Madaniy va ma'naviy meros ma'ruza rejasi

MADANIY VA MA'NAVIY MeROS
Ma'ruza rejasi:

1 «Madaniy meros» tushunchasining mazmuni.

2 Madaniy merosning mexanizma.

3 Uzbekistonda jamiyatni ma'naviy yangilanishi jarayonida madaniy merosga munosabat.

Uzbekiston uz mustakilligini mustaxkamlash, jaxon xamjamiyatida uzining munosib urinni egallash jarayonida siyosiy, xukukiy, ijtimoiy-iktisodiy, ma'naviy-ma'rifiy soxalarda — kishilar tafakkurida tubga uzgarish,- milliy g‘oya— mshshiy mafkurani shakllanish jarayoni kechmokda. Bu jarayon uchinchi ming yillik arafasida amalga oshmokda. Shu munosabat bilan Prezident I. Karimovning kuyidagi suzlari uta ibratdir: «Biz kelgusi asrga uzimiz bilan nimani olib utishimiz mumkin? Va nimalardan voz kechishimiz darkor? .Yangi ming yillikda kanlay muammoalrning yechimi bizning dikqat e'tiborimiz markazida turmogi lozim?¹⁰ Bu fikr madaniy va ma'naviy merosimiz muammolarini xal kilishda asosiy dasturiy amaldir.

Madaniy meros - bu utmishdan kolgan kadriyatlar, goyalar, tajriba, bilimlar ularni uzlashtirish yullari, ya'ni kishi­larning ijodiy faoliyat usullari va uni tashkil kilish xamda uning natijalardir. Uzlashtirish yoki anikrogi, madaniy meros jarayoni uta muxim bulib, madaniyatning xarakatdagi asosiy konunlaridan biri xisoblanadi. Bu jarayon insoniyatning utishi, buguni va kelajagini bir butun xolda birlashtirib, odatiy tarzda tayyor yutuklarga aylanadi. Bor narsani izlash, ma'lum narsani ochish, kilingan kashfiyotni kashf etish kerak bulmaganideq utmish ajdodlar kilgan ishni takrorlash shart emas. Erishilgan yutuklardan kelib chikib jamiyat uz maksadlarini amalga oshirishning kiska yullarini tanlaydi. Bundan tashkari ma'naviy meros kishilarning saviyasini bexad kengaytiradi, ular xayotini akliy va xissiy jixatdan boyita-DI, bilimning tuganmas manbai bulib xizmat kaladi.

Utmish bilan batamom uzshshsh mumkin emas. Insoniyat tarixida mutlak yangi madaniyat yaratishga urinishlar bulgan, biroq bunlay urinishlar xunuk natijalarga olib kelgan. Bush 1920 yillarda Sovet Rossiyasida «Proletar madaniyatini» yaratishga urinishni yoki «madaniy inkilob»ni misol tarikasi keltirish mumkin. Bu «inkiloblar» jarayonida yangi madat yaralmadi, aksincha bori xam kalindi: kulyozmalar, kkgoblar| suratlar yokdvdi; me'moriy yodgorliklar buzildi, eng achinarli| si madaniy kadriyat egalari maxv kshshndi. Okibatda utmish bi! lan boglik uzviylik buzilib jamiyat ma'nan orkdga ketdi.

Madaniyatning me'yoriy rivojlanishi uni asrab kelgusi avlodlarga meros kilib koldirishni bildiradi. Biroq bu jarayon oddiy va bir xilda kechmaydi. Ma'naviy kadriyatlarni» mundarijasi, ularni qayta kurib chikish va kayta baxolaщ ularning uzaro bogliklik usullari, munosabat tiplari, bilimlarni asrash va uzatish, xaet me'yorlari, vokelikni estetik idrok kilish xususiyati uzgarmasdan kolmaydi, ular uzluksiz Xarakatda buladi. Meros serqira va kup kiyofalidir. Uning anik namoyon bulishi tiplarning kupligi, tendensiyalar xilma-xilligi bilan farkdanadi. Xar bir yangi avlodning vorislikli mexanizmi utmishdoshlarning tajribasidan madaniyatning turli soxalarida farklanadi: san'atdagi ulcham fandagidan boshkacha tabiiy-fanlar gumanitar fanlardan farkli. Borislik (meros) xar kanlay soxada insonning xakikiy uzlashtirishida namoyon buladi, va ayni paytda maxalliy yoki dunyo mikiyosidagi jarayonlar shaklida xam ifodalanishi mumkin. Vorislikning maxalliy (cheklangan) shakli madaniyatning kasbiy (professional), milliy, etnik va boshqa kurinishlariga ega. Bu faoliyat madaniy boskichlarda bir me'yorda, tekkis yunalish shaklllarida bulmay, uning bir boskichdan ikkinchi boskichga sakrab utishi notekis buxronlar xususiyatiga ega. Insoniyatning ma'naviy yutuklarini meros kilib koldirishda vorislik keng mikyosli (umumiy) shaklda jarayonlar muffasat yunalishda amalga oshadi. Masalan, Kadimgi Misr zakovati «Injil», «1001 kecha ertaklari» kab! madaniyat yodgorliktariga ijobiy ta'sir kdщi.Yana. yer yuzida barcha xatlarning zamonaviy bilim soxalariga zamin bularga Bobil astronomiyasi, xind matematikasi, antik falsafa, Xukuki xakida xam shunlay gapirish mumkin.

Agar madaniyat va ma'naviyat soxalari tarkibida til, udumlar, an'analar va boshkalar bulsa, ma'lum xalkning madaniyat tarixi doirasida meros koldirish jarayoni yaxshirok kechadi. Boshka soxalarda esa texnika, fan, san'at kabi soxalardagi bir xalkida tegishli meros boshka xalklarga xam tegishli mulkka aylanadi.

Keyingi avlodlarga meros koldirish uchun madaniyatda belgilangan usul va mexanizm mavjud. Ulardan ba'zilari kadimdan amal kiladi, bu — namoyish kilish, ogzaki uzatish, folklor, san'at boshka usullar keyinrok paydo buldi, bu — kino tasviri, oxonrabo yozuvi, kompyuter xotirasi. Barcha jamiyatlarda xam xakikatdan ma'naviy merosning foydalanish imkoniyatlarini uzgartirish sharoiti bir xilda emas. Ular ijtimoiy-iktisodiy, siyosiy, goyaviy omillar bilan belgilanadi. Bu omillar merosning xajmi, tanlash xususiyati, intensivligiga boglik. Bizga ma'lumki sovet jamiyatida kommunistik g‘oya xukmronligi davrida xalklar, xususan Uzbekistonda xam uzining xakikiy tarixiy, milliy va ma'naviy merosidan maxrum etilgan edi. Umuman, madaniy merosdan mutlako maxrum bulgan yoki foydalanmagan jamiyat yoki xalklar tarixda bulishi mumkin emas. Madaniy merosning mexanizmi kuyidagi xususiyatlarga ega:

1. Ma'naviy merosning uzviyligi. Ajdodlar yaratgan ja'miki boylikka yangi avlod merosxur buladi, tarixiy axamiyatini yukotgan madaniyat urnida yana madaniyatlar vujudga keladi, avvalgilardan kup narsalar uzlashtiriladi. Utmish tajribasi bugun va kelajak uchun xar doim asqotikishi mumkin, shuningdeq bugun unitilgan narsalar butunlay yukolib ketmaydi. Masalan, V. Shekspir yuz yilcha unitilib, keyingi avlodlar uchun jaxon adabiyoti va drammaturgiyasining klassigi sifatida tanildi.

2. Utmishdan kelajakka utish jarayonida merosning uzgarishi. Madaniy merosning utish davrida xususiyati uzgarishi mumkin. Ya'ni, milliy goya mavjud nuktai nazar va bilimlar talabiga mos ketuvchi yangi talkindagi mazmun kasb etadi. Mana shunlay kurinishda u kelajakka meros bulib utadi. Bizning kunimizgacha Sukrot va_Dedyukrat asarlarining asl nusxasi saklanib qolmagan—birok xar bir avlod ularning goyasini uzi uchun yangitdan kashf kiladi va ularning falsafasini talkda kiluvchi minglab kitoblar yaratiladi. Utmishdan qolgan barcha narsalar butunlay Uzlashgitirishmaydi, balki yangi davr va talabiga, ruxiga javob beruvchi, moxiyatan zarur narsalargina olinadi. Xozirda eskirgan va kerakmas deb xisoblangan narsalar, kelajakda balki yangi moxiyat va muxim axamiyat kasb etar. Allakaysi davrda kolib ketgat kiyinish usuli kutilmaganda odatga aylansh mumkin.Yangi xaet kadim donishmandchiligidan goya oladi. I

Xar bir etnos, xalk uzining mustakil, betakror, bexad noyob madaniyatiga ega. Xalklar xayotining mintakaviy, tarixiy uziga xosligi xar bir xalk madaniyatining rivojlanishi uchun sharoit yaratib beradi, u yoki bu etnos xayotining saklanib kolgan va barxayotligiga imkon tugdiradi. Shu tarzda millatlar ora umumiy koinot shakllanadi, unda inson va uni tarixan ura turuvchi tabiat uygunlashib etnoslarning ijtimoiy ruxiyat ta'sir kursatadi, milliy xususiyat shakllanadi va uning amaliy faoliyat yunalishini aniklaydi.

Mana shu bopshangich madaniyat olamida inson turadi, bu da uning muxim urni maksadi shakllanadi, uning didi, xaet orzusi paydo buladi. Inson, madaniyatlarga merosxur sifat milliy mulkini uzlashtiradi. Namunaviy xulk kadriyatlari asrashda va kelajakka koldirishda, jamiyatda odamlar urtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi, anik barkarorni bulishi zarur. Madaniyatning mavjudligi va rivojlanish an'anasida, madaniyatlarni asrash usulida xam bu barkarorlik bor.

An'ana madaniyatda yangi odatlar bilan uygunlashib ketadi Insonga nafakat bilim, shuningdeq xaet faoliyatida an'anaviy ibratlar va yaxshi uzlashtirilgan maxorat va kunikma xam zarur. Biroq ijodkorlikning boshlanishi fikrlash jixatda( dastlabki eslab tasvirlaщdan kura sermaxsullikni vujudt keltiradi. Madaniyatning rivojlanish jarayoni ijodkorning sub'ekti sanalgan shaxsning shakllanishi jarayoni birga kechadigan xodisadir, ya'ni, insonni nafakat jamiyatYa mavjud bulgan madaniy me'yorlar, an'ana va ibratlar, balki madaniy jarayonlarning rivojlanib borishi xam kullaydi.

Yukorida ta'kidlanganidek milliy ma'naviy meros muamosi mamlakatimizda jamiyat uchun uxa muximlilik kasb etmokda. Chorizm mustamlakachiligi davrida Turkiston xalklarining madaniyatiga ular «kolok» madaniyat deb past nazar bilan karashgan. Keyin sovetlar davrida Uzbekiston xalkining madaniy merosiga bir yoklama munosabat xukmronlik kildi. Tarixiy xakikat, adabiyot va san'at asarlari «sinf kurash», «xalkchilik» kabi garib nazariya orkali baxo berish. kommunistik goyaga mos keluvchi narsalarga yutuk sifatida karaldi, kolgan barchasiga xato deb yoki mutlako kishilar xotirasidan uchirib tashlashga urinildi. I. A. Karimov «Uzbekiston XXI asr busagasida» kitobida ta'kidlanganidsq Uzok davom etgan katti*; mafkuraning taziykiga karamay, Uzbekiston xalki avloddan-avlodga utib kelgan uz tarixiy va madaniy kadriyatlarini xamda uziga xos an'analarini saklab kolishga muvaffak buldi. «Mustakilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan kup asrlar mobaynida yaratib kelingan roya ulkan bebaxr ma'naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga kutarilgan nixoyatda muxim vazifa bulib koldi.

Jamiyatimiz jadal tub uzgarishlar xolatini boshdan kechirmokla. Bundy davrda xar bir kishiga mustaxkam tayanch zarur. Fakat milliy goya shunlay tayanch bulishi mumkin. Fakat milliy roya isloxatlar yulidan muvaffakiyatli borish uchun millatni birlashtirishi va jipslashtirishi mumkin. Uzbekistonning kelajagi tugrisida I. A. Karimov uzining muloxazalarida birinchi darajani kushib milliy goyani shakllantirishni kuyadi. Uning asosida xalkning xakikiy tarixini kaytarish, milliy an'analarni tiklash, madaniy va ma'naviy merosni urganish yotadi. Xuddi shu goya — XXI asrda Uzbekistonning ozod fukrrolarining ma'naviyati shakllanishida katta axamiyat kasb etib, ularning uz Vatanini gullab- yashnashi uchun fidoiy bulishi, uz xalkining buyuk utmishidan faxrlanuvchi millat farzandlari bulib shakllanishi uchun xizmat katali.

Uzbek xalkining madaniy merosi ming yillar davomida yaratilgan. Unda turli davrlarda Uzbekiston xududida e'tikrd kdchingan zardushtiyliq buddizm, islom va boshkd dinlar yaratgan ma'naviy-axlokdy kadriyatlar mujassamlashgan; Unda-butun dunyoga mashxur imom al-Buxoriy, at-Termiziy, Nakshbandiy, Yassaviy, Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulutbek A. Navoiy kabi kuplab buyuk mutafakkirlarning bilimi va saloxiyati gavdalangan, bu merosda Amir Temur va Boburlarning davlatchilik va siyosiy kurilish tajribalari; buyuk me'morchilik yodgorliklari, tasviriy san'at, muzika, amaliy san'at asarlari: xalk urfodatlari va an'analari, milliy sport turlari uygunlashgan. Mustakishshk yillarida xalkda uning ma'naviy va madaniy boyliklarini kaytarish borasida kuplab shplat, Kilinmokda. Dastlabki, eng muxim kadam «Uzbek tili Xakadagi» konunning kabul kilinishi buldi. Bu bilan uzbek tilidagi xalkning bebaxo madaniy va milliy boylip makrmi tiklandi. Buxoro va Xiva shaxarlaridagi me'morchilik yodgorliklarini ta'mirlash borasida faol ishlar olib borilib, yodgorliklar shu davrda jaxon axamiyatidagi makomiga buldi. Bu shaxarlarning 2500 yilligi, Toshkentnit 2000 yilligi kabi sanalar katga tantana bilan nishonland! Ijtimoiy-iktisodiy muammolarga karamasdan milliy madaniyatni asrovchi yangi muzeylar barpo etildi: Temuriylar davri tarixi muzeyi. Olimpiya shon-sharafi muzeyi Uzbekiston tarixi muzeyi yangi mazmunda boyitildi Makrmchilar muzeyi va boshkalar dunyoga mashxur buldi.

Xalkka uz tarixi va xotirasi kaytarilmokda. Milliy jaxon madaniyati rivojiga ulkan xissa kushgan vatandoshlarmizning xizmatlari xakida yubiley tantanalari utkazish Utgan yillarda Navoiy, Bobur, Kodiriy, Bexzod, A. Fargosh yubileylari nishonlandi. Atoxida tantanalar bilan xalkag mikiyosda Ulutbekning 600- yilligi, Amir Temurning 660 yilligi, Imom Buxoriyning 1225 yilligi utkazildi. Jalolidin Mashuberdi tavalludining 800 yatligi va «Alpomish» ning 1000 yilligi keng nishonlandi. Ayniksa kator kurbonlarining begunox xotirasi tiklanishi katga axamiyat ega buldi. Ular orasida kuplab madaniyat arboblarining nomlya ri bor: jadidchilik xarakatining yulboshchilari, shoir yoeuvchilar-Munavvarkrri Abdurashidxonov, A. Fitrat, Chulpon Ramziy, Botu va boshkalar.

Milliy an'anatarni tiklash buyicha xam. Navruz, xayit kabi kadimgi xalk va liniy bayrami rasman xayotga kaytdi. Xayr muruvvat ulug‘larini davom ettirish yosh avlodni barkamol ustirish maksadida Uzbekiston Respublikasi Soglom avlod uchun jamgarmasini tashkil kalib. dastlab ordenini xam shunday atadi. Nogiron bolalar ut «Mexribonlik» kabi saxovat festivali muntazam ugkazib kelmokda. Uzbekistonda xalkaro kino, teatr va «Shark taronalar kabi musika.ti festivallar ugkazish yaxshi an'anaga aylan koldi. Xalk baxishchilik san'atiga e'tibor kuchayib Respubli

konkurslari utkazildi. Shuningdek milliy kurashimiz xalkaro makomga ega bulib, birinchi jaxon Chempionata utkazildi.

Yukorida ta'kidlanganideq madaniy kadriyatlardaga voris-lik jarayoni nafakat milliy madaniyatlar rivojidagi voris-1IK bulmay, balki boshkd xalklar madaniyatidagi yutuklarni ul-gumlashtiriщdan xam iboratdir. Markaziy Osiyo mintakdsida yashovchi xalkdarning madaniyati kadim zamonlarda x,am Rarb va Shark mamlakatlari bilan yakin madaniy alokalar asosida ri-vojlangan. Madansh! xamkorlikning keng kulami, etnik va li­niy mazmundagi cheklanmaganlik Vatanimiz madaniyatining asosiy xususiyatidir. Xozirgi davrda xam mi.g:shy madaniyatni tiklashga asosiy e'tiborni karatgan xolda Uzbekiston xalki jaxon madaniyati va sivilizatsiyasining zamonaviy yutuklarini ega.glashga xarakat kilib, jaxon madaniyati rivojiga xissa kushmokda. Bu borada jadal amaliy ishlar kilinmokda xalkaro konkurs va festivallar utkazildi, chet mamlakatlar madaniyat kunlari va san'at asarlari kurgazmasi namoyish kilindi, xind madaniyat markazi, fransuz madaniyat uyi singari doimiy faoliyat kursatuvchi madaniyat markazlari ochildi uz urnida Uzbekiston madaniyatining uziga xos xususiyatlarini nazariy asoslash va uning jaxon madaniyatidagi urnini munosib baxolash ishtiyok xam kup. Buning dalili sifatida «Mirzo Ulugbek va uning jaxon sivilizatsiyasiga kuyilgan xissasi» (1994). «Uzbekistonning jaxovda tutgan urni va roli. Buxoro va jaxon madaniyati» (1995), «Urta Osiyo va jaxon sivilizatsiyasi» (1998) kabi mavzularda utkazilgan xalkaro konferensiya va se-minarlarni kursatish mumkin.

Uzbekiston uzining boy madaniy an'analari va jaxon ma­daniyati jarayonlaridagi faol ishtiroki tufayti uning xalkaro mikdyosidagi mavkei tobora oshmokda. Buning yakqoligi-soli 1997 yilda YuNeSKO ijroi kengashi a'zoligiga Uzbekistonning saylanishi va 1998 i. 6 noyabrda Toshkentda YuNeSKO ijroya kengashining 155 sessiyasini utkazatishidir. unda Uzbekistonning taklifi bilan «Jaxon madaniyat va a'zo davlatlaridaga faoliyati»degan kabul kilindi. Jaxon madaniyatining ajralmas kisi xisoblangan milliy madaniy merosni asrash va urganish rez si buyicha Uzbekiston YuNeSKO bilan uzaro munosabatlar! yanada kengaytirishi va respublikada zamonaviy ta'lim tiz

mini takomillashtiripsh mulxallangan.

Tayanch tushunchalar

Malayzii meros, Meros mexanizmi, vorisliliq madaniyat tarakiyotda milliylik va umuminsoniylik

Mavzu buyicha takrorlash uchun savollar

1. Madaniy meros nima?

2. Madaniyat tarakkiyotining asosiy konunini izoxlang;

3. Madaniyat, an'ana udumlarni tula inkor etish nimala| olib keladi?

4. Turli madaniyatlar muloqotining zarurligi va

5. Madaniy vorislik mexanizmi kalay amal kiladi?

6. Milliy bayram-an'analarning axamiyati?

7. Uzbek xalk yaratgan kaysi kadriyatlar umuminsoniy kiymatga ega?

8. Madaniy va ma'rifiy merosga nisbatan Uzbekiston kanday siyosat amalga oshirilmokda?

9. Uzbekistonning YuNeSKO faoliyatidagi urni.

10. Yurtimizda ma'naviy merosni tiklashga karay kanday tadbirlar amalga oshirildi?

ADABIYOTLAR

1. Karimov I. A, Uzbekistonning uz istikdol va taraqiy yuli.T.1992y.

2. Karimov I.A.O‘zbekiston XXI asr busagasida.T. 1998 i.

3. Karimov I. A. Istikdol va ma'naviyat.T. 1994 i

4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk-T. 1998 i.

5. Vremya i preemstvennost v razvitii kulturы. Saratov. 1991 g.

6. Globalnыe problemы i obщechelovecheskie sennosti. M-1999 g.

7. Ikonnikova S. Dialogi o kulture.L., 1989 g.

8. Kultura Uzbekistana: Traditsii i sovremennost. 1986 g.

9. Xayrullaev M. Madaniy meros va falsafiy fikr tarixi. T. 1985 i.