Mavzu: Aqli zaif bolalarni pedagogik tekshirish. Reja: Kirish. Aqli zaiflik bu- I bob

Mavzu:Aqli zaif bolalarni pedagogik tekshirish.

Reja:

Kirish. Aqli zaiflik bu-………..

I BOB.Aqli zaiflikning klinik tavsifi.

1.1. Aqli zaif bolalarda rivojlanish buzilishining biologik va jismoniy sabablari

1.2. Aqli zaif bolalar ruhiy jarayonining muammosi va xususiyatlari

1.3. Aqli zaif bolalarni normal tengdoshlaridan farqlash

II BOB.Aqli zaif bolalarni pedagogik o’rganish va tekshirish

2.1. Aqli zaif bolalar bilish faoliyatini o’ziga xos xususiyatlari

2.2. Aqli zaif bolalarni ta’limga o’rgatishdagi qiyinchiliklar va tasirlar

2.3. Aqli zaif bolalar uchun ta’limiy va tarbiyaviy ishlarni komplekst tashkillashtirish

III BOB.Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan amaliy mashg’ulotlar.

3.1. Nozik vosita mahoratlarini rivojlantiruvchi mashg’ulotlar.

3.2. Aqliy zaif bolalarning intellektual rivojlanishi uchun tuzatish mashqlari.

3.3. Aqli zaif bolalar uchun didaktik o'yinlar

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar.

Tayanch tushunchalar: O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi qaror,Aqli zaiflik,Oligofrenopedagogika,egoizm, deletsiya,translokatsiya,fenilketonuriya,galaktozemiya,gistidinamiya,gistinuriya,tirozinemiya, fruktozuriya,

Kirish.

O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlari hamda ular asosida ishlab chiqilgan (aqli zaif bolalar uchun) maxsus ta’lim talablariga muvofiq bilim olishlarini ta’minlash maqsadida hamda “Ta’lim to‘g‘risida”Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”,”O‘zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida”asoslanib,bugungi kunda Aqli zaiflik va Aqli zaif bolalarni har tomonlama jumladan “Pedagogik o’rganish” bizning keng maqsadimiz bo’lib qoldi.

1929-yilda O‘zbekiston Respublikasi markaziy ijroiya qo‘mitasi raisi Yo‘ldosh Oxunboboyev tashabbusi bilan nuqsonli bolalar uchun Toshkentda alohida maktab ochildi.”Aqliy va jismoniy rivojlanishda kamchiliklari bo‘lgan bolalami o'qitish, tarbiyalash va ishga joylashtirish haqida”gi (1975) Qarordan keyin turli nuqsonli bolalarga bo‘lgan munosabat birmuncha kuchaydi. Buning natijasida ancha mukammallashtirilgan darsliklar yaratila boshlandi. Biroq, yordamchi maktab, uning maqsadi, vazifalari, bu maktablardagi ta’lim -tarbiya ishlarini tashkil etish, dars, uning tuzilishi, ta’lim tamoyillarining qo’llanilish xususiyatlari, ta’lim usullari, uning o‘ziga xos tomonlari, aqli zaif bolalarni tarbiyalash masalalarini va boshqa qator muammolami ochib beruvchi oligofrenopedagogika fanidan o‘zbek tilida birorta qo‘llanmaning yo‘qligi qilinayotgan ishlarimizning yanada samarali bo‘lishiga to‘sqinlik qilib kelgan. Mustaqillik sharofati bilan yangi darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar o‘zbek tilida yaratilishiga va nashr etilishiga keng imkon yaratildi. Jumladan, «Aqli zaif o‘quvchilar psixologiyasi», «Ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar psixologiyasi», A.Soatov, P.M.Po‘latova bilan hammualliflikda «Oligofrenopedagogika asoslari» o‘quv-metodik qo‘llanmalarini yaratdi.

Aqli zaiflik.Aqli zaif deganda bosh miyaning organik jihatdan jarohatlanishi natijasida psixik, birinchi navbatda intellektual rivojlanishning turg‘un pasayishi tushuniladi.Aqli zaif bolalar umum ta’lim maktablari dasturini о’zlashtirishga qodir bo'lmaydilar. Og’ir darajadagi aqli zaif bolalar maktabda bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirib ololmaydilar. Aqliy zaiflik - bu butun ruhiyatning, umuman shaxsning markaziy asab tizimiga barqaror organik shikastlanishi natijasida sifatli o'zgarish. Bu nafaqat rivojlanish, balki hissiyotlar, irodalar, xatti-harakatlar, jismoniy rivojlanishda ham azoblanadigan rivojlanishning atipiyasi.Aqli zaif bolalar bilim qiziqishlarining rivojlanmaganligi bilan ajralib turadi, bu ularning bilimga bo'lgan ehtiyojni his qiladigan oddiy rivojlanayotgan tengdoshlaridan kam ekanligidir. Ular sekinroq sur'atlarga ega va idrokni kam farqlashadi. Aqli zaif bolalarni o'qitishda bu xususiyatlar tan olishning sust sur'atlarida namoyon bo'ladi, shuningdek, o'quvchilar ko'pincha ovozli harflar,so'zlar o'xshash harflar, raqamlar, ob'ektlarni chalkashtirib yuborishadi. Idrok hajmining torayishi ham qayd etilgan. Ushbu toifadagi bolalar umumiy tushunish uchun muhim bo'lgan materialni ko'rmasdan yoki eshitmasdan tomosha qilinayotgan ob'ektning alohida qismlarini eshitishadi. Ta'kidlashning barcha kamchiliklari ushbu jarayonning yetarli emasligi fonida yuzaga keladi. Ularning idrokini boshqarish kerak.Aqli zaif bolalardagi barcha aqliy operatsiyalar yetarli darajada shakllanmagan va o'ziga xos xususiyatlarga ega. Obektlarni sintez qilish va tahlil qilish qiyin. Ularning alohida qismlarini ob'ektlarga (matnda) ajratib, bolalar ular o'rtasida aloqa o'rnatmaydilar. Obekt va hodisalardagi asosiy narsani ajratib bo'lmaydigan qilib, talabalar qiyosiy tahlil qilish va sintez qilish, muhim bo'lmagan xususiyatlarga asoslanib taqqoslash qiyinlashadi. Aqli zaif odamni fikrlashning o'ziga xos xususiyati tanqidiylik, ularning xatolarini sezmaslik, fikr jarayonlarining faolligi pasayishi, fikrlashning tartibga soluvchi rolining sustligi.

Ushbu bolalardagi xotiraning asosiy jarayonlari ham o'ziga xos xususiyatlarga ega: tashqi, ba'zida tasodifiy seziladigan vizual belgilar yaxshiroq esga olinadi, ichki mantiqiy aloqalarni tanib olish va eslab qolish qiyin kechadi, keyinchalik o'zboshimchalik bilan eslab qolish shakllanadi; og'zaki materialni takrorlashda ko'plab xatolar. Asab tizimining umumiy zaifligi tufayli epizodik unutish xarakterlidir. Aqli zaif bolalarning tasavvurlari parchalangan, noto'g'ri va sxematik.

Nutqning barcha tomonlari azoblanadi: fonetik, leksik, grammatik. Yozuvda turli xil buzilishlar mavjud, o'qish texnikasini o'zlashtirishda qiyinchiliklar mavjud bo'lib, og'zaki muloqotga ehtiyoj kamayadi.

Aqli zaif bolalar odatdagi tengdoshlariga qaraganda ko'proq e'tiborni kamchiliklarini ta'kidladilar: past barqarorlik, diqqatni taqsimlashdagi qiyinchilik, sekin almashtirish. Ixtiyoriy e'tiborning sustligi o'quv jarayonida diqqat ob'ektlarining tez-tez o'zgarib turishi, biron bir ob'ektga yoki faoliyatning bir turiga diqqatni jamlashning mumkin emasligi bilan namoyon bo'ladi.

Hissiy-ixtiyoriy sohasi bir qator xususiyatlarga ega: Tuyg'ularning beqarorligi qayd etilgan. Tajribalar yuzaki,to'satdan hissiy o'zgarishlar holatlari mavjud: yuqori hissiy qo'zg'aluvchanlikdan ma'lum hissiy pasayishga qadar.O'z niyatlari, motivatsiyalari va katta taklifi zaifligi aqliy nogiron bolalarning ixtiyoriy jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlari. Aqli zaif bolalar kuchli iroda kuchini talab qilmaydigan oson usulni afzal ko'rishadi. Shuning uchun ularning faoliyatida ko'pincha taqlid va dürtüsel harakatlar kuzatiladi. Talablarning orqada qolishi tufayli aqliy nogironligi bo'lgan ba'zi talabalar salbiy va o'jarlikni rivojlantiradilar. Aqli zaif o'quvchilarning aqliy jarayonlarining barcha bu xususiyatlari ularning faoliyati yo'nalishiga ta'sir qiladi.

Oligofrenopedagogika — aqli zaif bolalarni tarbiyalash va o‘qitish haqidagi fan bo‘lib, defektologiyaning bir qismi hisoblanadi. Pedagogikaning umumpedagogik va didaktik tamoyillarini qo‘llash aqli zaif bolalar ta’lim-tarbiyasida o‘ziga xos xususiyatlar kasb etadi. Ta’limiy materiallarni tanlash, mehnat tayyorgarligini aniqlash, aqli zaif bolalarni jismoniy rivojlantirish ishlari tuzatish mazmunini kasb etishi kerak. Tuzatish (korreksiya) deganda aqli zaif bolalarning jismoniy va ruhiy nuqsonlarini to‘g‘rilash, yumshatish, hayotga moslashtirish tushuniladi. Tuzatish ishlarida nuqsonli bolaning rivojlanish imkoniyatlariga asoslaniladi.

Oligofrenopedagogikaning mavzu bahsi — nuqsonli bolalar ta’limtarbiyasi va rivojlanishidir. Bu esa har doim g‘oyaviy kurashlar uchun manba bo‘lib kelgan.Aqli zaif bolalaming rivojlanish imkoniyatlari va ularning ijtimoiy mehnatga moslashish masalalari ham o ‘tkir munozaralarga sabab bo‘lgan. Chet el «defektologlarining» ta’kidlashicha, aqli zaif bolalar ongi tashqi olamni aks ettirish sifatida emas, balki ularning ichki nuqsonli holatining aks etishidir. Shu asosda ular aqli zaif bolalarga «axloqiy nuqsonlilik», «axloqsizlik» xosdir, deb tushuntirishga urinadilar. G o‘yoki aqli zaif bolalar tug‘ma yolg‘onchilik, egoizm, qaysarlik kabi xislatlar bilan dunyoga kelar ekanlar. Ularning ta’kidlashicha, aqli zaif bolalar rivojlanishga, tuzatilishga imkoniyatlari bo‘lmagan nuqsonlilardir. Bunga o'xshash qarama-qarshiliklar, ayniqsa, sobiq tuzumning bolalaming aqliy qobiliyatlarini aniqlash vaqtlarida testlardan noto‘g‘ri foydalanish natijasida normal bolgan bolalaming ko‘pchiligi asossiz ravishda yordamchi maktablarga yuborildi. Bu narsa haqiqiy aqli zaif bolalaming ta’lim-tarbiya usullarini, tamoyillarini ishlab chiqishga juda katta salbiy ta’sir etdi. Oligofrenopedagogika nuqsonli shaxs rivojida irsiy omillarga alohida e’tibor beradi. Ammo irsiy, nasliy belgilar shaxsning ijtimoiy mohiyatini belgilamaydi. Bilimlar, axloqiy moyillik, ko‘nikma va malakalar xromosomlar orqali nasliy yo‘l bilan avloddan avlodga berilmaydi. Balki bular hayot jarayonida orttirilib boriladi. Inson tug‘ma tabiiy belgilar bilan unga ta’sir etuvchi holatlarning o‘zaro mahsulidir.

Intellektual rivojlanmagan bolalarda ma'rifiy faoliyatni o'rganish ko'nikmalarining etishmasligini ta'kidlab, ularda faoliyatning maqsadga muvofiqligi, o'z faoliyatini mustaqil rejalashtirishda qiyinchiliklar mavjudligini ta'kidlash kerak. Aqli zaif bolalar ishlashni zaruriy yo'naltirmasdan boshlaydilar, asosiy maqsadga yo'naltirmaydilar. Natijada, ular ish paytida, ko'pincha harakatni to'g'ri boshlanganidan uzoqlashadi, ilgari bajarilgan harakatlarga o'tadilar va boshqa vazifani bajarayotganlarini hisobga olmay, ularni o'zgarishsiz qoldiradilar. Maqsaddan chetga chiqish qiyinchiliklar paydo bo'lganda kuzatiladi. Aqli zaif bolalar olingan natijalarni ular oldiga qo'yilgan vazifalar bilan o'zaro bog'lamaydilar va shuning uchun uning echimini to'g'ri baholay olmaydilar. Ularning ishidagi tanqidsizlik bu bolalar faoliyatining o'ziga xos xususiyatidir.

Aqli zaif bolalarning aqliy faoliyatining barcha qayd etilgan xususiyatlari tabiatda turg'undir, chunki ular rivojlanishning turli bosqichlarida (genetik, intrauterin, tug'ruqdan keyingi) organik shikastlanish natijasidir. Biroq, to'g'ri tashkil etilgan tibbiy va pedagogik ta'sir bilan, ushbu toifadagi bolalar rivojlanishida ijobiy dinamika mavjud.

Aqli zaiflikning klinik-psixologik ko’rinishida yetakchi nuqson bilish faolivatining rivojlanmay qolganligidir. Bilish faoliyatining pasayganligi fikrlash operatsiyalari, psixik jarayonlaming sur’ati, harakatchanligining buzilishi, diqqat, xotira va bir qator po'stloq funksiyalarning rivojlanmay qolganligida namoyon bo’ladi.

Aqli zaiflikning etiologiyasi turlicha:

Aqli zaiflik homilaning ona qornidaligida, tug'ilishda yoki ilk rivojlanish davrida markaziy nerv tizimining genetik buzilishlari, jarohatlar, asfiksiya, infeksiyalar, intoksikatsiyalar oqibatida kelib chiqadi. Aqli zaiflikning asosiy formalarini klinik tavsifi jarohatning patogenezi, salbiy tasirning vaqti bilan chambarchas bog'liqdir.

Ontogeneznmg ilk bosqichlarida markaziy nerv tizimining jarohatlanishida (1,5yoshgacha) birinchi navbatda po'stloq tizimining shakllanishiga zarar yetadi. Jarohatlanishning morfologik ko'rinishda va psixik nuqsonning klinik namoyon bo’lishida rivojlanmay qolish ustun bo'ladi. Bunday hollarda oligofreniyalarning turli variantlari haqida gapirish mumkin.Kattaroq yoshda, ya’ni bosh miyaning po'stloq tizimining nisbatan yetilganroq davrda yuz bergan salbiy ta’sir natijasidagi nerv tizimining morfologik va klinik ko’rinishda demensiyaning turli ko’rinishlari ustunlik qiladi.

OLIGOFRENIYA - (grekcha oligos - kam, freno - aql) markaziy nerv sistemasining jarohatlanishi natijasida (embrionligidan to 1,5-2 yoshgacha) psixik faoliyatning murakkab formalarining rivojlanmay qolishi.Shu sababli biz oligofreniya atamasidan foydalanamiz.

«Oligofreniya» terminining klinik ko'rinishi quyidagilar bilan harakterlanadigan holatlarni nazarda tutadi:

1. Psixik rivojlanmay qolganlikning turg'un harakterdaligi;

2. Intellektual nuqson tuzilishda mavhum tafakkurning zaifligini ustunligi;

3. Progrediyentlikning yo'qligi

Oligofreniyaning sabablari turlichadir. Etiologik belgilar bo'yicha oligofreniya ikkita asosiy guruhga ajratiladi:

1. Endogen (genetik) ta’sirlar oqibatida kelib chiqqan, irsiy patologiya bilan bog’langan yoki oilada mavjud bo'lgan yoki ushbu individda birinchi marta paydo bo’lgan oligofreniya;

2. Ekzogen ta’sirlar natijasida (homilalik yoki postnatal ontogenezning dastlabki bosqichlaridagi infeksiyalar, intoksikatsiyalari, bosh miya travmalari) kelib chiqqan oligofreniya.

Tekshirish metodlarining takomillashib borishi munosabati bilan nerv sistemasining genetik jarohatlanishi sabablariga katta ahamiyat berib kelinmoqda va aqli zaiflikning kelib chiqishidagi ko'p hollar ana shu sabablarga bog'liq deb ko'rsatilmoqda.Aqli zaiflikning genetik formasiga xromosomalaming turli buzilishlan bilan bog'liq oligofreniya kiradi.Bunda xujayradagi xromosomalarning soni o'zgarishi, mozaik shaklda bo'lishi (ba’zi xujayralarda xromosomalar sonini o'zgarishi, xromosomalarning tuzilishining buzilishi-xromosomalarning bir qisminmg yo'qolishi (deletsiya), bir xromosomaning qismini boshqasiga qo'shilishi (translokatsiya), xromosoma formasining o'zgarishlari kuzatiladi. Xromosomalar buzilishining sabablari turlicha bo'lib, ular toliq aniqlanmagan. Bularga xususan ota-onalarning generativ xujayralaring to'la rivojlanmaganligi (xromosomalar qatorming noto’g'ri bo'lishi, yosh o'tgan sari ularning «qarishi», kimyoviy moddalar bilan zararlamshi, surunkali kasalliklar, radiatsiya) kiradi. Ota-onalar jinsiy xujayralarining rivojlanmay qolishida, xujayralarning bo’linishi jarayonida xromosomalarning ajralishi buziladi va turli variantdagi xromosomalarning buzilishi kelib chiqadi.Genetik sabablarga ko'ra oligofreniyaning ikkinchi guruh enzimolatiya-turli fermentlarning tug’ma rivojlanmay qolganligi tufayli moddalar almashinuvining buzilishi natijasida kelib chiqadi.

Hozirgi vaqtda genetik sabablarga ko'ra moddalar almashinuvining buzilishi natijasida kelib chiqadigan aqli zaiflik (fenilketonuriva, galaktozemiya. gistidinamiya, gistinuriya, tirozimemya, fruktozuriya va boshqalar) ko'p kuzatilmoqda. Eng ko'p fenilketonuriya uchraydi. Bu kasalliklarda ma’lum bir fermentnmg tug'ma yo'q bo'lishi organizmda zaharli moddalarni yig'ilishiga olib keladi (fenilalanin, gistidin, arginin, leysin) va bolalarning miyasi zaxarlanadi. Bunday buzilishlar bilan oligofreniyaning bir qator og’ir formalarini kelib chiqishi bog'liqdir. Ularning patogenezini yoritish- davolashning samarali yo'llarini topishga yordam beradi.

Oligofreniyaning kelib chiqishida poligen turdagi irsiyatga ham alohida ahamiyat beriladi. Bunda avlodda ota-onalardan o'tgan patologik irsiy omillarning to'planishi yuz beradi. Oligofreniyamng ekzogen formasiga shunday holatlar kiritiladiki, bunda nerv tizimining rivojlanmay qolishga homilalik davrida bolaning miyasiga tashqi salbiy ta’sirlar sabab bo'ladi.

Bularga embrionlik, homilalik davrida turli surunkali (toksoplazmoz, sifilis va boshqalar) va o'tkir (onaning homiladorlik vaqtida qizilcha, gripp, epidemik parotit, infeksiyali gepatit, toshma chechak va boshqalar) yuqumli kasalliklarning ta’siri natijasida kelib chiqadigan oligofreniyamng formalari kiritiladi.Ona organizmining alkogol, kimyoviy moddalar, shuningdek ba’zi dori- darmonlar (antibiotiklar. kulfanilamidlar, barbituratlar, xinin, gormonlar va hokazo) bilan zaharlanishi ham oligofreniyaning kelib chiqishiga sabab bo'ladi.Radiaktiv va rentgendan nurlanish ham homilaga va ota-onalarning hujayralariga patogen tarzda ta’sir ko'rsatadi. Onadagi turli endokrin kasalliklar ham (diabet, qalqon, bezlarining, gipofizning jarohatlari) patogen rol o'ynaydi. Homiladorlikdagi toksikozlar, vitaminlar muvozanatining buzilishi ham salbiy ta’sir ko'rsatadi.Onadagi yurak-tomir tizimidagi, o'pkadagi, jigar va buyraklardagi surunkali yetishmovchiliklar homilaning patologiyasiga olib keladi. Ona va homila qonlarining rezus-omil bo'yicha bir-biriga to'g‘ri kelmasligi ham salbiy oqibatlarga olib keladi. Tug’ilishdan oldin homilada kislorodmng uzoq vaqt yetishmasligi (gipoksiya) miyaning shakllanishiga ta’sir ko'rsatadi. Homilaning zararlanishida ta’sirning vaqti ham muhim ahamiyat kasb etadi. Homiladorlikning dastlabki uch oyi juda xavfli bo'lib, bu vaqtda organizmning muhim tomonlari miyaning shakllanishi yuz beradi.

Oligofreniyaning ekzogen shakllariga markaziy nerv sistemasining ilk rivojlanish davrida (1,5-2 yoshgacha) infeksiyalar, intoksikatsayalar va jarohatlar natijasijasidagi zararlanishlar bilan bog'langan psixik yetishmovchiliklaming variantlari ham kiritiladi. Bu hollarda neyroinfeksiyalar orqali yuqtirilgan turli etiologiyadagi meningit,ensefalit, meningoensefalitlar, og’ir kechadigan somatik kasalliklar qizamiq,skarlatina, parotit, dizenteriya va h-zo), nerv sistemasining intoksikatsiyasi (postvaksinal ensefalit) oligofreniyamng vuzaga kelishiga sabab bo'ladi. Postnatal miya jarohatlariga ham alohida e’tibor berish lozim. Bunday jarohatlaming patogenezida gidrotsefaliya katta o'rm egallaydi.Etiologiyasi bo'yicha aralash (endogen-ekzogen) bo'lgan oligofreniyalarmng kelib chiqishi ko'pincha aniq bo'lmaydi. Bunda ko'pincha irsiy omillarning ta’siri katta deb ko'rsatilsa ham, oligofreniyaning bu shakli ekzogen ta’sirlar natijasida ham bo’lib chiqishi mumkin. Kraniostenoz, mikrotsefaliya, gidrotsefaliyaning ba’zilari, kretinizm kiradi.Oligofreniya intellektual yetishmovchilikning namoyon bo’lish darajasiga ko’ra 4 darajaga ajratiladi: yengil, o'rta, og‘ir va chuqur.

Yengil darajadagi aqli zaiflik.Diqqatini jamlay oladigan va yaxshi mexanik xotiraga ega bo'lgan yengil darajadagi aqli zaif bolalar maxsus (korreksion) dastur bo'yicha ta’lim olishlari mumkin. Bu dastur aniq-ko'rgazmali metodlarga asoslangan bo'lib, matematika, yozuv, о’qish va boshqa fanlarni o'zlashtirish ancha yengillashtiradi, shuning uchun bola uni 9 yil davomida egallay oladi.Keyinchalik bola kasbiy bilimlarni egallab, o‘zi mustaqil ravishda mehnat qila oladi

Yengil darajadagi aqli zaif bolalarda nutq malakalanni biroz kechikib o'zlashtiradilat, ularning ко pchiligi nutkdan kundalik maqsadlarda foydalinish, suhbatni qo'llab turish va unda ishtirok etish kunikmalarim egallashga qodir bo’ladilar. Biroq ularning nutqiga fonetik buzilishlar, so'z boyligining cheklanganlig, so’zlarni yaxshi tushunmaslik, qo'llaniladigan so'zlarning ma'nosi aniq bo'lmasligi xos bo'ladi. So'zlar muloqot vositasi sifatida to'liq qo'llanilmaydi.Faol lug’at passiv lug'atdan ortda qolishi kuzatiladi.

• Ko'rish, eshitish, kinestetik, taktil, hid sezish va ta ’m bilish hislari (sezish) cheklanganligi va sekinlashgani atrof-muhitga mos oriyentikrovkani qiyinlashtiradi.

• Idrokning yaxshi rivojlanmaganligi aqli zaif odamga uning o'zi va uni qurshab turgan narsalar haqida to'g'ri tasavvur hosil qilishga halaqit beradi.

• Predmetlar va voqeliklar orasidagi o'xshashlik va farqlarni yetarli darajada ajrata olmaslik, ranglaming och-to’qligini sezmaslik, predmetlarning chuqurligi va hajmini xato baxolash - bularning barchasi idrok etilayotgan ma’lumotlarni taxlili va sintezidagi qiyinchiliklar natijasidir.

• Ixtiyoriy diqqat maqsadga yo'naltirilmagan, uni jalb qilish,ishlab turish katta harakat talab qiladi, u mustahkam emas, tez chalg'ib ketadi.Bu narsa aqli zaif bola uchun katta qiyinchiliklar tug'diradi va nafaqat maktab dasturi balki o‘ziga-o’zi xizmat qilish elementlarinni o'zlashtishga ham to'sqinlik qiladi.

• Tafakkur konkret, bevosita o'zining tajribasi va birlamchi ehtiyojlarni qondirish bilan cheklangan, ketma-ketlik yo'q, stereotip, tanqidsiz. Tafakkurning xulqni boshqarish roli sust. Aqli zaif bola o 'z faolligini bosqichma-bosqich rejalashtirmaydi va natijalarni oldindan ko'ra bilishga harakat ham qilmaydi. Xatto o'smir yoshidagi aqli zaif bola ham mavjud qiyinchiliklarni inobatga olmay, o'qituvchi, shifokor, uchuvchi bo'lib ko'rmokchi bo'ladi

• Xotira sekinlashganlik va sustligi, tez unutib yuborish bilan ajralib turadi. Lekin xotira saklangan va yaxshi shakllangan bo'lishi ham mumkin. Odatda predmet va voqeliklarmng faqatgina tashqi xususiyatlari yodda qoladi. Ichki mantiqiy aloqalar haqidagi xotiralar va so'z bilan tushuntirib berish katta qiyinchiliklar tug'diradi.

• Hislar (tuyg'ular) yaxshi ajratilmagan (differensiyalanmagan), noadekvat. Ular aqli zaif bolaning o'zida yoki uning atrofida yuz berayotgan ozgarishlar darajasiga mos kelmaydi. Bola shunchaki jilmayib qo’yish mumkin bo’lgan paytda sho'x shodon bo'lib ketadi, shunchaki jahl qilib qo'yish kerak bo'lgan paytda g’azabini va xatto agressiyasini boshqara olmaydi.

• Oliy tuyg'ular gnostik, ma’naviy, etik va boshkalar qiyinchilik bilan shakllanadi. Shu sabab mas’uliyat hissi bajarilgan ishdan qoniqish bo’lmaydi.Faoliyati va ani hayotiy vaziyatlardan bevosita ta ’sirlanish ustuvor. Ko'rgan o'yinchog'i, shirinligini olib berishga olingan rad javobi boshqarilmaydigan g'azabga sabab bo'ladi.Kayfiyati odatda о zgaruvchan. Hissiv rivojlanmaganlik darajasi intellektual nuqson darajasiga mos keladi, degan fikr mavjud, lekin amaliyotda doim ham o'z isbotini topmaydi aqli zaif shaxslaming ma'lum qismi o'zining cheklangan qobiliyatlaridan jiddiy tashvishlana oladilar. Shu sabab ular nevrotik buzilishlar paydo bo’lishi bo'yicha yuqori xavf guruxiga kiradilar.

O'rta darajadagi aqli zaiflik.O'rta darajadagi aqli zaiflik bilish jarayonlarining shakllanmaganligi bilan tavsiflanadi. Tafakkur konkret, ketma-ketlik yo'q.Bu kategoriyadagi shaxslarda nutqni tushunish va undan foydalanish orqada qolib (3-5yilga kechikib) rivojlanadi, bu sohada to'liq rivojlanish esa cheklangan.Ко’ pincha nutq qopol nuqsonlar bilan kechadi. So'z boyligi kam, u ko’prok kundalik hayotda qo'llaniladigan so'z va iboralardan iborat. Aqli zaiflikning bu darajasidagi bolalarning deyarli barchasida harakatlar koordinatsiyasi aniqligi va su’rati buzilgan bo'ladi. Harakatlar sekinlashgan, noaniq, bu narsa yugurish meexanizmining shakllamshiga va sakrashni о’rganishga to'skinlik qiladi.Aqli zaif bolalar hatto o'smir bo'lganlarida ham berilgan harakat holatga qiyinchilik bilan kiradilar va uni bir necha soniyadan ortiq ushlab tura olmaydilar.Ular bir harakatdan boshqasiga o’tishga qiynaladilar.

• Ba’zilarida harakatlanish rivojlanmaganligi harakatlarning bir xilligida, ularning su’rati sekinligida, sustlik, noqulaylikda namoyon bo'ladi.

• Boshqalarida esa ortiqcha harakatchanlik maqsadga nomuvofiqlikda, tartibsizlikda, harakatlar koordinatsiyalanmaganlikda namoyon bo'ladi. O'ziga-o'zi xizmat ko'rsatish ko'nikmalari yaxshi rivojlanmagan. Motorika rivojlanishning qo'pol nuqsonlarida bu ko’nikmalar shakllana olmaydi.

• Kopincha barmoqlaming differensiyalangan nafis harakatlarini talab kiluvchi ko'nikmar: oyoq kiyim ipini bog'lash,tugmalarni qadash, kiyimdagi bog'ichlarni bog'lashni o’zlashtirishda qiyinchiliklar tug'diradi.

• Ba’zi bolalar butun umri davomida maishiy ishlarda nazorat va yordamga muhtoj bo’ladilar.Bundav bolalarning barchasida diqqat buzilgan. Bolalarni biron faoliyatga jalb qilish mushkul, ular birpasda chalg'ib ketadilar.Faol diqqatmng sustligi har qanday xattoki eng sodda maqsadlarga erishishga to'skinlik qiladi. Shunga ko'ra o'yin faoliyati ham qiyinlashadi.

O’rta darajadagi aqli zaif shaxslarda ma’lumotlar va tasavvurlar zahirasi juda kam.Tarqoq tushunchalar hosil bo'lishi umuman yo'q yoki keskin chegaralangan.Idrok va xotiraning rivojlanganligi kuzatiladi.

Maxsus ta’lim dasturlari ularning cheklangan salohiyatini rivojlantirish va ba’zi asosiy ko'nikmalarni o'zlashtirish imkonini beradi Ular egallagan bilimlarini qiyinlik bilan, ko’pincha mexanik tarzda, yodlangan andoza kabi qo'llaydilar.O’rta darajadagi aqli zaif odamlar yetuklik yoshida sokin, boshqarilishga moyil bo'ladilar.Imkoniyatlari darajasida vazifalar qo'yilganda va malakali nazorat (doimiv kuzatuv va ko'rsatmalar) ta’minlanganida oddiy amaliy mehnat qila oladilar. Bunday odamlar, umuman olganda, jismoniy faol va ularning ko'pchiligida ijtimoiy rivojlanish belgilari mavjud. Nutqning rivojlanish darajasi turlicha: ba’zilari sodda suhbatlarda ishtirok eta olsalar,boshqalari faqatgina o‘zlarining birlamchi ehtiyojlari (ovqatlanish, kiyinish,himoya qilish)ni ifodalash uchun yetarli bulgan so'z boyligiga ega bo'ladilar.Ba’zilari nutqni hech qachon o’zlashtira olmasalar-da, oddiy ko'rsatmalarni tushunadilar va ba’zi qo'l harakat ishorasining ma’nosini o’rgana oladilar. Bolalarda autistik alomatlar yoki rivojlanishning boshqa umumiy buzilishlari namoyon bo'lishi mumkin.Ularning ba’zilari mexribon va xushmuomala bolishadi.Boshqalari jaxldor,g'azabnok. Yana boshqalari - qaysar, yolg'onchi,dangasa,impulsive(kutilmagan) ishlar qilishga moyil bo'ladilar.Aqli zaiflik ko’pincha oyoq-qo'l, panjalar, barmoqlar, bosh, teri, ichki a’zolar, jinsiy a’zolar, tish, yuz, qo’l, quloqlar rivojlanishidagi buzilishlar bilan birga kechadi.O’rta darajadagi aqli zaif kattalar ularning individual va shaxsiy sifatlarini inobatga olgan xolda doimiy kuzatuv va yo’1-yo’riq ostida oddiy, malaka talab qilmaydigan ishlarni bajara oladilar (ayniqsa, qishloq xo'jalik ishlari bilan band bolgan joylarda). O 'rta darajadagi aqli zaiflar ijtimoiy himoya va yordamga muhtoj bo'ladilar.

Og'ir darajadagi aqli zaiflik.Og'ir darajadagi aqli zaiflikda tafakkur nafaqat o'ta konkret, rigid, balki umumlashtirishdan qobiliyatlari umuman shakllanmaydi.Ularning ko'pchiligida motor funksiyalarining rivojlanmaganligi, koordinatsiya buzilishi va boshqa birgalikda kechuvchi patologiyalar yaqqol namoyon bo'lishi kuzatiladi.Bu shaxslar o ‘ziga-o‘zi xizmat ko'rsatish ko'nikmalarini katta qiyinchiliklar bilan о’zlashtiradilar. Ularning bir qismi xatto tugma qadash va bog’ichlarni bog’lashni ham o'rgana olmaydilar.Og'ir darajadagi aqli zaif bolalarning ta’limi o’ziga-o‘zi xizmat ko'rsatish ko’nikmalarini mashq qilish va atrof-muhitda mo'ljal olishni o'rganish, muloqotni rivojlantirish bilan cheklanib qoladi. Nutqi aggramatizmlar, tovushlarni talaffuz qilishdagi kamchiliklarga ega, so'z boyligi kam va biron faoliyatni tashkil qilish uchun yetarli emas.Rivojlanishning orqada qolishining og'ir darajasidagi bolalar mustaqil harakatlana olishlari, nutqni muloqot vositasi sifatida minimal tarzda qo'llashlari ularga yaxshi muomalada bo'ladigan odamlarni ajrata olishlari mumkin, bundan tashqari ularda hissiyotlarni ijtimoiylashtirish elementlari mavjud. Maxsus ta’lim berilganda ularning ba’zilari maishiy o‘z-o ‘ziga xizmat ko'rsatishining qiyin bo’lmagan ko'nikmalarini, eng sodda qo'l mehnatini о’zlashtirishlari mumkin. Ular faqatgina elementar mehnat jarayonlarini o'zlashtira oladilar. Shuni yodda saqlash muhimki, rivojlanish ortda qolishining og'ir korinishi bilan xastalangan bolalar keyinchalik o'xshash vaziyatlarda qo'llashlari mumkin bo’lgan ko'nikmalarni tushunishlari va rivojlantirishlari uchun ularga orgatilayotgan narsani bir necha bor takrorlash kerak. Odatda intellektual buzilishlar yaqqol nevrologik patologiyalar, falajlik, parezlar bilan birga kechadi. Ularda skelet, bosh suyagi, qo‘l-oyoq, teri va ichki a’zolarning rivojlanishining buzilishi, displastik tana tuzilishi kuzatiladi.Bu patologiyaga ega odamlarga doimiy yordam va qo'llab-quvvatlash talab qilinadi.

Chuqur darajadagi aqli zaiflik.Bu bolalarda qo'yiladigan talablar yoki ko'rsatmalarni tushunish yoki bajarish qobiliyati cheklangan. Ularda diqqat, idrok xotira rivojlanmagan. Tafakkuming elementar jarayonlari mavjud emas. Ko'pincha nutq o'rniga alohida tushunarsiz tovushlar yoki o'zlari ma’nosini tushunmaydigan so'zlarui qo'llaydilar. Bunday bolalarning ko'pchiligida motorikaning og'ir buzilishlari kuzatiladi, ular butkul harakatsiz yoki harakatlari keskin chegaralangan bo'ladi, siydik va axlatni ushlab tura olmaydilar, ular bilan faqat rudimentar shaklda muloqot qilish mumkin. Ular о’zlarining asosiy extiyojlari haqida qayg'ura olmaydilar yoki bu xususiyat juda sust va doimiy yordam va qo'llab-quvvatlashga muhtojlar. Extiyoj va harakatlar juda sodda, harakat reaksiyalari - tartibsiz, maqsadga yo'naltirilmagan, stereotip, u yoqdan bu yoqqa qimirlash, tashqi sababsiz qo'zg'alish kuzatiladi. Bulardan eng og'irlari yig'lamaydi, kulmaydi, atrofdagilarni tanimaydi. Hech narsa e’tiborlarini torta olmaydi. Ular fazoda mo'ljal olishga qivnaladilar. Faqatgina og’riqdan ta’sirlanadilar. Yuz ifodasi ma’nosiz. Iste’mol qilsa bo'ladigan va iste’mol qilsa bo’lmaydigan narsalarni ajrata olmaydilar. Nutq va imo-ishorani tushunmaydilar. G'azab affektlari, o'ziga zarar yetkazishga intilish kuzatiladi. Biroq bunday bolalar bilan ishlansa, ularda tovushga, yorqin yorug'lik va rangga, harakatlanayotgan obyektlar va boshqa ta’sir qiluvchilarga e’tiborni tarbiyalashda ba’zi yutuqlarga erishish mumkin.

Boladagi biologik nuqson o’z navbatida madaniy bilimlarni egallashga to’sqinlik qiladi. Vigotiskiy nazariyasiga ko’ra, oily ruhiy funksiyalar-xotira, tafakkur, xarakter madaniy rivojlanish maxsulidir. Aqli zaif bola rivojidagi biologik va madaniy sohalarining bir-biridan uzoqlashishi natijasida ulardagi intilish va talablar disgormonik, uyg’un bo’lmagan tarzda shakllanadi. S.S.Karsakov 1905-yilda chop etilgan “mikrosefalar psixologiyasi” asarida “chuqur darajadagi aqli zaif bolalarda atrofni bilishga bo’lgan intilish shakllanmagan”,- deb ta’kidlagan edi. Bu fikrlarni G.E.Suhareva o’z ishlarida rivojlantiradi. M.G.Blyumina esa “bog’cha yoshidagi oligofren bolalarga bo’shliq, zaiflik, tashabbussizlik, qiziqishlarning yetishmasligi hosdir”,-deb ko’rsatadi.

Aqli zaiflikning mohiyatini nuqsonning moddiy asosi bilan bog‘lab, bunga bosh miyaning organik buzilishini ko'rsatadilar. Boshqacha aytganda, aqli zaiflikning moddiy asosi sifatida kasallangan bosh miya e’tirof etiladi. Bu kasallik natijasida bolaning bilish faoliyatlari keng ma’noda buzilib, aqliy rivojlanish tezligi, samaradorligi pasayadi. Bosh miya kasalliklari sababini kelib chiqishiga ko‘ra:

• ichki (endogen)

• tashqi (ekzogen)

sabablarga bo'lishimiz mumkin.

Aqli zaiflikni keltirib chiqaruvchi sabablar turli ilmiy, uslubiy, psixologopedagogik va tibbiy adabiyotlarda turlicha bnyon cliladi. Bu sabablarni qisqacha quyidagi tarzda ifodalashimiz mumkin:

a) homila davrida turli salbiy ta’sir etuvchi infeksiya, intoksikatsiya va jarohatlar, b) tug’ilish vaqtidagi jarohat va asfiksiya;

d) chaqaloqning ilk yoshida salbiy ta’sir etuvchi yuqumli intoksikatsiya, ovqatlanishning buzilishi va boshqalar;

e) turli irsiy yo‘l bilan avloddan-avlodga o ‘tadigan gen, xromosoma kasalliklari.

Aqli zaif bolalar bosh miyasi chuqur zararlanganligi sababli barcha oliy asab faoliyatlari buzilgan bo‘ladi. Patologik buzilishlar shartsiz reflekslaming hosil bo‘lishida ham namoyon bo‘ladi. Bu buzilishlar bosh miyaning qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarida ham o‘z aksini topadi. Hatto ikki signal sistemalarining o‘zaro aloqalarida buzilishlar ko‘zga tashlanadi. Rus defektolog va psixologlaridan L.S.Vigotskiy, LV.Zankov, G.Ye.Suxareva, T.A.Vlasova, G.M.Dulnev, N.G.Morozova, S.Ya.Rubinshteyn, M.S.Pevzner, G.I.Rossolimo, V.G.Petrova, J.l.Namozboyeva, shuningdek, G ‘.B.Shoumarov, K.Q.Mamedov, P.M .Po‘latova, V.S.Rahmonova va boshqalarning tadqiqotlarida ko‘rsatilishicha, «aqli qoloq»likda ruhiy nuqson murakkab tuzilishga ega. Ulaming ko‘rsatishicha, bir tomondan, birlamchi nuqson ta’sirida oddiy aqliy jarayonlar buzilsa, ikkilamchi nuqson sifatida mhiyatning oliy shakllari, xotira, xarakter belgilari buzilar ekan. Oligofrenopedagogikaning maxsus markazida turadigan manba nuqsonning o‘zi emas, balki u bilan bog'langan buzilgan ruhiy holatlardir. Shu bilan birga, biz aqli zaif deb bu holatning turg‘unligini ham tushunamiz. Mana shu mezonning bor yoki vo‘qligiga qarab aqli qoloqlikni boshqa unga o‘xshash turlardan farqlashimiz lozim. Aqli qoloqlikning asosiy belgilari:

a) bosh miyada organik buzilishning mavjudligi;

b) bilish faoliyatlarining umumiy, chuqur buzilganiigi;

d) bilish faoliyatlari buzilganligining turg‘un xarakterdaligi.

Aqli zaif bolalar guruhiga quyidagi bolalar kirmaydi:

a) aqliy rivojlanmaganlik bosh miyaning organik buzilishlari bilan bog‘liq bo‘lmagan pedagogik qarovsizlar;

b) ruhiy rivojlanishi orqada qolgan bolalar;

d) aqliy jihatdan saqlangan bo‘lib, chuqur nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar.

Amaliyotda ba’zan bosh miyasi zararlangan bolalarni aqli zaiflar qatoriga qo‘sha olmaymiz. Bunday hollarda bosh miya zararlanishi bilish faoliyatining buzilishiga olib kelmaydi. Oligofrenopedagoglar biologik omillarga katta e’tibor beribgina qolmay, balki ta’lim-tarbiya, atrof-muhitga ham alohida e’tibor bcradilar. Yordamchi maktablarning boshlang'ich sinflaridagi (korreksiyalovchi) tuzatuvchi-tarbiyalovchi ta’lim ta'sirida aqli zaif bolalar ruhiy jarayonlarida juda katta siljishlar yuz beradi. Hozirda yordamchi msktahlarimizda asosan aqli zaiflikning yengli darajalari-debil bolalar ta’lim oladilar. Bular bir toifaga kirmaydigan sohalardir.SHular orasida amalda kasalliklari deviant xulqli bolalar ham uchraydi. Amalda sog’ bolalar toifasiga aqliy nuqsonlar ilk rivojlanish davrida kasallikka chalinib, kasalliklarining rivojlanishi to‘xtagan bolalar kiradi. Bunday bolalarning keyingi aqliy rivojlanishi nuqsoni asosida davom etadi. Ammo bular amaldagi SOG‘ bolalardir. Oligofrcn bolalar bu toifaning asosiy, tipik vakillaridir. Bu bolalar yordamchi maktab o‘quvchilarining asosiy qismini tashkil etadi. Yordamchi maktab o‘quvchilarining ikkinchi toifasini aqliy nuqsonlilikni keltirib chiqargan kasalliklari davom etadigan bolalar tashkil etadi. Bunday bolalar m a’lum rivojlanish davrigacha me’yorida rivojlanib, keyinchalik kasallikka chalinganlardan iborat. So‘nggi yillarda tabiiy fanlaming rivojlanishi asosida oligofreniyaning ctiologiyasi va patogenezi haqidagi ma’lumotiar yanada kengaydi

Neyrodinamik jarayonlari buzilgan oligofrenlarda aqliy nuqson qo’zg’aluvchanlik yoki tormozlanuvchanlik bilan birga keladi. Aqliy faoliyat diqqatning tarqoqligi, impulsivligi, harakat tizimlarining buzilganligi natijasida yanada ko‘proq buziladi. Tez-tez bo‘lib turadigan bosh og‘rig‘i, vegetativ distoniya, nevroz xarakterdagi buzilishlar aqliy faoliyat jarayonlariga o‘zining salbiy ta’sirini o‘tkazadi. Bu toifaga apatik-dinamik buzilishlari bo’lgan oligofrenlami ham kiritish mumkin. Xulqi psixopat mazmun kasb etuvchi oligofrenlarda jinsiy intilishlaming buzilishi, daydib yurishga moyillik, o‘g‘rilikka ruju qo‘yish holatlari ko‘rinib turadi.Bunday nuqsonlar asosan meningoensefalit, meningit, bosh miyasi jarohat olgan oligofrenlarga xosdir. Bosh miya organik buzilishlari natijasida kelib chiquvchi aqliy nuqson bilan birga ma’lum analizatorlaming jarohatlanishi ham yuz berishi mumkin. Aqliy nuqson ko‘rish, eshitish, nutq va harakat tizimidagi nuqsonlar bilan birga keladi. Ba’zi hollarda aqliy nuqson marfkaziy falajlar bilan qo‘shilib ham kelishi mumkin. Buning sabablari turli-tuman bo‘lishi mumkin. Organizmda modda almashinuvining buzilishi, rezus faktor, genetik nuqsonlar ham bunday turdagi oligofreniyaning kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Aqliy nuqson peshona qism kamchiliklari bilan birga kelganda bilish faoliyatining maqsadga muvofiqligi qo‘pol buzilgan bo‘ladi. Ayrimlarida bo‘shanglik, so‘zsiz bo‘ysunish ko‘zga tashlansa, boshqalarida uyatsizlik, kayfiyatning sababsiz ustunligi, tez-tez diqqatning tarqalib turish hollari uchrashi mumkin. Bunday bolalar nutqi tashqi tomondan juda «boy, sermazmun» bo‘lib tuyulsa-da, aslida ularga o‘zlarining gaplarini tushunmaslik, birovlarning fikrlarini qaytarish, o‘zlariga tanqidiy qaramaslik xislatlari xosdir. Salbiy ta’sirlarning bola organizmiga ikki yoshidan keyingi ta’siridan kelib chiqadigan oligofreniya demensiya deb yuritiladi. Demensiyani keltirib chiqargan sabablar, uning kechish xususiyatlari, asoratlariga qarab organik, epileptik va shizofrenik demensiya kabi turlarga ajratiladi.