi. Masalan, "Tulki bilan tovus" ertagining muqaddimasiga diqqat qiling: "Ertagi yo ertagi, echkilarning burtagi, qirg’ovul qizil ekan, quyrug’i uzun ekan, g’oz karnaychi ekan, o’rdak surnaychi ekan, ola qarg’a azonchi, qora qarg’a qazonchi, chumchuq chaqimchi ekan, to’rg’ay to’qimchi ekan, bo’ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan, ertagimning eri bor, etti kunlik eri bor, etti kunlik erida dumi kalta bo’ri bor..."
O’zbek xalq ertaklaridan "Oypari"ning muqaddimasi undan farq qiladi: "Bor ekanda, yo’q ekan, och ekanda, to’q ekan, o’tgan zamonlarning birida Husanboy ismli kambag’al bir bechora yigit bo’lgan ekan, uning yotarga uyi, turarga joyi ham yo’q ekan. U tug’ulib o’sgan qishlog’idagi eski masjidning hujrasida yotib yurar ekan". E'tibor berilsa, ikkala ertakning muqaddimasi ham boshqacha-boshqacha o’qilishini sezish qiyin emas. Masalan, birinchi ertak muqaddimasi sajda yozilganligi uchun ifodali o’qiganda ritmga ham katta e"tibor beriladi. "Ertagi yo ertagi, echkilarning burtagi" ...Ikkinchi ertak muqaddimasi esa, undan butunlay farq filadi: "Bor ekanda, yo’q ekan, och ekanda to’q ekan..." bu parcha xuddi avtor bayoni kabi vazmin o’qiladi. Ertaklarning bunday xilma-xil tradision muqaddimalari talabalarga to’g’ri o’qib ko’rsatilsa, ularning butun fikri-xayoli jalb etiladi, asar mazmuniga bo’lgan qiziqishlari tutib turiladi. Masalan, "Uch og’a-ini botirlar" ertagining o’qilishiga e’tibor bering. "Bir bor ekan (qisqa pauza), bir yo’q ekan (qisqa pauza), qadim zamonda (pauza) bir kishi bo’lgan ekan
(pauza). Uning uchta o’g’li bor ekan (qiqa pauza), uchovi ham o’qigan (qisqa pauza), oq-qorani tanigan (qisqa pauza), yomon bilan yurmagan (qisqa pauza), yomon joyda turmagan ekan
(pauza). To’ng’ichi yigirma bir yoshda (qisqa pauza), o’rtanchisi - o’n sakkiz yoshda (qisqa pauza), kenjasi - o’n olti yoshda ekan (pauza)". To’ng’ichi, o’rtanchasi va kenjasi kabi so’zlarni o’qiyotganda mantiqiy urg’u beriladi, bu so’zlardan so’ng teri bo’lganligi uchun qisqa bir pauza qilinadi. "Otasi (qisqa pauza) bir kuni bularni o’z oldiga chaqirib (qisqa pauza), har birining peshanasidan silab (kichik pauza), bunday debdi (pauza): o’g’illarim (qisqa pauza), men boy emasman (qisqa pauza), mendan qolgan narsalar (qisqa pauza) sizning turmushingiz uchun etmaydi (qisqa pauza), endi mendan biror nima umid qilib o’tirmanglar (pauza). ulganimdan keyin baxtsiz bo’lib qolmanglar (qisqa pauza), deb sizlarni o’qitdim (qisqa pauza), boqdimko’rdim (qisqa pauza), voyaga etkazdim (qisqa pauza), quvvatli bo’ldingizlar (qisqa pauza), yaroq ushlashni o’rgatdim (qisqa pauza), yaroq ishlashtishga usta bo’ldingizlar (qisqa pauza), qo’rqitmay o’stirdim (qisqa pauza), botir bo’ldingizlar (pauza). Yana uch narsani aytaman (qisqa pauza), quloqlaringizga olib (qisqa pauza), eslaringizdan chiqarmanglar (pauza): to’g’ri bo’ling - (pauza) bexavotir bo’lasiz (pauza). Maqtanchoq bo’lmang - (pauza) uyatga qolmaysiz (pauza). Dangasa bo’lmang - (pauza) baxtsiz bo’lmaysiz (pauza). Bundan boshqasini endi o’zingiz biling (pauza). Qora toyni (qisqa pauza), saman toyni (qisqa pauza), ko’k toyni asboblari bilan tayyorlab qo‘ydim (pauza). Xurjunlaringizni bir haftalik ovqat bilan to’lg’izdim (pauza). Baxtingiz yo’lida (qisqa pauza), uni topib olmoq uchun safarga chiqingiz (qisqa pauza), dunyoni tanimay (qisqa pauza), dunyo kishisi bo’lmaysiz (pauza). Baxt qushini ushlamoq uchun (qisqa pauza) baxt oviga chiqinglar (pauza). Xayr endi (qisqa pauza), o’g’illarim, -deb so’zini tamom qilibdi (pauza)".
Bu matnda mehribon otaning - qariyaning sevimli farzandlariga qilayotgan nasihati sezilib turishi kerak. Ota so’zidagi yaroq ushlashni o’rgatdim, qo’rqitmay o’stirdim, to’g’ri bo’ling, maqtanchoq bo’lmang, qora toyni, saman toyni, ko’k toyni kabi so’zlar xuddi yuqorida ko’rsatilganidek, alohida ta"kidlab, urg’u berib o’qilsa ertak g’oyaviy mazmunining tinglovchi qalbiga borib etishi osonlashadi.

Hikoyani ifodali o‘qish. Hikoyani ifodali o’qishda bu janrning shaklan ixchamligi, mazmunan siqiqligi, syujeti soddaligi e'tiborga olinishi lozim. Hikoya yoki qissadagi muallif nutqi tabiat tasviri, portret, monolog va diologlar, qahramonlarning ichki kechinmalari, yozuvchi nutqi juda jiddiy o`rganilishi lozim. Hikoya o’qishga tanlansa, A.Qahhor, Sh.Xolmirzayev kabi mahoratli yozuvchilar hikoyalarini tanlash tavsiya qilinadi, negaki bunday hikoyalar o`ta mahorat bilan yaratilgan, ular ixcham, ammo mazmunan qissalar bilan tenglasha oladigan hikoyalardir: "Kampir tong qorong`usida xamir qilgani turib (qisqa pauza), xo`kizidan xabar oldi (pauza). O (pauza)!.. Xo`kiz yo`q (qisqa pauza), og`il ko`cha tomondan teshilgan...(pauza) Dehqonning uyi kuysa, kuysin (qisqa pauza), xo`kizi yo`qolmasin (pauza).

Qissalardan ifodali o’qish uchun monolog, diolog yoki yozuvchi nutqini tanlansa, ma'qulroqdir. O`zbek adabiyotida "Yodgor", "Sinchalak", "Bolalik", "Dunyoning ishlari", "O`n sakkizga kirmagan kim bor" kabi qissalarni ifodali o’qish uchun tanlansa, ayni muddao bo’ladi.
Roman epik turga mansub yirik hajmli asar bo’lib, insonning jamiyat bilan aloqasini har tomonlama keng rejada tasvirlashi, hayotning ko`lamdor manzarasini chizishi bilan ajralib turadi. Romanda maktub bo’lsa, uni atroflicha o`rganish lozim. Maktub kim tomonidan yozilgan? Qanday maqsad bilan? Mazmuni qanday? Maktub muallifi kayfiyati, ichki dunyosi inobatga olinib, maktub muallifiga aylanib, matn o`qiladi. Kumush yoki Otabek maktublari yorqin misoldir.
Romandagi tabiat tasviri ham ifodali o’qish uchun chiroyli matndir. Peyzaj (fr. so’z -"mamlakat", "joy" so’zidan) - badiiy asarda aks ettirilgan joy, tabiat tasviri bo’lib, u yozuvchining metodi va uslubi bilan bog’liq holda turlicha vazifalarni o`taydi. Peyzaj qahramon ruhiy holatiga mos yoki zid tarzda tanlanishi mumkin. "O`tkan kunlar", "Kecha va kunduz" romanlaridagi peyzaj yorqin misol
bo’ladi.
Nasriy asarlardagi portret ham ifodali o’qish uchun muhim matn bo’la oladi. Portret (fran.-"tasvir") - badiiy asarda kishining tashqi qiyofasi, siymosi, kiyim-kechagi, o’zini tutishi va shu kabilar tasviridir. Kumush yoki Otabekning portreti Qodiriy mahoratini namoyish qilgan vositalardan biridir. Ularni ijro qilish uchun ham juda katta mahorat darkor. Xullas, nasriy asarlarni ifodali o’qish lirik yoki dramatik asarlarni ifodali o’qishdan jiddiy tafovut qiladi. Bu tafovut uning janriy xususiyatlarida, o’ziga xosligida namoyon bo’ladi.

Povestlarni ifodali o‘qish. Povestlarda bir emas, bir necha personajlar qatnashadi va ular bosh qahramon atrofida gruppalashadi. Povestlarni ifodali o‘qishga kirishishdan avval ularning janr xususiyatlariga alohida e’tibor berish zarur. Chunki, povestlarning barchasini bir xilda o’qib bo’lmaydi. Masalan, avtobeografik povestlarda hayot osuda, osoyishta tasvir etiladi. M.Gorkiy, S.Muqomov, S.Ayniy, Oybek va A.Qahhorlarning avtobeografik povestlari fikrimizning yorqin dalilidir. Bunday asarlar asar mazmunidan kelib chiqqan holda osoyishta, shoshilmay o’qiladi.

Abdulla Qahoorning "Sinchaiak", Asqar Muxtorning "Qoraqalpoq qissasi",
Pirimqul Qodirovning "Erk", "Qadrim", mashhur qirg’iz yozuvchisi Chingiz Aytmotovning "Jamila", "Sarvqomat dilbarim", "Alvido, Gulsari", "Oq kema" singari sof badiiy povestlar o’tkir dramatizm, keskin konflikt zaminiga qurilgan va bu mazkur asarlarni ifodali o‘qishda ham o’z aksini topishi kerak.

Roman epik turga mansub bo’lib, insonning jamiyat bilan aloqasini har tomonlama keng tazda tasvirlashi, hayotning ko’lamdor manzarasini chizishi bilan ajralib turadi. Romanning povest' va hikoyadan farqi shundaki, unda turmushning yirik muammolari qalamga olinadi, ko’plab personajlar ishtirok etadi, Roman janridagi asarlarni ifodali o‘qishning o’ziga xos qiyinchiliklari ham shunda.

Ma'lumki, roman, o’z navbatida, tanlangan mavzui va tasviriy ifoda uslubiga ko'ra yana bir necha turga bo’linadi. Masalan, "O’tgan kunlar", "Qutlug’ qon" - tarixiy roman; "Quyosh qoraymas" - harbiy roman; "Bo’rondan kuchli" zamonaviy roman; "Sariq devni minib" sarguzasht roman; "Davr mening taqdirimda" - ijtimoiy falsafiy roman; "Anna Karenina" - oilaviy maishiy roman; "Sarob" - sotsial-psixologik roman va boshqalar. Ularning barchasini bir xil o’qilsa, ko’zlangan maqsadga hech qachon erishib bo’lmaydi. Bunday o‘qish kishini charchatadi, asarga nisbatan qiziqish yo’qoladi. Tinglovchi ham, o’quvchi ham undan estetik zavq ololmaydi.
Romanning ichki turlari aniqlab olingandan so’ng, unda qatnashayotgan obrazlarning nutqi, xatti-harakati, so’zlash uslubini ham ko’z oldiga keltira bilish zarur. So’ngra romandan olingan parchani bir necha marotaba o’qib chiqib, tinish belgilari, urg’u, pauza va boshqa zaruriy narsalar aniqlab chiqilsa, maqsad yanada ravshanlashadi. Bu vazifalar bajarib bo’lingandan keyin ifodali o‘qishga kirishsa bo’ladi.

Masalni ifodali o‘qish. Axloqiy, satirik va kesatiq mazmuni kinoyaviy majoziy obrazlarda aks ettiradigan, eski turmush sarqitlarini, taraqqiyotimizga xalaqit berayotgan illatlarni, byurokrat, tovlamachi va maishiy buzuq kishilarni tanqid qilishga qaratilgan kichik she’riy va nasriy asarlarga masal deyiladi. Masal, asosan, epik asar turlaridan biri bo’lib, unda kishilar xarakteriga xos xususiyatlar hayvonlar va o’simlarlarga ko’chiriladi. Yozuvchi xalq og’zaki ijodidan, ayniqsa maqollar, hikmatli hamda xalq o’rtasida keng tarqalgan turli xil iboralar-piching, kesatish va boshqalardan ustalik bilan foydalanib, insonga xos bo’lgan u yoki bu salbiy belgi-xususiyatlardan kulish orqali pand-nasihat qiladi.

Masal badiiy adabiyotning poetik va prozaik shakllarida yaratiladi. Masalni ifodali o‘qish katta mahorat talab qiladi. Unda tulki - aldoqchi, bo’ri -ochko’z, chayon-tili zahar, ilon-makkor, to’tiqush-gapdon, bulbul-g’azalxon va xushovoz kishilarga o’xshatiladi. Masallarda yashiringan o’tkir kinoya, voqealarning tez-tez o’rin almashib turishi uni bir tekisda o‘qishga xalaqit beradi. Shuning uchun ifodali o‘qishda yetarli malaka hosil qilmagan o’quvchi avval matn bilan tanishib chiqmog’i lozim. Tanishish jarayonida o’quvchi personajlarning xarakter xususiyatlari va avtorning g’oyaviy niyatlarini aniqlaydi. Masalan, I.A.Krilovning "Bo’ri bilan qo’zichoq" masalini olib ko’raylik;
Yog'ochning boshini qurt yeydi doim,
Tarixda misollar juda ko'p bunga.
Tarix to'g'risida qolaylik-da jim,
Ertak so'zlaylik, quloq ber shunga.
Muallif birinchi misraning o’zidayoq "kuchlilar" oldida "kuchsizlar" aybli" degan g’oyani ilgari suradi va asardan kelib chiqadigan g’oyaga ishora qiladi.
A. Krilov "Bo’ri bilan qo’zichoq" masali orqali o’z zamonasining ajoyib kartinasini yaratadi. Bo’ri hech qanday aybsiz qo’zichoqqa do’q urib tuhmat qiladi:

– Sen iflosni bilaman men,

Tumshug'ingni suvga tiqib,
Toza suvni bulg'atasan!
Suv yuziga qolar chiqib
Ostidagi hamma loylar.
Toza bir suv icholmayman,
Bu ariqdan yillar, oylar.
Bu ishingga chidolmayman,
Bu parchani ifodali o’qiganda ko’z o’ngimizda ochko’z bo’rining qo’zichoqqa dahshat bilan hamla qilayotgani keladi.Qo’zichoq hech qanday aybi yo’qligini qayta-qayta aytsa ham, foydasi bo’lmaydi, chunki u yuvosh va kuchsiz edi. Shuning uchun ham quyidagi parcha ifodali o’qilganda ovozda qo’zichoqqa xos mayinlik, sustlik, yalinish va iltimos ohangi saqlanadi.
... Ey hurmatli, Arzimni bir tinglasalar,
Mening hech bir gunohim yo'q,
Menga g'azab qilmasalar.
Yuz qadamcha pastdaman man
Janobingiz ichgan joydan.
Mening hech bir xabarim yo'q
Suv betiga chiqqan loydan.
I.A.Krilov masalni yakunlashda ham o’z fikrni bo’ri tilidan aytadi:

– ... Surishtirib o'tirmoqqa vaqtim bormi,

Qorin ochsa, ovqat bo'lsa – tanlanarmi?
Aybing shuki, uchrab qolding qornim ochganda!
Shunday qilib qo'zichoqni Bo`ri yedi o'rmonda.
Bu parchada oxirgi misra avtor so’zi bo’lganligi uchun ham u vazmin, hukm tarzida o’qiladi.
Umuman, masalni o’qigan vaqtda bo’rining yirtqichlik xususiyatlari, qo’zichoqning esa beozorligi hamda shoirning qo’zichoqqa bo’lgan xayrixohligi sezilib turishi kerak
Dramatik asarlarni ifodali o‘qishga kirishishdan avval, drama haqida qisqacha umumiy ma’lumot berish lozim. Dramatik asarda epik va lirik asarlardagi kabi avtorning batavsil bayoni va hikoyasi bo’lmaydi. Drama kishini faqat so’zlashuvdangina emas, balki bir-biri bilan so’zlashayotganlarning jonli harakatidan iboratdir.
Drama badiiy adabiyotning asosiy turlaridan bo’lib, monolog va dialoglar asosida quriladi.shuning uchun ham u roman, povest, hikoya va she'riy asarlardan tubdan farq qiladi.
Dramatik asarda avtor qahramonlarning turli kayfiyatini, holatini va hatto ichki hissiyotini ham ularning nutqi va xatti-harakati orqali bayon etadi. Binobarin, dramaturg o’z qahramonlari hayoti haqida hikoya qilmay, balki ularning o’zlarini harakatda ko’rsatadi. Ulug’ proletar yozuvchisi Maksirn Gorkiy dramatik asarlarning o’ziga xos xususiyatlarini ta’kidlab, mazkur tur adabiyotning eng qiyin formasi ekanini, unda har bir shaxs avtorning izohisiz, o’z so’zi va ismi bilan harakatlanishini uqtiradi. Drama barcha harakatlar qahramonlarning xarak terini ochishning asosiy vositalaridandir.
Dramatik asar qahramonlarining nutqi epik asar qahramonlarining nutqiga nisbatan dinamik hisoblanadi. Dramatik asarlarda nutqning aniqligi, uslubi, temp va ritm, pauzalar katta ahamiyatga ega.
Dramatik asarlarni qo’lga olish bilan darhol avtor izohiga ko’z tushadi. Bu izoh adabiyotshunoslikka remarka deb ataladi. Dramatik asarlarda beriladigan bu izohlar asarni sahnaga qoyuvchi rejissyorga va, ayniqsa, uni ifodali o’qimoqchi bo’lgan kitobxonga qaratilgandir. Binobarin, remarkada asar ishtirokchilarining tashqi qiyofasi, yoshi, xulqi, xattiharakatlari, qiliqlari, sahna manzarasi va boshqalar yoritiladi. Demak, avtor tomonidan bayon etilgan remarka asarni yaxshi tushunish, rollarga bo’lib ifodali o‘qish uchun juda zarur.
JANNATGA YO’L
A.Oripov
(Drammatik doston)
Ishtirok etuvchilar
Ona Do’st
Ota O’zga odam
Tarozibon O’spirin Yugurdak Qariya
Chol Hur qiz
Kimsa Farishta
Sado

Azizim, dil qasriga beso’roq kira ko’rma,

Unda qo’sh-qo’sh ilonlar, ajdaholar yotadi.
Sen birovni toptay deb behudaga ot surma -
Har kimning o’z quyoshi o’z ufqiga botadi...
Avtor tomonidan bayon etilgan bu remarkani ham ifodali o‘qish kerak. Remarkaning birinchi qismida asarda ishtirok etuvchi personajlarning nomlari, yoshi, kasbi va hatto jinslari ham bayon etiladi. Bu matnni ifodali o‘qishda personajlarning nomlarini aniq ravshan talaffuz etib, so’ng bir oz pauza qilinadi va teridan so’ngi bayon o’qiladi. Remarkaning ikkinchi qismi, asosan, sahna manzarasini ifodalanganligi uchun bu matnning barchasi dona-dona qilib o‘qiladi.
Dramatik asarlarni ifodali o‘qishga kirishishdan avval, talabalarga manolog va dialoglar haqida qisqa ma’lumot berib, ularning ifodali o‘qilishini ko‘rsatish zarur.
Jumladan, manolog grek tilidan olingan bo‘lib, asar qahramonining suhbatdoshiga yoki o‘ziga qarata aytilgan nutqidir.
Manolog parda yoki ko‘rinishlarning boshida kelsa, voqea o‘rni bilan birga, asarda ishtirok etayotgan personajlardan birining sahnada paydo bo‘lishiga zamin hozirlaydi va u bilan tanishtiradi. Bulardan tashqari, manolog asar qahramonining fikri va kechinmalarini ifodalaydi. Badiiy asarlardagi tasvirlarning yorqin bo‘lishi va sermazmunligi, sodda til ham o‘tkir iboralar bilan tasvirlanishi o‘quvchi va talabalarning onglariga kuchli ta’sir qiladi. Ularning o‘qilayotgan yoki aytilayotgan badiiy asar ijodi namunalaridan zavqlanishiga, turmush hodisalariga faol munosabatda bo‘lishiga, mustaqil ijodiy fikr yuritishga olib keladi. Bu jihatdan qaraganda, nutq odobini madh qilgan badiiy janrlarning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati g’oyat kattadir. Nasriy asar namunalaridan ta’lim-tarbiyaviy ishlarida foydalanish o‘quvchi va talabalarni nutq odobi nutqqa hurmat ruhida tarbiyalashdek ulug’vor vazifani amalga oshirishda katta ahamiyatga egadir.