Malaka ishi Мавзу: “Atomning bor modeli. Bor postulalari mavzularini o‘tish metodikasi

Malaka ishi

Мавзу: “Atomning bor modeli. Bor postulalari mavzularini o‘tish metodikasi.”

Тinglovchi:

Guruhi:

Ish joyi:

Telefoni

Таqrizchi:

Каfedra mudiri:

Guruh rahbari: S Islamova

Тошкент 2020

Annotatsiya

Mazkur malaka ishida umumta’limiy kompetensiyalarning turlari, funksiyalari, komponentlari va tashkiliy tuzilmasi yoritib berilgan. Shuningdek, umumta’limiy kompetensiyalarni loyihalashtirishning konseptual asoslariga tayangan holda ularni aniqlashtirishning bosqichlari ochib berilgan.

Mamlakatimizda uzluksiz ta’lim jamiyatning ma’naviy hayoti va iqtisodiyotini

rivojlantirishda muhim omil sifatida namoyon bo‘lmoqda. Ma’lumki, har qanday mamlakat iqtisodiyotining barqaror va izchil o‘sishi kadrlarning raqobatbardoshligi bilan bog‘liq. Faqat sifatli amalga oshirilgan ta’lim mamlakatni rivojlangan davlatlar qatoridan munosib o‘rin egallashini ta’minlay oladi. Bugungi globallashuv jarayoni, rivojlanish darajasidan qat’i nazar, dunyoning barcha mamlakatlariga birdek ta’sir etmoqda. Global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz esa ushbu raqobat kurashini yanada keskinlashtiradi. Mamlakatimizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturining izchil hayotga tatbiq qilinishi natijasida yoshlarimizning jahon hamjamiyatida o‘z o‘rnini topishi, dunyodagi o‘z tengdoshlari bilan bellasha olish imkoniyatini yaratdi.

Malaka ishida uzluksiz ta’lim tizimida chet tilini o‘qitish jarayoni va ta’lim mazmunini modernizatsiyalash sharoitida o‘quvchi va talabalarning o‘quv materiallarini to‘liq o‘zlashtirilishini ta’minlash natijasida ta’limning sifat va samaradorligini oshirishning asosiy vazifalari hamda ahamiyati haqida fikr yuritilgan. Ushbu malaka ishi kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, asosiy qismi kichik bo’limlarga bo’linadi. Malaka ishimda keltirilgan xulosa va fikrlar fizika fanini o’qitish jarayoni samaradorligini oshirishga xizmat qiladi degan umiddaman.

Mundarija

KIRISH ASOSIY QISM

1 Atomning bor modeli.

2 .Bor anazyasi.

3.Bor postulalari mavzularini o‘tish metodikasi.

XULOSA ADABIYOTLAR RO’YXATI

3

Kirish.

Atom (yun. atomos – bo‘linmas) – kimyoviy elementning barcha xossalarini o‘zida mujassamlashtirgan eng kichik zarrasi. Dastlabki "bo‘linmas" nomini olgan bu zarraning ichki tuzi-lishi anchagina murakkab. A. musbat za-ryadlangan negiz (yadro) va yadro atrofida harakatlanuvchi elektronlardan tash-kil topgan. A. markazida barcha massasi jamlangan musbat zaryadlangan negiz (yadro) joylashgan; atrofida o‘lchovlari (~ 10~8 sm) A. o‘lchovlarini ifodalay-digan elektron qobiklarini hosil qiluvchi elektronlar harakat qiladi. A. yadrosi protonlar va neytronlardan tashkil topgan. A.dagi elektronlar soni yadrodagi protonlar soniga teng (A.dagi barcha elektronlar zaryadi yadro zaryadiga teng), protonlar soni elementning dav-riy tizimidagi tartib raqamiga teng. A. elektronlarni tutib olib yoki berib, manfiy yoki musbat zaryadlangan ionlarga aylanadi. A.ning kimyoviy xossalari asosan tashqi qobikdagi elektronlar soni bilan aniqlanadi; kimyoviy qo‘shilib, A.lar molekulalar hosil qiladi. A.ning ichki energiyasi uning muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi. Ichki energiya ma’lum (diskret) qiymatlarga ega bo‘lishi va u sakrashsimon kvant o‘tishlardagina o‘zgarishi mumkin. Ma’lum qiymatdagi energiyani yutib, A. qo‘zg‘algan holat (energiyaning yuqoriroq sathi)ga o‘tadi. A. foton chiqarib, qo‘zg‘algan holatdan kichik energiyali holat (energiyaning pastroq sathi)ga o‘tadi. A.ning eng kichik energiyasiga mos sathi asosiy sath, Atom markazida Ze musbat zaryadli mas-siv yadro joylashgan, yadro atrofida – Ze elektronlar aylanadi. Atomning de-761yarli hamma massasi yadroda to‘plangan. qolganlari esa qo‘zg‘algan sathlar deyi-ladi.A. tuzilishi haqidagi fan ("Atom fi-zikasi" "Yadro fizikasi", "Elementar zarralar fizikasi" va boshqa yo‘nalishlar) nazariyasi ancha murakkab bo‘lib, fizi-kaning deyarli barcha yutuqlariga va hozirgi zamon matematik apparat yutuqlariga ta-yanadi.Ad.:Bekjonov R. B., Atom yadrosi va zarralar fizikasi, T., 1995; Modda tuzi-lishi, T., 1997.

Átom (yunoncha ἄτομος – boʻlinmas) – kimyoviy unsur zarrachasi. Atamani yunon faylasufi Demokrit miloddan avvalgi V asrda kiritgan.

4

Hamma jismlar, shu jumladan oʻzimiz ham, atomlar deb ataluvchi juda mayda «gʻishtchalar» dan iborat. Tabiatda kimyoviy elementlar qancha boʻlsa, bunday «gʻishtchalar» turlari shuncha boʻladi. Kimyoviy element – ayni bir turdagi atomlar

Atomni kelib chiqishi.Modda juda mayda zarrachalardan tuzilganligi haqidagi fikr qadimgi yunon olimlari tomonidanoq aytilgan edi. Ular ana shu zarrachalarni atomlar deb atashdi. Qadimgi yunonlar atomlar muntazam ko’pyoqliklar shakliga ega, deb faraz qilganlar: Kub (“Yer atomlari”), Tetraedr (“Olov atomlari”), Oktaedr (Havo atomlari), Ikosaedr (“suv atomlari”). Moddaning atomlardan tuzilganligi g’oyasining eksperimental isboti olingunga qadar yigirma asrdan ortiq vaqt o’tdi. Bu g’oya fanda kimyo va kinetik nazariyaning yutuqlari tufayli XIX asrning ikkinchi yarmida qat’iy qaror topdi. XX asr boshiga kelib, fiziklar atomlarning o’lchamlari 10  m va massasi 10  kg atrofida bo’lishini bilar edilar. Bu vaqtga kelib atomlar umuman “bo’linmas” emas, ular ma’lum ichki tuzilishiga ega, buni bilish esa D. I. Mendeleyev aniqlagan kimyoviy elementlar hossalarining davriyligini tushuntirishga imkon berishi aniq bo’lib qoldi.

Assosiy Qism.
Qadimgi grek faylasuflari Levkipp va Demokritlarning ta’limotiga asosan, atom – moddaning bo‘linmas zarrasi bo‘lib, sezgi organlar seza olmaydigan darajada kichik o‘lchamga ega degan tasavvurlar fanda uzoq vaqtgacha hukm surdi. “Atom” so‘zi grekcha “atomos” so‘zidan olingan bo‘lib, “bo‘linmas” degan ma’noni bildiradi.XIX asrning oxirlarida o‘tkazilgan bir qator olamshumul tajribalar natijalari atomning murakkab tuzilishga ega ekanligi to‘g‘risidagi fikrlarni oydinlashtirdi.XX asr boshlarida atomlarning mavjudligi, ularning o‘lchami 10^–8sm tartibda bo‘lgan murakkab elektr tizimidan iboratligi, atomda musbat va manfiy zaryadlar mavjudligi, manfiy zaryadlarni tashuvchilar elektronlar ekanligi aniqlangan edi.

5

Lekin musbat zaryadlarni tashuvchilar (protonlar) hali noaniq, musbat ionlar mavjudligi esa ma’lum edi. Kun tartibida atom tuzilishini aniqlash vazifasi turar edi. Atom tarkibidagi musbat va manfiy zaryadlar o‘zaro kompensasiyalanishi sababli atom bir butun holda neytraldir. Atom tuzilishining ikkita nazariy modeli mavjud edi. Birinchisi 1901-yilda J.Tomson tomonidan taklif qilingan. Bu modelga asosan atom musbat zaryadlangan sfera bo‘lib, manfiy zaryadli elektronlar sfera sirti bo‘ylab taqsimlangan. Elektronlar musbat zaryadlangan sfera elementi bilan Kulon qonuni bo‘yicha o‘zaro ta’sirlashadi. Elektronlar o‘z muvozanati atrofida tebranishida atom energiya nurlaydi. Ikkinchi modelga asosan atom Quyosh tizimi tuzilishi singari tuzilgan. Bu atom tuzilishining planetar modeli edi. Planetar model to‘g‘risidagi dastlabki tasavvurlar 1903-yilda Kelvin va X.Nagaoka tomonidan aytilgan. Bu modelga asosan atomning markazida musbat zaryadlangan yadro joylashgan bo‘lib, uning atrofida elektronlar planetalar singari harakatlanadi. Elektronlar yadroning Kulon tortishish kuchlari orqali ushlab turiladi. Atomning turg‘unligini tushuntirishda bu har ikki nazariy model ham ma’lum qiyinchiliklarga uchradi. Atom tuzilishi haqiqatan ham qanday ekanligini bilish uchun tajribalar o‘tkazish talab qilindi. Bunday tajribalar 1911 yilda ingliz fiziki E.Rezerford tomonidan o‘tkazildi. Atom tuzilishi to‘g‘risidagi tajribalarga batafsilroq to‘xtaymiz.

1,Atom tuzilishining modellari
1897 yilda J.Tomson tomonidan elektron kashf qilindi. 1901 yilda esa Tomson atom tuzilishining birinchi modelini taklif qildi. Tomson modeliga asosan atom musbat zaryadlangan sfera bo‘lib, unda manfiy zaryadlangan elektronlar taqsimlangan. Sferaning yig‘indi musbat zaryadi elektronlarning yig‘indi manfiy zaryadiga teng bo‘lib, atom sistemasi bir butun holda neytraldir.

Musbat zaryadlangan sferaning o‘lchami butun atomning radiusi tartibida, ya’ni 10^–10m. Atomning nurlanishi elektronlarning muvozanat holatlari atrofida kichik tebranishlari natijasida hosil bo‘ladi.

6

holda quyidagi eng ko’p o’rganuvchilar tomonidan qayd etilgan qiyinchiliklarni e’tiboringizga havola etamiz: Atomning nurlanishi elektronlarning muvozanat holatlari atrofida kichik tebranishlari natijasida hosil bo‘ladi. Tomson modelida atomga tushgan alfa-(a) zarra juda kichik burchakka og‘adi.

Bu	esa	Tomson		atomi
ichkarisida		elektr	maydoni–
ning	kuchsiz		ekanligini
ko‘rsatadi.		Bir		tekis
zaryadlangan sfera					ichidagi
maydon		kuchlanganligi
quyidagi		formula		orqali
aniqlanadi:

				E(r)=		r (0£ r £ R).	(4.1)
					R^3

Bu formulada e – sfera zaryadi, R – uning radiusi, r – elektronning muvozanat holatdan chetlanishi. Muvozanat holatdan (sfera markazidan) r – oraliqda turgan elektronga ta’sir etadigan kvazielastik kuch quyidagicha ifodalanadi:

f =(-e)E = -

e2

r = -kr

(4.2)

R3

Biror yo‘l bilan muvozanat holatdan chiqarilgan electron

e^2

 =

k

=

,

(4.3)

m

mR^3

chastota bilan tebranadi.

(4.3) formulada m – elektron massasi, R – atom radiusi, e – elektron zaryadi. Tomson modelidan foydalanib atom radiusi (o‘lchami) aniqlangan. (4.3) formuladan:

7

æ	e	2	ö1/ 3
ç				÷	(4.4)
R =ç			2 ÷^.
è m			Ø

Spektrning ko‘rinadigan sohasida λ=6×10^–5sm to‘lqin uzunligiga, =3×10¹⁵s^–1 chastota mos keladi. U vaqtda (4.4)ga asosan atom radiusini hisoblash mumkin (e=1,6×10^–19Kl, m=9,11×10^–31kg).

æ	2,56 ×10^^38					ö1/ 3			10
ç							÷	» 3×10 m.
		31
R =ç	9,11×10		×9	×10	30 ÷
è					ø

R ning bu qiymati atomning gazokinetik o‘lchamiga to‘g‘ri keladi.Buni Tomson modelining tasdig‘i ham deyish mumkin. Keyinchalik Tomson modelining yaroqsizligi aniqlandi. Tomson modeli hozirgi vaqtda atom tuzilishi haqidagi tasavvurlarning rivojlanish bosqichlaridan biri sifatida tarixiy ahamiyatga egadir.
Atom fizikasi – fizikaning atom xossalari, elektron qobiqlari tuzilishi, elektronlar va ionlar xos-salari, ularning elektromagnit maydo-nidagi harakatini o‘rganadigan bo‘limi. Moddalarning atom (A.)lardan tashkil topganligini qadimgi yunon faylasuf-mate-rialistlari Epikur, Levkipp va Demo-kritlar aytgan. Demokritning fikricha, bizga uzluksiz bo‘lib ko‘ringan jismlar haqiqatda bo‘linmas mayda zarralardan, ya’ni A.lar va ular orasidagi bo‘shliqdan tashkil topgan; bu A.lar hamma vaqt harakatda bo‘ladi. 15 – 18-asrlarda tabi-atni tajriba asosida o‘rganish usullari taraqqiy eta boshlaydi. Hamma fanlar qatori kimyo fani ham rivojlandi. Tajribada olingan natijalar jismlar atomlardan tashkil topgan degan nazari-yani tasdiqlay bordi. Tajribalar kimyo-viy birikma hosil qilishda bir moddaning zarralari ikkinchi modda zarralari orasiga kirib, ular o‘zaro birlashadi va yangi birikma zarralarini hosil qiladi, degan xulosaga keltirdi. Atom fizikasi nazariya-sining rivojlanishida Dalton, fran-suz kimyogari J. L. Prust, Lomonosov va Avogadroning ilmiy gipotezalari katta rol o‘ynadi. Avogadro bir xil temperatura va bosimdagi teng hajmli har xil gazlarda molekulalar soni o‘zaro teng degan fikrni aytdi. Avogadroning bu qonuni har xil elementlarning A. ogirliklarini o‘zaro taqqoslash imkonini berdi.

8

Har bir moddaning gramm-molekulasida molekulalar soni bir xil, ya’ni JV0 = 61023 ga teng ekanligi ma’lum (qarang Avo-gadro qonuni). Avogadro soni ma’lum bo‘lsa, har bir A.ning og‘irligi gramm-molekula og‘irligini Avogadro soniga bo‘lib topiladi. Hatto 19-asr oxirlariga-cha A.ni bo‘linmas zarra deb qaraganlar. 1897 – 98 yillardan Tomson (Lord Kel-vin) A. tarkibida elektronlar bor de-gan farazni aytdi. 1911 yi.aa Rezerford A.ning planetar modelini yaratdi. A. – proton va neytronlardan iborat yadro va uning atrofida aylanuvchi manfiy zaryadli elektronlardan tashkil topgan. Elektron (ye) zaryadi 4,810~10 CGSE ga teng, massasi esa proton massasigi dan 1840 marta kichik bo‘lgan zarradir. Pro-766ton vodorod A.ning yadrosidir. Proton zaryadi musbat bo‘lib, qiymati elektron zaryadiga teng. Neytron massasi tp taxminan proton massasiga teng, lekin zaryadsiz zarradir. Yadrodagi protonlar soni yadro atrofida aylanuvchi elektronlar so-niga, bu son esa elementlarning davriy tizimidagi o‘rnining raqami, ya’ni A. raqamiga teng. Elementlarning A. ogir-ligidan A. rakamini ayirganda yadrodagi neytronlar soni kelib chiqadi. Daniya fizigi Nils Bor 1913 yilda Rezerford modeliga asoslanib, vodorod A.ning ichki tuzilish nazariyasini yaratdi. N. Bor atom zarralari murakkab tizim bo‘lgani holda muvozanatda bo‘lishini birinchi bor tushuntirib berdi. N. Bor A. nazariyasini yaratishda faraz sifatida uchta postulat qabul qiladi.I postulat. Elektron yadro atrofida aylanma harakat qilayotganda o‘z energi-yasini yo‘qotmaydi.II postulat. Elektron yadro atrofida faqat barqaror orbitalardagina aylani-shi mumkin.Shpostulat. Elektron energiyasi kat-ta bo‘lgan barqaror orbitadan energiyasi kichik bo‘lgan orbitaga o‘tganda ortiqcha energiyasini yorug‘lik nuri, kvant (fo-ton), ya’ni h v sifatida chiqaradi. Bor nazariyasi faqat vodorod va vo-dorodga o‘xshagan atomlar uchungina yaroqlidir. Biroq zaryadlari soni ko‘p bo‘lgan elementlarning kvant nazariyasi – kvant mexanikani yaratishda Borning atom nazariyasi boshlang‘ich qadam bo‘lib xizmat qildi. Kvant mexanika N. Bor, V. Geyzenberg, L. de-Broyl, M. Born, A. P. Dirak va boshqa tomonidan yaratildi.Atom fizikasi fizikaning yangi bo‘limi bo‘lib, yangi kashfiyotlar bilan boyib bormoqda.

9

Atom fizikasining asosiy bo‘limlari – atom nazariyasi, atom (optik) spektro-skopiya, rentgen spektroskopiyasi, radio-spektroskopiya, lazer spektroskopiyasi, atom va ion to‘qnashishlari fizikasidan iborat. Atomning barcha holat harakte-ristikalarini mukammal aniqlash Atom fizikasining eng muhim vazifasidir. Bunda atom energiyasi qiymatlari – energiya satqi, harakat miqdori momentlarining qiymatlari va atom holatini ifodalovchi boshqa miqdorlar aniqlanadi. Atom tuzilishini batafsil tekshirishda qo‘lga kiritilgan nati-jalardan fizikaning ko‘pgina bo‘limlaridagina emas, balki kimyo, astrofizika va boshqa fan sohalarida ham juda ko‘p foydalaniladi. Spektral chiziqlarning kengayishi va siljishini o‘rganish muhit (suyuklik, kristall)ning ma’lum qismidagi maydonlar va uning holati haqida fikr yuritishga im-kon beradi. Elektron zaryad zichligining taqsimlanishini va tashqi kuchlar ta’si-rida uning qay tariqa o‘zgarishini bi-lish atom hosil qilishi mumkin bo‘lgan kimyoviy bog‘larni, kristall panjarasidagi ion harakatini aniqlash uchun juda muhimdir. Atom va ionlarning tuzili-shi va energiya sathi harakteristikalari haqidagi ma’lumotlar kvant elektro-nika qurilmalari uchun katta ahamiyatga egadir. Atom va ionlar to‘qnashganda ularning ionlashishi, uyg‘onishi, qayta zaryadlanishi haqidagi bilimlar plazma fizikasida muhim o‘rin tutadi. Atomlar energiya sathlarining tuzilishini bilish astrofizika uchun juda zarur. Shunday qilib, Atom fizikasi tabiat fanlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Atom haqida Atom fizikasi yaratgan tasavvur dunyoni bilish uchun ham ahamiyatga ega. Turli moddalarning turg‘unligi, Yerdagi oddiy temperatura va bo-simda kimyoviy elementlarning boshqa elementlarga aylanmasligi atomning "turg‘unligi"ga bog‘liq. Tashqi sharoit o‘zgarganda atom xossalari va holatining o‘zgara olishi, atomning "plastik" bo‘lishi elementar zarralardan birining ikkinchisiga aylanishi yo‘llarini ko‘rsatib berib, murakkab tizimlarning paydo bo‘lishi sabablarini ochadi. Shu kunlarda Atom fizikasi modda tuzilishi haqidagi tasavvurlarni kengaytiruvchi alohida fanga aylanib qoldi. Modda tuzilishi nazariyasi ancha murakkab bo‘lib, fizi-kaning deyarli barcha yutuqlari va hozirgi zamon matematik apparatning qudratiga 767tayangan.

10

So‘nggi yillarda atom spektro-skopiyasining plazma diagnostikasiga, astrofizik tadqiqotlarga, gazli la-zerlar spektroskopiyasi va boshqa sohalarga tatbiqi ancha rivoj topdi. Ammo bu masalalarni yoritish atom spektrlari nazariyasiga, atomda yuz berayotgan radi-atsion jarayonlarning ehtimolligi va ko‘ndalang kesimi kabi muhim harakte-ristikalarga tegishli tayin hisoblarni o‘tkazishni talab qiladi.