Maqsudov ilhomjon, joraev jomurod yangiboevich, amirov shavkat qo ziboevich

O’zbekiston Respublikasi oily va o’rta mahsus ta’lim 
vazirligi 
 
MAQSUDOV ILHOMJON,  JORAEV JOMUROD  
YANGIBOEVICH,  AMIROV  SHAVKAT 
QO”ZIBOEVICH  
 
 
 
CHORVACHILIK ASOSLARI  
 
 
 
 
 
O‟quv  qo‟llanma  bakalavuraturaning  562100-  meva-
sabzavotchilik;  562100-agrokimyo  va  tuproqshunoslik;  562400-
seleksiya  va  urug‟chilik;  5340100-qishloq  ho‟jalik  iqtisodi  va 
uni  tashkil  qilish;  buhgalteriya  hisobi  va  audit  yo‟nalishlari 
uchun mo‟ljallangan 
 
 
 
 
 
 
TOSHKENT 2012 

 
2 
Mualliflar:  
Maqsudov I. Jo‟raev J. Ya.,Amirov Sh.Q 
Taqrizchilar:  
1.
 
Ashirov  M.I.  O‟zbekiston  chorvachilik  ilmiy  tadqiqot  instituti  laboratoriya 
mudiri, q.h.f.doktori, professor  
2.
 
Hamraqulov  R.  Toshkent  Davlat  Agrar  Universiteti  Zootehniya  kafedrasining 
dosenti, q.h.f.nomzodi  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
3 
Аннотация 
Ushbu oquv qo‟llanma Oliy-oquv  yurtlari meva-sabzavotchilik seleksiya  va 
urug‟chilik, qishloq ho‟jalik iqtisodi va uni boshqarish, buhgalteriya hisobi va audit 
bakalavuriat  yo‟nalishlari    “Chorvachilik  asoslari”  fan  dasturi  asosida  yozilgan 
bo‟lib,  u  kirish,  qishloq  ho‟jalik  hayvonlarini  urchitish  va  oziqlantirish, 
qoramolchilik,  qo‟ychilik,  yilqichilik,  cho‟chqachilik,  parrandachilik  va  chorva 
mahsulotlarini qayta ishlash tehnologiyasi boblaridan iborat.  
O‟quv qo‟llanma lotin alifbosida tushunarli tilda yozilgan bo‟lib, o‟z ichiga 
nazorat  savollari,  test  topshiriqlari  hamda  bobni  o‟zlashtirish  uchun  topshiriqlar 
bilan bo‟yitilgan.  
O‟quv qo‟llanmadan mutahassislar, rahbarlar, fermer va dehqon ho‟jaliklari 
sohiblari ham foydalanishlari mumkin. 
 
 
Аннотация 
 
Учебное  пособия  подготовлен  для  бакалавриатуры  высших  учебных 
заведений по направлениям 5621100 плодоовощеводства, 5620100 агрохимия 
и  агропочведение,  5620400  селекция  и  семеноводство,  5340100 
агроэкономика, 5340900 бухгалтерский учет и аудит. 
 
Учебное  пособие  составлен  в  соответствие  с  типовой  программой, 
состоит 
из 
следующих 
разделов, 
разведения 
и 
кормления 
сельскохозяйственных  животных,  скотоводство,  овцеводство,  коневодство, 
свиноводство, птицеводство и переработка продуктов животноводства. 
 
Учебное  пособие  написан  на  латинском  шрифте,  понятном  языке  и 
включает  в  себе  контрольные  вопросы,  тестовые  задания,  задачи  для 
самостоятельной работы и усвоению материалов. 
 
Учебным пособием могут пользоваться в фермерских, дехканских и 
личных подсобных хозяйствах. 
Annotation 
 
The  manual
 
has  been  prepared  for
 
undergraduate
 
higher  education  institutions  in 
areas  of
 
gardening
 
5621100
, 
  agrochemical
 and 
soil  science  5620100
, 
plant 
breeding  and  seed-growing
 
5620400
,  
agroeconomics  5340100
,  
accounting  and 
auditing  5340900
. 
Textbook
 
can  be
 
used  in
 
farming  a
nd 
subsidiary  farming.  The 
manual
 
assembled  in
 
compliance
 
with  the  standard
 
program
 and 
consists
 
of  the 
following sections
, 
breeding and
 
feeding
 
of farm animals,
 
cattle
, sheep, horse, 
pig
, 
poultry  farming 
and  processing  of
 
livestock  products.
 
Sections
 
include  the 
breeding
 
of  farm  animals
,  feed 
and  feeding
 
of  farm  animals
,  technology, 
animal 
production
 
and  processing
.
The  manual  is  written
 
in  the  Latin
 
font,
 
plain 
language
 
and  includes
 
quizzes
,  tests, 
assignment
 
for  self-study
 
and  assimilation 
of
 
material. 
 
 

 
4 
 
KIRISH  
 
CHORVACHILIKNING HOLATI VA RIVOJLANISHI. 
 
Chorvachilik qishloq xo„jaligining ajralmas bir qismi bo„lib, xalq xo„jaligida 
alohida ahamiyat kasb etadi. 
Chorvachilikdan insonlar uchun zarur oziq-ovqat bo„lgan sut, go„sht va tuxum 
mahsulotlari olinadi. Bu ko„rsatkich orqali mamlakat aholisining farovonligi haqida 
fikr yuritish mumkin. 
Bundan  tashqari  chorvachilik  sanoat  uchun  xomashyo  manbai  hisoblanadi. 
Ularga jun, teri, barra teri, shox, tuyoq va boshqa mahsulotlar kiradi. 
Chorva  hayvonlari  va  parrandalari  chiqindilari  mahalliy  ug„it  sifatida  yer 
unumdorligini  oshirishda  beqiyos  o„rin  tutadi.  Masalan:  bir  sigirdan  bir  yilda 
olingan gung bilan 1ga yerni mahalliy ug„itga bo„lgan talabini qondirish mumkin. 
Shu  boisdan  chorvachilikning  asosiy  vazifasi  chorvachilik  mahsulotlarini 
ko„paytirish  evaziga  xalqning  oziq-ovqat,  sanoatni  esa  xomashyo  bilan 
ta‟minlashdan  iboratdir.  Buning  uchun  tabiiy  oziq-ovqat  zonasining  barcha 
xalqalarini mustahkam bog„lanishiga erishish kerak. Bu zanjir tuproq  – o„simlik – 
o‟git -hayvon – odamdan iborat bo„lib, doimo fan va texnika yangiliklariga muhtoj. 
Qishlok  xo„jalik  –  dehqonchilik  va  chorvachilik  sohalari  bir-biri  bilan  uzviy 
bog„lik  bo„lib,  bir-birini  tuldiradi,  ular  bir-birisiz  ijobiy  natijalarga  hech  qachon 
erishaolmaydilar. 
Tabiiy  manbaalar  va  ekilgan  yerlardan  olingan  mahsulotlarning  75  %  inson 
to„gridan-to„gri  iste‟mol  qila  olmaydi,  Shuning  uchun  ularni  albatta  qishloq 
xo„jaligi hayvonlari va parrandalarining tanasi orqali o„tkazilib sut, go„sht, tuxum 
kabi noyob mahsulotlar olinadi. 
O„z  navbatida  hayvonlar  va  parrandalar  iste‟mol  qilgan  oziqalari  tarkibidagi 
40 % organik va 70 % mineral moddalarni tanasiga singdira olmay tashqi muhitga 
chiqarib  yuboradilar,  Bu  chiqindilar  gung  sifatida  tuproqdagi  mikroorganizmlar 
uchun oziqa bo„lib, uning unumdorligini oshirishda asosiy omil bo„lib qoladi. 
Mustaqil O„zbekiston xalq xo„jaligining ajralmas qismi, qishloq xo„jaligining 
rivojlanishi, xalqimiz farovonligini ta‟minlashda alohida o„rin tutadi. 
Bu  borada  mamlakatimiz  Prezidenti  I.A.Karimov  qishloq  xo„jaligida  tub 
islohotlarni  o„tkazishda  sobitqadamlik  bilan  olib  borayotgan  siyosati,  qishloq 
xo„jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko„paytirishda bosh omil bo„lmoqda. 
Prezidentimiz  I.A.Karimovning  bu  boradagi  farmonlari  va  Vazirlar 
Mahkamasining  qarorlari  bu  sohadagi  islohotlarni  bosqichma-bosqich  olib 
borishning imkoniyatlarini ochib berdi. 
O„zbekiston  Oliy  Majlisining  1  chaqirik  X  sessiyasida  mamlakat  Prezidenti 
I.A.Karimovning  «Qishloq  xo„jaligida  islohotlarni  chuqurlashtirish  serobchilik 

 
5 
manbai» mavzusida qilgan ma‟ruzasida qishloq xo„jaligining yosh mustaqil davlat 
iqtisodi va siyosatidagi ahamiyatiga  bafurja to„xtab o„tdilar. 
O„zbekistonda umumiy aholining 49 % qishloq xo„jaligi bilan bog„liqligi bu 
sohaning  dolzarbligidan  dalolat  beradi.  Bundan  tashqari  Prezidentimiz  qishloq 
xo„jaligida  yerga,  hayvonlarga,  asosiy  ishlab  chiqarish  vositalariga  egalikni 
ta‟minlash kerakligi to„g„risida gapirdilar. 
O„zbekiston Oliy Majlisining 1 chaqirik XI sessiyasida yangi qonunlar – «Yer 
to„grisidagi  qonun»,  «Qishloq  shirkat  xo„jaliklari  to„g„risidagi  qonun»,  «Fermer 
xo„jaligi    to„grisidagi  qonun»,  «Dehqon  xo„jaligi  to„grisidagi  qonun»lar  qabul 
qilinishi  qishloq  xo„jaligini,  shu  jumladan  chorvachilikni  yanada  rivojlantirish 
imkoniyatlarini ochib berdi. 
O„zbekiston Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimiz Oliy Majlisining 1 
chaqirik  XIV  sessiyasida  «O„zbekiston  XXI  asrga  intilmoqda»  mavzusida  qilgan  
ma‟ruzasida respublikamiz mustaqilligining 8 yilida qilingan ishlar sarhisob qilinib, 
XXI asrda qilinishi zarur ishlar o„z aksini topgan. 
Ayniqsa mamlakatdagi siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy o„zgarishlar chuqur tahlil 
qilib borilgan. 
Prezident  farmonlari  bilan  bir  katorda  Vazirlar  Maxkamasining  qarorlari 
qishloq  xo„jaligida  islohotlarni  o„tkazishda  asosiy  omillardan  biri  bo„lib 
hisoblanadi. 
1991  yil  30  dekabrda  315-sonli  qaror  «Respublikada  dehkon  (fermer) 
xo„jaliklarini yanada rivojlantirish va mustaxkamlash choralari haqida». 
1993  yil  15  martdagi  «Respublikada  chorvachilikdagi  iqtisodiy  islohotlarni 
chuqurlashtirish chora-tadbirlari haqida». 
Mamlakatda yetishtirilayotgan go„shtning 94 %, sutning 96 % xususiy sektor 
xissasiga to„gri kelmoqda. 
O„zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2006  yil  23  martdagi  «Shaxsiy 
yordamchi,  dehkon  va  fermer  xo„jaliklarida  chorva  mollarini  ko„paytirishni  rag 
„batlantirish chora-tadbirlari to„grisida» gi PK-308 qarori ikkinchi bandiga asosan 
ma‟qullangan    «2006-2010  yillar  davrida  shaxsiy  yordamchi,  dehkon  va  fermer 
xo„jaliklarida  chorva  mollari,  birinchi  navbatda  qoramollar  sonini  ko„paytirishni 
rag„batlantirish  dasturi»da  esa  shu      maqsaddan  kelib  chiqib,  quyidagi  vazifalar 
belgilangan: 
- 2010 yilda qoramollar sonini 2005 yildagiga nisbatan shaxsiy yordamchi va 
dehkon  xo„jaliklarida  40,2  %  yoki  2422,5  ming  boshga  ko„paytirib,  8450  ming 
boshga, fermer xo„jaliklarida 98 % ko„paytirib, 655 ming boshga yetkazish; 
-  shaxsiy  yordamchi,  dehqon  va  fermer  xo„jaliklariga  zooveterinariya  va 
boshqa  servis  xizmatlari  ko„rsatuvchi  infratuzilmalar  tarmog„ini  rivojlantirish 
maqsadida,  besh  yil  davomida  qo„shimcha  575  ta  zooveterinariya 
shahobchalari,330  ta  sun‟iy  urug„lantirish  punktlari  tashkil  qilib,  zooveterinariya 
shahobchalari  sonini  2343  taga,  sun‟iy  urug„lantirish  punktlari  sonini  884  taga 
yetkazish; 

 
6 
-    naslchilik  xo„jalik  maqomi  berilgan  fermer  xo„jaliklarida  hamda  zoti 
yaxshilangan  qoramollarni  ko„paytirish  bilan  shug„ullanayotgan  fermer 
xo„jaliklarida  besh  yil  davomida  100,8  mingta  naslli  va  zoti  yaxshilangan  mol 
yetishtirib,  ularni  auksionlar  orqali  shaxsiy  yordamchi,  dehkon  va  fermer 
xo„jaliklariga sotish belgilangan. 
1994  yil  21  yanvar  74-sonli  «Iqtisodiy  islohotlarni  yanada  chuqurlashtirish, 
xususiy  mulk  manfaatlarini  himoya  qilish  va  tadbirkorlikni  rivojlantirish  chora- 
tadbirlari to„grisida» gi qarorni kursatish mumkin. 
O„zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  «Shaxsiy  yordamchi,  dehkon  va 
fermer  xo„jaliklarida  chorva  mollarini  ko„paytirishni  rag„batlantirish  chora-
tadbirlari haqida» gi qarori chorva rivojiga katta ta‟sir o„tkazmoqda. 
O„zbekiston  Respublikasining  1993  yil  3  sentyabrda  qabul  qilingan 
«Veterinariya  to„grisida»gi,  1995  yil  21  dekabrda  qabul  qilingan  «Naslchilik 
to„grisida»gi    qonunlari  chorvachilikni  rivojlantirishda  muhim  ahamiyatga  ega 
bo„ldi.  Respublika  Vazirlar  Maxkamasining  1993  yil  15  martdagi  «Respublika 
chorvachiligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora-tadbirlari to„grisida»gi, 
1999  yil  23  fevraldagi  «Chorvachilikda  iqtisodiy  islohotlarni  takomillashtirish 
hamda  dehkon,  fermer  xo„jaliklari  va  xususiylashtirilgan  fermalar  manfaatlarini 
himoya  qilish  choralari  to„grisida»gi,  2006  yil  23  martdagi  «Shaxsiy  yordamchi, 
dehkon  va  fermer  xo„jaliklarida  chorva  mollarini  ko„paytirishni  rag„batlantirish 
chora-tadbirlari to„grisida»gi qarorlari esa sohani taraqqiy ettirish jarayonida asosiy 
dastur bo„lib xizmat qilmoqda. 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  chorvachiliknining  rivojlanishi  o„ziga  xos 
xislatlarga ega. Ular mulkni davlat tasarrufidan chiqarilib xususiylashtirilishi, turli 
mulk  shaklidagi  chorvachilik  xo„jaliklarining  faoliyat  ko„rsatishi,  chorva 
mahsulotlariga  davlat  xarid  narxlarini  va  rejalarini  bekor  qilinishi,  barcha 
chorvachilik xo„jaliklari o„rtasida odil, erkin raqobatni tashkil qilishdan iboratdir. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida chorvachilik fermalari davlat rejasi asosida emas, 
mahsulot  ishlab  chiqarishni  bozor  talabidan  kelib  chiqib  tashkil  qiladi.  Bu  esa 
bozorda  chorvachilik  mahsulotlarni  talab  va  taklif  nisbatida  olib  borishni  taqozo 
etadi. 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  O„zbekistonda  shaxsiy    yordamchi,dehkon  va 
fermer  xo„jaliklari  faoliyat  ko„rsatishlari  mumkin,  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida 
ishlab chiqarilgan mahsulot nisbatida xususiy mulkning ulushi ortib boraveradi. Bu 
esa bozorda sifatli va arzon chorva mahsulotlari  turlarini ta‟minlaydi. 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  barcha  turdagi  mulk  shaklidagi  xo„jaliklarning 
erkin raqobat qilishlari uchun  xuquqiy va iqtisodiy asoslar yaratib beriladi. 
Barcha  mulk  shaklidagi  xo„jaliklarda  ishlab  chiqarishni  to„gri  tashkil  qilish 
natijasida 
chorvachilik 
mahsulotlarining 
tannarxini 
kamaytirish, 
bozor 
imkoniyatlaridan  kelib  chiqib  sotishni  tashkil  qilish,  hamda  asosiy  chorva 
mahsulotlarini  xo„jalikning  o„zida  qayta  ishlab  tayyor  mahsulot  xolida  sotishni 

 
7 
taqozo  etadi.  Bu    borada  yangi  mahsulotlar  turlarini  tayyorlash,  ularning  sifatini 
jahon andozalari talablariga javob beradigan holatga keltirishni talab etadi. 
O„zbekistonda  chorvachilikni  rivojlanishi  uchun  mustaqillik  yillarida  barcha 
shart-sharoitlar  yaratib  berildi,  Uning  xuquqiy  va  iqtisodiy  asoslarini  xukumat 
tomonidan  yaratilishi  chorvadorlarni  erkin  faoliyat  ko„rsatishlari  uchun 
imkoniyatlar yaratib berdi. 
Mamlakat chorvachiligida sifat o„zgarishlar ro„y bermoqda yoki mulk davlat 
tasarrufidan  chiqarib  xususiylashtirilmoqda,  bu  esa  o„zining  ijobiy  natijalarini 
bermoqda.  Ko„plab  fermalar  xissadorlik,  xususiy  mulkka  aylandi,  yangidan 
minglab fermer va dehqon xo„jaliklari barpo etilmoqda. 
Mamlakatimizda  chorvachilikning    taqdirini,  albatta  xususiy  mulkka 
asoslangan  chorvachilik  xo„jaliklari  tashkil  qilishi  aniq.  Hozirgi  kunda 
mamlakatimizda  214 000  dan  ortiq  fermer,  shundan  13000  tasi  chorvachilik  va  3 
mln.dan  ko„proq  dehqon  xo„jaliklari  mavjud  bo„lib,  ular  chorvachilik  bilan 
shug„ullanmoqdalar,  Shuning  uchun  yildan-yilga  chorva  bosh  sonlari  ko„payib, 
chorvachilik  mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  ko„payib  bormoqda,  bu    asosan 
xususiy mulkka asoslangan chorvachilik xo„jaliklari evaziga ro„y bermoqda. 
 
O‘zbekistonda chorva bosh sonlarining oshishi. 
(yil boshida, ming bosh) 
 
Hayvonlar 
turi 
Yillar 
1917 
1941 
1961 
1991 
2012 
Jami qoramollar 
1342 
1672,3 
2231,7 
4508,8 
9642.0 
Shu jumladan sigirlar 
487 
621,6 
873,9 
1856,4 
3878,2 
Qo„y va echkilar 
3821 
5792,0 
8901,0 
9229,6 
16187,1 
Otlar  
517 
456,8 
200,8 
105,2 
184,6 
Parrandalar  
x 
5458,3 
7810,3 
36025,6 
42731,2 
 
Qoramollar  bosh  sonining  mustaqillik  yillarida  jadal  o„sganligiga  guvoh 
bo„lamiz, yoki u 113,8 % ni tashkil etgan. Shu jumladan sigirlar sonini tez suratlar 
bilan o„sib borishi ijobiy ko„rsatkich hisoblanadi, yoki 20 yilda ular soni 108,9 %  
ko„payib,  poda  tarkibining  40,3  %  ni  tashkil  qilib,  to„liq  zootexnikaviy  talablar 
darajasida  deyish  mumkin.  Qoramollarning  barchasi  fermer,  dehqon  va  shaxsiy 
yordamchi xo„jaliklar evaziga to„g„ri keladi. 
Qo„y va echkilar mustaqillik yillari 75,4 % ga ko„payib, ularning asosiy qismi 
xususiy  mulkka  asoslangan  xo„jaliklarda,  bir  qismi  xukumat  qarori  bilan 
qoldirilgan korako„lchilik shirkat xo„jaliklari evaziga to„gri keladi. 
Mustaqillik yillarida mamlakatda go„sht yetishtirish 98,3 % ga, sut yetishtirish 
123 % ga ortishi quvonarli hol hisoblanadi. 
Tuxum  yetishtirishning  biroz  kamayishi  sanoat  parrandachiligida  mulk 
shaklining  o„zgarishi  yoki  barcha  parrandachilik    korxonalarining  to„lik  quvvatlar 
bilan  ishlamasligi  hisoblanadi.  Hozirgi  kunda  bu  sohani  jadal  rivojlanishi  uchun 

 
8 
barcha  sharoitlar  yaratib  berilgan.  Yirik  parrandachilik  korxonalari  bilan  birga 
kichik parrandachilik va fermer xo„jaliklari tez rivojlanib bormoqda. 
 
 
Mahsulotlar 
Yillar 
1960 
1990 
2012 
Go„sht (tirik vaznda, ming tonna) 
359,6 
789,1 
1564,2 
Sut, ming tonna 
847,6 
3034,2 
6766,2 
Tuxum, mln.dona 
457,8 
2452,9 
3441,7 
Jun, ming tonna 
12,9 
24,4 
26,5 
Qorakul, ming dona 
1892,0 
1483,0 
934,9 
Pilla, ming tonna 
14,6 
33,0 
25,0 
 
Keyingi yillarda chorvachilikni rivojlantirish uch ildizga suyangan holda olib 
borilishi shart. Birinchi navbatda mamlakatimizda mustahkam yem-xashak bazasini 
yaratishdan  iborat  bo„lib,  bu    masalani  amalga  oshirish  uchun  almashlab  ekish, 
oraliq va takroriy ekinlar ekishni joriy etish. Xashaki ekinlar hosildorligini oshirish 
evaziga  har  gektar  xashaki  ekin  maydonidan  100-150  s.  oziqa  birligi  olishni 
ta‟minlash kerak. 
Fermalarni  nasldor  mollar  bilan  ta‟minlash  uchun  barcha  mulk  shaklidagi 
chorvachilik xo„jaliklariga naslchilik ishlarini andozalar asosida yo„lga qo„yish 
Turli    mulk  shaklidagi  xo„jaliklarda  yangi  jadal  texnologiyalarni  joriy  qilish 
asosida jahon andozalari darajasida ishlab chiqarishni tashkil qilish. 
Ayniqsa  fermer  xo„jaliklarida  yangi  jahon  tajribasida    sinovdan  o„tgan 
texnologiyalarni joriy qilish bu sohani faqat obro„yini oshiradi. 
Mamlakatda  chorvachilik  mahsulotlarini  yetishtirishni  ko„paytirish  uchun 
hayvonlarning mahsuldorligini keskin oshirishni taqozo etadi. 
Buning  uchun  mamlakatda  har  bir  sigirdan  sog„ib  olinayotgan  sutni  dastlab 
hech  bo„lmaganda  3000  kg.ga  yetkazish,  2  barobar  sut  yetishtirishni  ko„paytirish 
imkonini  beradi  va  xalqimizning  sut  mahsulotlariga  bo„lgan  talabini  to„liq 
qondirishni ta‟minlaydi. 
Go„sht uchun topshiriladigan chorva hayvonlarining o„rtacha vaznini oshirish 
bu  borada  bosh  omil  bo„lmog„i  kerak  yoki  qoramollar  vaznini  400-450  kg, 
qo„ylarni 50 kg, chuchqalarni 120-130 kg.ga yetkazib go„shtga topshirish, kamida 2 
barobar go„sht yetishtirishni ko„paytirib xalqimiz talabini qondiradi. 
O‟zbekiston  Respublikasi  Prezidentining    2006  yil  23  martdagi  «Shaxsiy 
yordamchi,  fermer  va    dehqon  xo„jaliklarida  chorva  mollarini  ko„paytirishni 
rag„barlantirish  chora-tadbirlari  to„g„risidagi»,  21  aprel  2008  yildagi  “Shahsiy 
yordamchi,  dehqon  va  fermer  xo‟jaliklarida  chorva  mollar  ko‟paytirishni 
ragbatlantirishni  kuchaytirush  hamda  chorvachilik  mahsulotlari  ishlab  chiqarishni 
kengaytirish  borasidagi  qo‟shimcha  chora  –tadirlar  to‟g‟risida”gi  qarorlari 
mamlakatimizda  chorvachilikni  rivojlantirish  uchun  barcha  imkoniyatlarni  yaratib 
berdi.  Ushbu qaror barcha toifadagi xo„jaliklarda chorva mahsulotlari yetishtirishni 
ko„paytirish va ijtimoiy masalalarni hal etish imkoniyatlarini ochib berdi. 

 
9 
I . BOB 
 
QISHLOQ XO‘JALIK HAYVONLARINI URCHITISH. 
 
I.1 Uy hayvonlarining kelib chiqishi va evolutsiyasi. 
 
Qishloq  xo„jalik hayvonlarining kelib chiqishini  o„rganish nazariy  va  amaliy 
ahamiyat  kasb  etadi.  Hayvonlarning  kelib  chiqishini  o„rganish  bilan  ulardagi 
evolutsion  jarayonda  ro„y  bergan  o„zgarishni  ilg„ash  bilan  birga  amaliy  ahamiyat 
kasb  etadi,  ya‟ni  yovvoyi  ajdodlardan  foydalanib  yangi  zotlar  yaratish, 
mavjudlarini takomillashtirish imkoniyatlarini beradi. 
Qishloq xo„jalik hayvonlarini qo„lga o„rgatish va xonakilashtirish bundan 10-
12  ming  burun  ibtidoiy  odamlarning  yovvoyi  hayvonlarni  ovlashidan  boshlangan. 
Ovdan  bo„shashgan  va  yarador  hayvonlarning  olib  kelinishi,  yosh  yovvoyi 
hayvonlarni  turli  usullar  bilan  ushlab  ularni  qo„ra  yoki  g„orlarda  saqlash  qo„lga 
o„rgatishning  boshlanishidan  dalolat,  odamlar  ushbu  hayvonlarni  asosan  zaxira 
go„sht va hayrat uchun saqlaganlar. 
Qo„lga  o„rgatilgan      hayvonlarni  odamlar  himoya  qilgan,  oziqlantirilgan, 
asragan, lekin ko„pchilik hollarda ular tutqunlikda avlod bermaganlar, ayrimlaridan 
shunday sharoitda ham avlod olingan.  Yosh hayvonlar osonroq qo„lga o„rgangan. 
Uy    hayvonlarining  kelib  chiqish  mintaqalari  ularning  yovvoyi  ajdodlarini 
tarqalishiga qarab ro„y bergan. Asosiy xonakilashtirish mintaqalari bo„lib Yefrat va 
Tigr daryolari vodiysi,  Hindiston, Hindixitoy, Xitoy, Shimoliy-Sharqiy Afrika-Nil 
daryosining quyi oqimi, Kavkaz orti, Dnepr daryosining quyi oqimi, Eron va O‟rta 
Osiyo hisoblanadi. 
Ko„pchilik  hayvonlar  Osiyoda  qo„lga  o„rgatilib,  xonakilashtirilgan(it, 
qoramol,  ot,  qutos,  echki,  qo„y,  cho„chqa,  bug„u,    ikki  o„rkachli  tuya,  tovuqlar, 
tovuslar, kaptarlar, g„ozlar, o„rdaklar, asalari va ipak qurti, Yevropada- it, qoramol, 
ot,  qo„y,  quyon,  cho„chqa,  g„oz,    o„rdak  va  asalarilar  hisoblanadi.  Amerikada 
lamalar, kurkalar va muskus o„rdaklari, Avstraliyada esa faqat nandu tuyaqushlari 
xonakilashtirilgan). 
Yovvoyi    hayvonlarni  xonakilashtirilishi  qator  fanlar  va  usullar  yordamida 
ikkilamchi  ko„rsatgichlar  asosida  o„rganiladi:  arxeologik,  anatomik,  fiziologik, 
etnografik. 
Arxeolglar qo„rg„onlar, ibtidoiy kulbalar joylarini qazish natijasida topilmalar 
chiqqan qatlamlar asosida xonakilashtirilish yoshini aniqlaydilar. 
Anatomlar esa qazilmalarda topilgan suyaklarni hayvonlarning suyaklari bilan 
solishtirib o„xshashligini va evolutsiya davomidagi o„zgarishlarni bilib oladilar. 
Fiziologik usul yordamida xonaki hayvonlar bilan yovvoyi  ajdodlarining oqsil 
tarkibi, qoni bilan solishtirib ularning kelib chiqishini aniqlash mumkin. 
Etnografik  usul  esa    ajdodlarimizning    hayvonlarning  tasviri  tog„,  qoya 
toshlariga va turli madaniy turmush ashyolarga tushirishiga  qarab aniqlanadi, ya‟ni 
qoya tasvirlar hozirgi hayvonlar tana tuzilishi bilan solishtirib turiladi. 
Hayvonlar quyidagi guruhlarga bo„linadi: 

 
10 
A)  Yovvoyi  hayvonlar-tabiat  mahsuloti  bo„lib,  himoya  tusi,  ko„zgaluvchan 
nerv tipi, kam mahsuloti va kech yetilishi bilan ta‟riflanadi. 
B)  Qo„lga  o„rgatilgan  hayvonlar-tutqunlikda  ko„payishi  va  avlod  qoldirish 
imkoniyatlaridan mahrum(fillar, ov burgutlari). 
V) Uy hayvonlari – xonakilashtirilgan va inson mehnati singgan hayvonlar. 
G) Qishloq xo„jalik hayvonlari – xonaki hayvonlar bo„lib, insonlarning chorva 
mahsulotlariga  bo„lgan  talablarini  qondirish  maqsadida  ishlab    chiqarishda 
foydalanadilar. 
Ibtidoiy odamlar   dastlab osonlikcha qo„lga o„rgatish mumkin bo„lgan mayda 
hayvonlarni  xonakilashtirishgan.  Itlardan  keyin  7-8  ming  burun  qo„y  va  echkilar 
qo„lga  urgatilgan.  Qo„ylarning  yovvoyi  ajdodlari  bo„lib  muflon,  arhar  va  argali 
hisoblanadi.  Echkilar  qilichsimon  va  parsimon  shoxli,  hamda  ibeks  yovvoyi  
echkilaridan    kelib  chiqqan.  Bundan  5-6  yil  ilgari  Osiyo  va  Yevropa  tung„izlari 
xonakilashtirilgan. 
Qoramollar eramizdan 5 ming yil oldin xonakilashtirilgan, uning ajdodi  – tur 
hisoblanadi, faqatgina 4-5  ming yil burun otlar xonakilashtirilgan. Otlarning ajdodi 
bo„lib  Prjevalskiy  oti  va  tarpan  hisoblanadi.  Eshshaklar  yovvoyi  Afrika 
eshshaklaridan kelib chiqqan. 
Eramizdan 
3-2 
ming 
yil 
oldin 
ikki 
o„rkachli(bakterian), 
bir 
o„rkachli(dramedar)  tuyalar    xonakilashtirilgan.  Shimol  bug„ulari    esa  otlardan 
oldin  yovvoyi  shimol  bug„usidan  kelib  chiqqan.  Quyonlar  eramizdan  oldingi  I 
asrda  yovvoyi  quyonlardan,  xonaki  o„rdaklar  eramizdan  oldingi  I  asrda  yovvoyi-
baqirok  o„rdaklarni  xonakilashtirish  natijasida,  g„ozlar  yovvoyi  kulrang  g„ozdan, 
kaptarlar yovvoyi kaptarlar, asalarilar yovvoyi asalaridan, karp baliqlar esa zog„ora 
baliqdan kelib chiqqan. 
Xonakilashtirishdan  keyin  evvolutsion  jarayonda    hayvonlar  keskin  o„zgarib 
o„zlarining  yovvoyi  ajdodlaridan  ancha  farqlanadilar.  Hayvonlar  tirik  vazni,  
mahsuldorligi,  tana  tuzilishi  va  tana  qismlarining  nisbati  bilan  har  xillikga 
erishganlar. Ularning yovvoyi ajdodlari tabiiy tanlash oqibatida bir xillikda bo„ladi. 
Xonaki  hayvonlar  vazni  ba‟zilarida  yovvoyi  xillariga  nisbatan  oshgan  bo„lsa, 
ba‟zilarida  kamayganligiga    guvoh  bo„lamiz.  Romanov  va  qorako„l  qo„ylari  tirik 
vazni hisor qo„ylariga nisbatan 2 barobar kam. Simmental zotli qoramollar jersey 
zotli qoramollarga nisbatan qariyib ikki barobar ko„p tosh bosadi.  Skelet o„zgarib, 
u  yengil,  suyaklari  bo„shashib,  nimjonlashgan.  Xonaki  hayvonlar  o„z  qismi 
qisqargan (qoramol, cho„chqa, it). Shox yovvoyi hayvonlarda yirik bo„lib himoya 
vazifasini  o„tagan(turda  uning  uzunligi  1,5  m,  vazni  15  kg  bo„lgan),  hozirgi 
hayvonlarda  u  kichrayib,  ba‟zilarida  yuqolib  ketgan(aberdin-anguss  zoti). 
Mushaklari  bo„shashgan,  noziklashgan,  ba‟zi  hayvonlarda  yog„  bilan 
qoplangan(marmar  go„sht).  Teri  yupqalashgani  bilan  teri  osti    kletchatkasi  kuchli 
rivojlangan,  ayniqsa  bu  hol  go„sht  yo„nalishidagi  hayvonlarga  taalluqli(cho„chqa, 
qo„y, qoramol). Terida burmachalar paydo bo„lgan. 

 
11 
Ichki  a‟zolar  qator  o„zgarishlarga  uchragan.  Hayvonlarning  mo„l-ko„l 
oziqlantirish,  ayniqsa  yemdan  ko„p  foydalanish  cho„chqalarga  ichak  kaltalashib, 
qoramol va quyonlarda o„zaygan. 
Yurak  hajmi  kichiraygan(arhar  yuragi  xonaki  qo„y  yuragidan  2  barobar 
hajmi),  o„pka,  buyrak  faoliyati  ancha  susaygan.  Yovvoyi  hayvon  asosan  bir  xil 
himoya  tusiga  ega  bo„lgan  bo„lsa,  xonaki  hayvonlarda  rang-baranglik  uchraydi, 
oqdan tortib olagacha. Yovvoyi hayvonlar juni dag„al bo„lgan, xonaki qo„ylar juni 
uzun  va  mayinlashgan,  ba‟zi  hayvonlarda  jun  butunlay  yo„qotilgan(junsiz 
cho„chqalar). Mayin junli  qo„ylarda bir xil faqat tivitdan iborat jun qirqib olinadi. 
Evolutsion  jarayonda  hayvonlar  mahsuldorligi  keskin  oshgan,  unga  jussaning 
kattalashishi,  ayrim  tana  qismlarining  keskin  rivojlanishi(orqa,  bel,  biqin) 
hayvonlardan  ko„p  sifatli,  nozik,  shirador    go„sht  olish  imkonini  yaratib  bergan. 
Yovvoyi  hayvonlar  faqat  o„z  bolalarini    boqishga  yetarli  sut  ishlab  chiqarganlar, 
xonaki hayvonlarda sut(sigirlar)  8-12 marta, tovuqlar tuxumdorligi 10-15 barobar, 
qo„ylarning jun mahsuldorligi bir necha barobar ortgan. 
Xonakilashgan  hayvonlarda  jinsiy  va  jismoniy    balog„at  yoshi  ikki  barobar 
kamaygan, yoki ular tez yetiluvchan bo„lganlar. Jinsiy faoliyatining mavsumiyligi 
yo„qotilib,  yil  davomida  bola  olish  mumkin  bo„lib,  hayvonlarning  pushtdorligi 
oshgan.  To„ng„izlar  bir  yilda  bir  marta  tug„ib  4-6  cho„chqa  bolasi  bergan  bo„lsa, 
xonaki  cho„chqalar  bir  yilda  2-2,5  marta  tugib  20-25  cho„chqa  bolasi  beradi. 
Xonakilashtirish jarayonida hayvonlar asab faoliyati ham o„zgarishga uchradi. Ular 
kam  harakat,  yuvvosh  bo„lib,  xurkaklik  va  g„araz  fe‟llarini,  hamda  yovvoyi 
hayvonlar ba‟zi shartli va shartsiz reflekslarini yo„qotgan. 
Xonakilashtirish  jarayonida  ro„y  bergan  o„zgarishlarning  sababi  quyidagilar 
hisoblanadi: 
1.
 
Harakatlanishning 
chegaralanishi. 
Hayvonlarning 
erkinlikni 
yo„qotishi(chegaralangan  joyda  saqlash)  organizmdagi  o„zgarishlarga  sabab 
bo„lgan, muskullar ishi susayganligi uchun ko„proq yog‟ 
2.
 
to‟planadi, skelet bo„shashdi, yurak, upka va boshqa a‟zolar faoliyatining 
pasayishiga sabab bo„ldi. 
3.
 
Oziqlantirish  sharoitining  o„zgarishi.  Oziqlantirish  me‟yori  va  xilining 
hayvon  talablariga  to„liq  javob  berishi  ularning  mo„tanosib  rivojlanishi  va  yuqori 
mahsuldorligiga sabab bo„ldi. 
4.
 
Hayvonlarni  odamlar  o„z  himoyasiga  olishi,  ularning  bo„shashishiga, 
tabiiy tanlash ta‟sirining  yo„qolishiga olib keldi. 
5.
 
Insonlar  hayvonlarni  tanlash  natijasida  o„zi  uchun  kerakli  hayvonlarga 
erishdi. 
6.
 
Hayvonlarni bir jug„rofiy xududdan boshqa xududga, bir qit‟adan ikkinchi 
qit‟aga olib o„tilishi ularning evolutsion jarayoniga sezilarli ta‟sir ko„rsatadi. 
7.
 
Hayvonlarni  favqulodda  turli  tur,  zot,  xillarini  chatishtirish  ularning 
shakllanishiga sabab bo„ldi. 

 
12 
8.
 
Oxirgi  XIX  asr  oxiri  va  XX  asrda  hayvonlarni  ongli  tanlash  va  juftlash, 
yosh hayvonlarni maqsadli o„stirish ularning shakllanishida asosiy o„rin to„tadi. 
Hayvonlar  evolutsion  jarayonida  inson  harakatlantiruvchi    kuch  bo„lib 
maydonga tushgan. 
Yer  yuzidagi  1500  mingdan  ortiq  turdagi    mavjudoddan  inson  faqat  qishloq 
xo„jalik    ishlab  chiqarishga  faqat  60  turinigina  jalb  qila  oldi  xolos,  shularga  ipak 
qurti, asalari va karp balig„i ham kiradi. 
Xonakilashtirilgan hayvonlar ikki tipga mansub: 
A) Xordalilar tipi, umurtqalilar kenja tipi; sut emizuvchilar, qushlar va baliqlar 
sinfi, sut emizuvchilar sinfidan. 
Jufttuyoqlilar  turkumiga(qoramol,  qo„tos,  gayal,  banteng,  buyvol,  shimol 
bug„isi, echki, tuya, lama, qo„y va cho„chqa); 
Yirtqichlar  turkumi  (it,  mushuk);  kemiruvchilar  otryadi  (quyonlar);  qushlar 
sinfidan  (tovuq,  tovus,  tustovuq,  sesarka,  kurka).  Suvda  suzuvchi  parrandalar 
turkumidan (o„rdak va g„oz). Kaptardoshlar turkumidan (kaptar). 
B)  Bug„inoyoqlilar  tipi,  hashoratlar  sinfi,  pardaqanotlilar  turkimi(asalari); 
tangacha  qanotlilar  turkumi  (ipak  qurti).  Tabiatda  hali  foydalanilmagan  hayvonot 
olami  vakillari  mavjud,  shu  boisdan  xonakilshtirish  jarayoni  tugallangan    deyish 
qiyin. Bu jarayon ba‟zi mo„ynali hayvonlar, bug„ular, loslar, tuyaqushlar, bedonalar 
va boshqalarda davom etmoqda.