Mavzu: Asosiy morfologik qonuniyatlar: simmetriya turlari, metamorfoz

---

Referat..
Mavzu:Asosiy morfologik qonuniyatlar: simmetriya turlari, metamorfoz.
Simmetriya (dr. gr. symmétra — simmetriya) — figura elementlarining simmetriya markaziga yoki oʻqiga nisbatan joylashishi xossalarining har
qanday oʻzgartirishlar vaqtida oʻzgarmagan holatda saqlanishi.
"Simmetriya" so'zi bizga bolalikdan tanish. Oynaga qarab, biz yuzning nosimmetrik yarmini ko'ramiz, kaftlarga qaraymiz, shuningdek,
ko'zgu-simmetrik narsalarni ko'ramiz. Qo'limizga romashka gulini olib, biz uni poya atrofida aylantirib, gulning turli qismlarining kombinatsiyasiga
erishishimiz mumkinligiga aminmiz. Bu simmetriyaning yana bir turi: aylanish. Simmetriyaning ko'p turlari mavjud, ammo ularning barchasi doimo
bitta umumiy qoidaga amal qiladi: ba'zi o'zgarishlar bilan simmetrik ob'ekt har doim o'zi bilan mos keladi.Tabiat aniq simmetriyaga toqat qilmaydi .
Har doim kamida kichik og'ishlar mavjud. Shunday qilib, bizning qo'llarimiz, oyoqlarimiz, ko'zlarimiz va quloqlarimiz juda o'xshash bo'lsa ham,
bir-biriga mutlaqo o'xshash emas. Va shuning uchun har bir ob'ekt uchun. Tabiat bir xillik tamoyiliga ko'ra emas, balki izchillik, mutanosiblik
tamoyiliga ko'ra yaratilgan. Proportsionallik "simmetriya" so'zining qadimiy ma'nosidir. Antik davr faylasuflari simmetriya va tartibni go'zallikning
mohiyati deb bilishgan. Simmetriya qonunlarini me'morlar, rassomlar va musiqachilar qadim zamonlardan beri bilishgan va ulardan
foydalanganlar. Va shu bilan birga, ushbu qonunlarning ozgina buzilishi ob'ektlarga o'ziga xos joziba va aniq sehrli joziba berishi mumkin.
Shunday qilib, ba'zi san'atshunoslar Leonardo da Vinchi Mona Lizaning sirli tabassumining go'zalligi va magnitlanishini biroz assimetriya bilan
izohlaydilar.
Simmetriya uyg'unlikni keltirib chiqaradi, bu bizning miyamiz tomonidan go'zallikning zaruriy atributi sifatida qabul qilinadi. Bu shuni anglatadiki,
hatto bizning ongimiz ham simmetrik dunyo qonunlariga muvofiq yashaydi.
Vaylning fikricha, ob'ekt simmetrik deb ataladi, agar u bilan qandaydir operatsiyani bajarish mumkin bo'lsa, natijada boshlang'ich holat olinadi.
Biologiyada simmetriya - tirik organizmning o'xshash (bir xil) tana qismlari yoki shakllarining muntazam joylashishi, simmetriya markaziga yoki
o'qiga nisbatan tirik organizmlar to'plami.Ba'zida tirik organizmdagi organlarning ichki tuzilishi assimetrikdir. Masalan, yurak chap tomonda, jigar
o'ng tomonda joylashgan.
O'simliklar hayot jarayonida tuproqdan simmetrik molekulalardan kimyoviy mineral birikmalarni o'zlashtiradi va ularning tanasida ularni assimetrik
moddalarga aylantiradi: oqsillar, kraxmal, glyukoza.
Tabiatdagi assimetriya va simmetriya ikki qarama-qarshi xususiyatdir. Bular har doim kurash va birlikda bo'lgan kategoriyalardir. Materiya
rivojlanishining turli darajalari simmetriya yoki assimetriya xususiyatlariga ega bo'lishi mumkin.
Agar muvozanat tinch va simmetriya holati, harakat va nomutanosiblik esa assimetriya tufayli yuzaga keladi deb faraz qilsak, biologiyadagi
muvozanat tushunchasi fizikadagidan kam emas, deyishimiz mumkin. Biologik termodinamik muvozanatning barqarorligi printsipi bilan
tavsiflanadi Aynan barqaror dinamik muvozanat bo'lgan assimetriya hayotning paydo bo'lishi muammosini hal qilishda asosiy printsip deb
hisoblanishi mumkin.Vegetativ organlar (oʻsimliklarda) — yuksak oʻsimliklarning oziqlanishi va tashqi muhit bilan moddalar almashinuvini
taʼminlaydigan qism. Vegetativ koʻpayish vazifasini bajaradi. Asosiy Vegetativ organlarga barg va poyali novda hamda ildiz kiradi. Barg fotosintez,
ildiz suv va mineral moddalarni shimib olish vazifasini bajaradi. Evolyutsiya jarayonida V. o. oʻsimliklar quruqlikka chiqishi bilan tuzilishining
mukammallashuvi tufayli paydo boʻlgan. Tuban koʻp hujayrali % Oʻsimliklar (suv oʻtla-ri) va zamburugʻlarning vegetativ tanasi (tallomi) birmuncha
sodda va bir xilda tuzilgan boʻlib, organlarga boʻlinmaydi (ipsimon va ayrim plastinkasimon suv oʻtlari, zamburugʻlar mitselleysi). Koʻpchilik yirik
yashil va qoʻngʻir suv oʻtlarining tashqi koʻrinishi yuksak oʻsimliklar organlariga oʻxshaydi, yaʼni bargsimon, poyasimon yoki iddizsimon boʻladi, lekin
toʻqima tuzilishiga ega boʻlmagan qismlarga boʻlinadi.Oʻsimliklar morfologiyasi, fitomorfologiya — botanikaning boʻlimi; oʻsimliklarning tuzilishi va
forma hosil boʻlishi jarayonlaridagi qonuniyatlarni oʻrganadigan fan. Oʻsimliklar morfologiyasining tarixiy taraqqiyoti davomida undan oʻsimliklar
anatomiyasi, oʻsimliklar embriologiyasi, sitologiya mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Tabiatdagi oʻsimliklarning morfologik jihatdan turlitumanligini
aniqlash; tuzilishi, organlar va organlar sistemasining oʻzaro joylashuvi qonuniyatlarini oʻrganish; oʻsimliklarning umumiy tuzulishi va ayrim
organlarining individual rivojlanishida (ontomorfogenez) oʻzgarishini tadqiq etish; oʻsimlik dunyosining evolyutsion rivojlanishida organlarning
paydo boʻlishini izohlash (filomorfogenez); forma hosil boʻlishida turli xil tashqi va ichki omillar taʼsirini oʻrganish Oʻsimliklar morfologiyasining
asosiy muammolaridan hisoblanadi. Morfologik tadqiqotlarning asosiy metodlari — tasvirlash, chogʻishtirma va eksperimental metodlardir.
Birinchisi oʻsimlik organlari va organlar sistemasini tasvirlaydi (organografiya), ikkinchi metodda tasvirlangan material tavsiflanadi va h.k.
Eksperimental metodda nazorat etiladigan tashqi muhit kompleksi sunʼiy hosil qilinadi hamda bu sharoitda oʻsimliklarning morfologik reaksiyasi va
boshqalar oʻrganiladi. Oʻsimliklar morfologiyasi botanikaning boshqa boʻlimlari: oʻsimliklar paleobotanikasi, oʻsimliklar sistematikasi va filogeniyasi,
oʻsimliklar fiziologiyasi, oʻsimliklar ekologiyasi, oʻsimliklar geografiyasi va geobotanika, genetika va oʻsimlikshunoslik bilan chambarchas bogʻliq.
Oʻsimliklar morfologiyasi juda qadimdan oʻrganila boshlangan. 17-asrda Oʻsimliklar morfologiyasini nazariy umumlashtirish sohasida dastlabki
ishlar qilingan (italiyalik olimlar A.Sezalpin, M.Malpigi, nemis olimi I.Yung). Lekin Oʻsimliklar morfologiyasi soha sifatida 18-asr oxirlarida
shakllandi. Bu vaqtda "Oʻsimliklar metamorfozi haqida tajriba" ("Opnt o metamorfoze rasteniy", 1790) kitobi nashr qilinib, bunda I.V.Gyote
"morfologiya" terminini fanga joriy etishni taklif etdi.
19-asrning birinchi yarmida Oʻsimliklar morfologiyasi ancha rivojlandi. O.P.Dekandol (1827) Gyotedan mustasno organlar va ular metamorfozi
toʻgʻrisida xulosaga keldi. Ochiq urugʻlilar urugʻkurtagi ustidagi dastlabki tadqiqotlar angliyalik botanik R.Brounga tegishlidir; u ignabarglilarda
arxegoniy va spermiyni anikdadi. Oʻsimliklar morfologiyasi fanining chogʻishtirma metodi rivojlanishida nemis botanigi A.Braunning xizmati katta.
19-asrning 2-yarmi va 20-asr boshlarida Oʻsimliklar morfologiyasining rivojlanishiga Ch.Darvinning evolyutsion nazariyasi katta taʼsir koʻrsatdi
(qarang Darvinizm). Oʻsimliklar morfologiyasi evolyutsiyasidagi boshqa yoʻnalishlar rivoji, asosan, qazilma oʻsimliklarnn oʻrganishga asoslandi.
Mas, angliyalik botanik F.Bouer, nemis olimi G.Potonye va fransuz O.Linyelar tomonidan quruqlikdagi yuksak oʻsimliklar asosiy organlari
oʻrganildi. Gulning kelib chiqishi nazariyasi Oʻsimliklar morfologiyasi evolyutsiyasini tushuntirishda muhim ahamiyatga ega. Angliyalik botaniklar
N.Arber va J.Parkin va avstriyalik botanik R.Vettshteyn, rus botanigi X.Ya.Gobi mevalarning birinchi evolyutsion tasnifini ishlab chiqishdi.
Ontogenetik Oʻsimliklar morfologiyasi filogenetik va eksperimental Oʻsimliklar morfologiyasi bilan mustahkam aloqada rivojlandi. Nemis botanigi
A.Eyxler bargning rivojlanish tarixi (1869) va gul tuzilishi qonuniyatini (1878—82), rus botanigi V.A. Deynega esa bir pallali va ikki pallali oʻsimliklar
bargi otnogenezini tadqiq etdilar.

---

Oʻsimliklar morfologiyasining eksperemental metodi (termin K.A.Timiryazev tomonidan taklif etilgan, 1890)ning rivojlanishiga A.N.Beketov katta
hissa qoʻshdi; u oʻsimlik organlarining fiziologik funksiyalari va tashqi muhit taʼsirini forma hosil boʻlishida muhim omil deb hisobladi. Rus botanigi
N.F.Levakovskiy quruqlikda yashovchi oʻsimlik novdalarining suv muhitidagi holatini eksperemental oʻrgandi (1863), nemis fiziologi G.Fyoxting
oʻsimlik formasiga turli tabiiy sharoit taʼsirini eksperemental kuzatdi (1878—82) hamda oʻsimliklarda qutblik hodisasini ochdi. Nemis botaniklari
G.Klebs (1903) va K. Gyobel (1908) organlarning oʻsish formasi aniq omillar (yorugʻlik, namlik, oziq) ga bogʻliq ekanligini tajribada aniklashdi va
sunʼiy metamorfoz hosil qilishdi. Ekologik Oʻsimliklar morfologiyasi oʻsimliklar geografiyasi va ekologiyasi bilan bir vaqtda paydo boʻldi. Daniyalik
E.Varming va K.Raunkiyer, nemis botanigi A.Shimper mazkur yoʻnalishga asos solishdi. Chogʻishtirmamorfologik yoʻnalish V.Trollya (GFR) va
uning shogirdlari ishlari bilan boshlandi. Yopiq urugʻlilarning morfologik evolyutsiyasini rus botanigi A.L.Taxtajyan tavsiflab berdi. Ontogenetik va
eksperimental yoʻnalish oʻsimliklar fiziologiyasi bilan birga jadal rivojlandi (morfogenez). Morfogenez toʻgʻrisida amerikalik olim E.Sinnot ishlarida
batafsil maʼlumot beradi. Yuksak oʻsimliklarda organo va gistogenezning asosiy manbai hisoblangan novda va ildiz oʻsish konusini oʻrganish
boʻyicha bajarilgan ishlar ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Mazkur sohadagi nazariy umumlashmalar shved olimi O.Shyupp (1938), amerikalik —
A.Foster va uning xodimlari (1936— 54), K.Esau (196065), nemis G.Guttenberg (1960—61), angliyalik — F.Klous (1961)ga tegishli.
Oʻzbekistonda anatomik metod keng qoʻllanishi asosida morfogenez sohasida muhim ishlar olib boriddi; qiyin ekologik sharoitda yashovchi
obʼyektlarda organogenez etaplar va ularning tashqi muhitga bogʻliqligi toʻgʻrisidagi taʼlimot shular jumlasidandir. Chogʻishtirma ekologik
Oʻsimliklar morfologiyasi sohasidagi maʼlumotlar faqat forma hosil boʻlish qonuniyatini tushuntirish bilan birga ulardan amaliyotda foydalanishga
imkon berdi. Ontomorfogenez, ekologik va eksperimental Oʻsimliklar morfologiyasi sohasidagi tadqiqotlar oʻrmonchilik va oʻtloqchilikning biologik
asoslarini yaratishda hamda manzarali oʻsimliklar yetishtirish usullarini ishlab chiqishda ahamiyatga ega. Botanika bogʻlaridagi introduksiyalash
ishlarida ontogenetik va ekologik Oʻsimliklar morfologiyasi maʼlumotlariga asoslaniladi va ayni vaqtda bu ishlar yangi nazariy xulosalar uchun
material beradi. Oʻzbekistonda "Botanika" ilmiy ishlab chiqarish markazida ham Oʻsimliklar morfologiyasining turli sohalarida tadqiqot ishlari olib
boriladi.