Mavzu: Biologik sistemalarda tebranma harakatni o’rganish Reja

Mavzu: Biologik sistemalarda tebranma harakatni o’rganish
Reja:
1.Biologik jarayonlar termodinamikasi
2.Biologik jarayonlarni metematik modellashtirish
3.Ekspremental kuzatishlar
4.Biologik sistemalarda tebranma harakatni o’rganish

Biologik jarayonlarni matematik modellashtirish.

Avtotebranmali jarayonlar
Hayotiy jarayonlarning boshqarilishida hujayra va toqimalarda biokimyoviy ozgarishlar tezliklari hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Mahlumki, kimyoviy kinetika- reaktsiyaga kirishuvchi moddalar kontsentratsiyalari, rN,bosim,harorat va katalizatorlar singari tashqi omillarning kimyoviy ozgarishlar tezliklariga tahsirini organadi.
Demak, Kimyoviy kinetika kimyoviy jarayonlar kechishini belgilovchi qonuniyatlarni va ularning mexanizmini organadi.
Biologik jarayonlar kinetikasi
Biologik jarayonlar kinetikasi-biologik jarayonlar asosida yotuvchi biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etuvchi substratlar kontsentratsiyasi, fermentlar va ularning aktivator va ingibitorlari, muhit rN darajasi, harorat singari omillarning biokimyoviy reaktsiyalar tezliklari orqali biologik jarayonlar tezliklariga tahsirining qonun-qoidalarini organadi.
Kinetikada kimyoviy reaktsiyalar birinchi, ikkinchi, uchinchi, nolinchi va kasr tartibli reaktsiyalarga bolinadi. Reaktsiya tartibi reaktsiya tezligini ifodalovchi tenglamadagi reakgentlar kontsentratsiyasi darajalarining yigindisidan iborat kattalik hisoblanadi. Agar reaktsiyaga tezligi reaktsiyaga kirishuvchi bitta moddaning kontsentratsiyasiga bogliq bolsa,
vq d’/dtq k [A] 1, bu reaktsiyaga birinchi tartib-dagi reaktsiya deb ataladi.
d’/dtq k [A] 2, bu reaktsiyaga ikkinchi tartibdagi reaktsiya deb ataladi.
Kinetik tenglamada kontsentratsiya korsatilmagan bolsa, d’/dtq k 0, bu reaktsiya nolinchi tartib reaktsiya deb ataladi.
Reaktsiyada ishtirok etuvchi moddalar kontsentratsiyalari hajm birligidagi modda miqdorini ifodalaydi va molg l bilan olchanadi.
Reaktsiya tezligi esa, reaktsiyaga kiri-shuvchi modda kontsentratsiyasining vaqt birligi davomida ozgarishlari bilan belgilanadi.
Reaktsiyaga kirishuvchi boshlangich mod-dalar kontsentratsiyasi togri reaktsiyada vaqt davomida kamayib boruvchi qiymatga, hosil boluvchi moddalar kontsentratsiyasi ortib boruvchi qiymatga ega boladi.
Kimyoviy reaktsiyada haqiqiy va ortacha tezlik qiymatlari farqlanadi.Agar modda kontsentratsiyasining cheksiz qisqa vaqt dt davomida ozgargan cheksiz kichik miqdorini dS bilan belgilasak, unda reaktsiyaning haqiqiy tezligi quyidagicha ifodalanadi:
vq + dS/ dt .
Kimyoviy reaktsiyada moddaning kontsentratsiyasi t1 qiymatdan t2 qiymatga qadar mahlum bir vaqt ichida C1dan C2 gacha ozgarganda, kimyoviy reaktsiyaning ortacha tezligi quyidagicha ifodalanadi:
vq + S1S2/ t2 t1 .
Bunda kimyoviy reaktsiya tezligi musbat (+) qiymatga ega boladi. Agar reaktsiya tezligi dastlabki moddalardan birining kontsentratsiyasi kamayishi bilan aniqlansa,
dS/ dt tenglik oldiga manfiy ishora (-) qoyiladi. Agar reaktsiya tezligi reaktsiya mahsulotlaridan birining ozgarishlari bilan aniqlansa tenglik oldiga musbat (+) ishora qoyiladi.
Kimyoviy reaktsiya tezligiga reaktsiyaga kirishayotgan dastlabki moddalar xususiyatlari, kontsentratsiyasi,harorat,bosim,katalizator va ingibitor moddalar, yoruglik, muhitning rN-korsatkichi kabi omillar kuchli tahsir korsatadi.
Gulberg va Vaage qonuni
Kimyoviy reaktsiya tezligi reaktsiyaga kirishayotgan moddalarning kontsentratsiyasiga to’g’ri ‘ro’ortsional.
Bu qonunga muvofiq, A+V→S ko’rinishda amalga oshuvchi kimyoviy reaktsiyada reaktsiya tezligi kuyidagicha ifodalanadi:
v qk[A]۰ [B]
Bu yerda: v –kimyoviy reaktsiya tezligi, [A],[B]- kimyoviy reaktsiyaga kirishayotgan AvaV moddalarning molg/l b-n ifodalangan konts., K-tezlik konstantasi.
Agar A qB q1 bolsa, u holda v qk ga teng boladi. Demak,
K-qiymat reaktsiyaga kirishayotgan moddalarning kontsentratsiyasi 1 molg/l ga teng bolgan holatdagi reaktsiya tezligi,yahni solishtirma tezlik hisoblanadi. K-qiymati reaktsiyaga kirishuvchi reagentlar tabiatiga, haroratiga va katalizatorlar ishtirokiga bogliq bolib, moddalar kontsentratsiyasiga bogliq emas.
Kimyoviy reaktsiya tezligiga harorat ozgarishlari-ning tahsiri asosida quyidagi jarayon yotadi.Yahni kimyo-viy reaktsiyalarda reaktsiyaga kirishuvchi atom va molekula-larning qozgalish holatiga otishi natijasida ularning reaktsiyaga kirishish faolligi ortadi. Bu zarrachalarning qozgalish holatiga otkazish uchun reaktsiya haroratini oshirish talab etiladi.
Kimyoviy reaktsiya tezligiga harorat ozgarishlariga bogliq ozgarishini dastlab Ya.Vant-Goff tajribalar asosida kashf qilgan va bu qonuniyat quyidagicha ifodalanadi:
Vant-Goff qonuni
Harorat har 10° Sga oshirilganda kimyoviy reaktsiya tezligi o’rtacha 2-4 marta ortadi.
tqV0γ ∆t/10
Bu tenglamada γ-harorat 10° Sga ko’tarilganda kimyoviy reaktsiya tezligining necha marta ortishini ko’rsatuvchi sonni ifodalaydi.
Termodinamik sistema deb - ku sonli zarrachalardan tashkil togan, sirt yuzasi bilan tashki muxitdan ajralib turadigan xar kanday real borlikka ay-di.
Mavjud sistemalar, ularning tashki muxit Bilan amalga oshadigan alokasining xarakteriga karab, izolirlangan, yoik va ochik sistemalarga ajratiladi.
Izolirlangan sistema deb- tashki muxit bilan na energiya na modda almashinadigan sistemalarga ay-di.
Sistema muxit bilan fakat energiya alamshinuvida bulib, modda alamasha olmasa, bunday sistemana yoik sistema d-di.
Sistema tashki muxit bilan xam moda xam energiya almashinuvida bulsa, bunday sistemaga ochik sistema d-di.
Termodinamik arametrlar.
Xar kanday sistemaning xolati uning arametrlari yigindisi bilan belgilanadi va arametrlardan birortasining uzgarishi, sistema xolatining uzgarishiga sabab buladi.
Sistemani tashkil etgan zarrachalar massasi va mikdoriga boglik bulgan arametrlar-ekstensiv arametrlar deb ataladi. Ularga massa, xajm, issiklik sigimi, kulonlarda ifodalangan zaryad mikdori, birikmaning molg mikdori misol buladi.
Sistemani tashkil etgan zarrachalar massasi va mikdoriga boglik bulmagan arametrlar-intensiv arametrlar deb atalib, ularga tezlik, entroiya uzgarish tezligi, kimyoviy potentsial, kuchlanish, bosim, xarorat misol buladi.Adabiyotlarda arametrlar funktsiyalar deb xam ataladi.
Energiya- energiya bu materiya xaraatiningning(muayyan bir shaklidan ikkinchi bir shakliga utishining) ulchovi bulib. U sistemaning ish bajarish kobiliyatini kursatadi.
Tabiatni tekshirish buyicha tulangan mahlumotlar asosida fizika energiyaning saklanish konunini kashf etdi. Bu konunga asosan, energiya yukolmaydi va yukdan bor bulmaydi. Bordi-yu, jarayn davomida muayyan bir tur energiya yukolsa, uning urniga energiyaning boshka turi aydo buladi.
Energiyaning intensiv va ekstensiv arametrlar kuaytmasi tarzida ifodalash mumkin. Mas-n, kimyoviy energiyani µM (bu yerda µkimyoviy potentsial, M-molekulyar massa), issiklik energiyasini TS(T-xarorat, S-entroya),elektr yenergiyasini EI (E-kuchlanish, I-tok kuchi); gazning mexanik yenergiyasini ‘V(‘-bosim, V-xajm) tarzida ifodalah mumkin.
Jaraen.Sistemada uzgarishlarning amalga oshish yuli jaraen deb atalib, ular kaytar va kaytmas deb ikkiga bulinadi.Kaytar jaraenlar amalga oshganda, tashki muxitda e’ufhbi sodir bulmaydi. Kaytmas jaraenlar amalga oshganda esa,tashki muxitda uzgarish yuzaga keladi.
Klassik termodinamika, sistema arametrlari, oxirgi natijada, uning barcha nuktalarida bir xil bulib koladigan, yagni termodinamika muvozanat karor toadigan xolatga intiluvchi sistemalar bilan ish kuradi.
Termodinamik muvozanat.Bu sistemaning shunday bir xolatiki, bunday xolatdagi sistemaning ish bajarish kobiliyati nolga teng bulib, sistema bunday xolatdan uzligicha chika olmaydi.
Xujayrada kechadigan bir kator jarayonlar (substrat va metabolitlar transorti,ATF sintezi, ion tarkibi xamda su mikdorining doimiyligi) moddalarning membrana orkali transortiga boglik.
Biologik jarayonlar termodinamikasi.
Biologik jarayonlar termodinamikasi - biologik jarayonlarda termodinamik qonunlarini qollanilishini korib chiqadi. Biologik holatlardagi qaytmas jarayonlarning tahlili termodinamikaning qollanilish natijalarini muhokama etadi.
Termodinamika nimani organadi?
Erkin energiyaning miqdoriy kamayishi yoki koayishini;
Energiyaning ozgarishini, yahni energiya transformatsiyasini;
Biologik sistemalar va jarayonlar hamda atrof-muhit ortasidagi energetik balans ozgarishini;
Tirik sistemalarda energiya almashinuvining umumiy qonuniyatlarni;
Kimyoviy jarayonlar asosida energiyaning foydali ishga aylantirilish holatlarini;
Xulosa qilib aytganda, organizmda moddalar almashinuvi energiyaning bir turdan ikkinchi turga otishini organadi.
Termodinamikada sistema termini ko qollaniladi. Sistema atrofdagi fazodan shartli ravishda ajratib qoyilgan jism va jismlar yigindisidir va sistemaning tashkil etuvchi jismlari orasidagi energiya almashishi mumkin. Termodinamik sistemaning holati uning fizik va kimyoviy xossalariga bogliqdir va ushbu xossalar ozgargan holatda sharoitda sistema holati ham ozgaradi.
Sistemalarga misol: biomakromolekula, mitoxon-driya, hujayra, yurak, organizm, biosfera, quyosh sistemasi va h.z.
Sistema bilan atrof-muhitning ozaro bogliqligi xarakteriga qarab quyidagi tilarga bolinadi.
Ajratilgan (izolirlangan) sistema tashqi muhit bilan ozaro energiya va modda almashinuvi sodir bolmaydi. Demak, ularda energiya va massa ozgarmay qoladi. Masalan, ideal Dgyuar idishining ichidagi suyuqlik sistemasi bunga misol boladi. (Termos ichidagi suyuqlik)
Yoiq sistema tashqi muhit bilan faqat energiya almashinib turadi, lekin sistema chegarasida modda almashinuvi sodir bolmaydi. Bunday sistemalarning massasi doimiy boladi, energiyasi esa ozgarib turadi.
Ayrim chekinishlarni inobatga olgan holda, bu sistemaga Yerni misol qilib korsatsak boladi, yahni Yer Quyoshdan doimo energiya olib turadi.
( olovni ustida qaynab turgan idishdagi suv)
Ochiq sistema tashqi muhit bilan ham energiya va ham modda almashinuvi sodir boladi. Natijada ularning massasi va ichki energiyasi ozgarib turadi.
Termodinamika nuqtai-nazaridan tirik organizmlarga, xujayralarga, toqimalarga ochiq sistemalar deb qarash mumkin.
Energiya bu materiyaning asosiy harakat shakli hisoblanadi va sistemaning ish bajarish qobiliyatini ozida aks etti-radi. SHartli ravishda energiyani in-tensiv faktorni ekstensiv faktorga koaytirish orqali ifodalash mumkin. Masalan, ‘v (‘-bosim, v-hajm), TS (T-harorat, t+273ºC) S-entroiya), M-m (M-kimyoviy potentsial, m-massa) va h.z.
Termodinamik arametrlar
Xar kanday sistemaning holati uning arametrlari yigindisi bilan belgilanadi va arametrlardan birortasining ozgarishi, sistema holatining ozgarishiga sabab buladi.
Sistemani tashkil etgan zarrachalar massasi va miqdoriga boglik bolgan arametrlar-ekstensiv arametrlar deb ataladi. Ularga massa, xajm, issiklik sigimi, kulonlarda ifodalangan zaryad mikdori, birikmaning molg mikdori misol buladi.
Sistemani tashkil etgan zarrachalar massasi va miqdoriga boglik bolmagan arametrlar-intensiv arametrlar deb atalib, ularga tezlik, entroiya ozgarish tezligi, kimyoviy potentsial, kuchlanish, bosim, harorat misol boladi.
Adabiyotlarda arametrlar funktsiyalar deb xam ataladi.
Jarayon nima? Sistema arametrlari ozgarishiga jarayon deb ataladi. Termadinamik sistemada amalga oshuvchi jarayonlar quyidagilardan iborat:
Adiabatik jarayon- bu jarayon ajratilgan sistemalarda amalga oshadi. Sistema bunday jarayonda faqat ozining ichki energiyasi hisobiga ish bajaradi.
Izotermik jarayon- bu jarayon ozgarmas haroratda, yahni termodinamik sistema Tqconst holat yuzaga kelganda amalga oshadi.
Izoxorik jarayon- bu korinishdagi jarayon termodinamik sistema hajm vqconst holat yuzaga kelganda amalga oshadi.
Izobarik jarayon- bunday jarayonlar ozgarmas bosimda ‘qconst holat yuzaga kelganda amalga oshadi. Masalan, ogzi ochiq idishda amalga oshayotgan reaktsiyalar bunga misol bola oladi.
Termodinamik funktsiyalar nima?
Termodinamik sistemaning arametrlari orqali tavsiflanadigan xossalar termodinamik funktsiyalar deb ataladi.
Asosiy termodinamik funktsiyalar soni beshta bolib, ular quyidagilardan iborat:
Ichki energiya - ( dUqdQ-dA),
Entalgiya ( dHq dU +’dv),
Entroiya ( dS> dQ/T),
Gibss energiyasi (GqU+’v-TS),
Gelgmgolgts energiyasi - (Fq U-TS).
Termodinamikaning birinchi qonuni
Termodinamikaning birinchi qonuni umumiy holatda energiya saqlanishi, issiqlik aylanishi jarayonlarini tushuntiradi.
Bu qonuni energiya saqlanishi va bir turdan ikkinchi turga aylanishi togrisidagi qonundir, yahni energiya yoqdan bor bolmaydi va yoqolib ketmaydi, u faqat bir turdan ikkinchi turga aylanishi mumkin.
Sistemaning ichki energiyasi deb, qarab chiqilayotgan sistemadagi energiyaning hamma turlari yigindisiga aytiladi va u moddalarning massasi, tabiati va tashqi sharoitlarga bogliq boladi.
Termodinamikaning birinchi qonuniga asosan sistemada tashqi muhitdan yutilgan issiqlik (dQ), sistema ichki energiyasini (dU) ozgartirishga va sistema bajaradigan umumiy ishga (dA) sarflanadi va quyidagicha ifodalanadi:
(Q q dU + (A,
(A q ‘dV + (Amax.
Umumiy korinishda (A-termodinamik sistemada tashqi bosim -’dVga qarshi ish bajarib, kimyoviy ozgarishlarni keltirib chiqaruvi maksimal foydali ish (A max
iborat va bu quyidagicha ifodalanadi:
(A q ‘dV + (Amax
(Q q dU + ‘dV + (Amax
Bunda sistemadagi issiqlik miqdoriga mos, holat funktsiyasi entalgiyani kiritamiz va bundan termo-kimyoviy Gess qonuni kelib chiqadi: dH q dU + ‘dV
Bu tenglamaga muvofiq kimyoviy reaktsiyaning issiqlik effekti - (Q oxirgi va dastlabki holatlar entalg-iyalari ortasidagi farq bilan ifodalanadi.
“Entalgiya yunoncha sozdan olingan bolib, qizdiraman degan mahnoni anglatadi.
Gess qonuni- 1840 y. G.I.Gess tomonidan kashf qilingan qonun yordamida termodinamik sistemalarda murakkab biokimyoviy jarayonlarning boshlangich va oxirgi hosil bolgan mahsulotlar energiyasi aniq bolgan sharoitda ajralib chiqqan issiqlik miqdorini hisoblash imkonini beradi.
Gess qonuni oziq-ovqat mahsulotlarining quvvatini (kaloriyasini) aniqlashda qollaniladi.
Oddiy moddalardan bir molg birikma hosil bolganda ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik miqdori shu birikmaning hosil bolish issiqligi deb ataladi.
Bir molg toliq yonganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdori esa, moddaning yonish issiqligi deb ataladi. Reaktsiyaning issiqlik effekti jarayonning qanday usulda olib borilishiga bogliq emas, balki reaktsiyada ishtirok etayotgan dastlabki va oxirgi holatiga bogliq. Kimyoviy reaktsiyaning issiqlik effektini hisoblash uchun reaktsiya mahsulotlarining hosil bolish issiqliklari yigindisidan, reaktsiya uchun olingan dastlabki moddaning hosil bolish issiqliklari yigindisini ayirib tashlash kerak:
dHq ΣdHmahs.– ΣdHdastl.modda
dH- reaktsiyaning issiqlik effekti;
ΣdH–reaktsiya mahsulotlarining hosil bo’lish issiqliklari yig’indisi.
ΣdH-dastlabki moddalarning hosil bo’lish issiqliklari yig’indisi.
Odam organizmi ustida o’tkazilgan tajribalarda ham TD 1-qonuni tasdiqlangan. Mas-n, sutka davomida qabul qilingan oziq moddalar tarkibida mavjud energiya miqdori va bu vaqt davomida organizmdan ajralgan issiqlik energiyasi ortasidagi termo-dinamik moslik mavjudligi qayd etilgan.
Termodinamikaning ikkinchi qonuni
Bu qonun tabiiy jarayonlar qaysi yonalishda oz-ozidan sodir bolishini aniqlaydi. Bu qonunga asosan, is-siqlik sovuq jismdan issiq jismga komen-satsiyasiz oz-ozidan ota olmaydi degan xulosa kelib chiqadi.TD 2-qonuni asosida termodinamik sistema holatini ifodalash uchun holat funktsiyasi-entroiya (S) tushunchasi kiritilgan. Entroiyaning qaytar jarayonlarda ozgarishi quyidagi tenglama asosida hisoblanadi: dSqS2-S1qQ/T
B Entroiya ozgarishlari sistema tomonidan yutilgan umumiy issiqlik qiymati Q/T ga bogliq. Sistemada kechuvchi jarayonlarning qaytar va qaytmas korinishda kechishiga bogliq holatda quyidagi tenglik keltiriladi:
dS>Q/T
Izolirlangan sistemalarda muvozanatlangan jarayonlarda bu qiymat ozgarmas va muvozanatsiz jarayonlarda esa osuvchi qorinishda aks etadi.
Demak, entroiya modda yoki sistemada yuz berishi mumkin bolgan va uzluksiz ozgarib turadigan holatlarni xarakterlovchi juda muhim funktsiya hisoblanadi. u yerda:Q-harorat (T) qiymatida yutilagn yoki ajralib chiqqan issiqlik miqdori. “Entroiya” yunoncha sozdan olingan bolib, ozgarish degan mahnoni anglatadi (S).
Bu yerda:N-Avogardro soni, R-universal gaz doimiysi, k-Bolgtsman doimiysi-(k-1,3806۰10-23A/K).
L.Boltsman nazariyasiga muvofiq mikroholatlar soni bilan entro’iya orasida quyidagicha bog’lanish mavjud:
SqR/NlnW yoki Sqk lnW
W-mikroholatlar soni yoki termodinamik ehtimollik d-di. Modda yoki sistema tartibli holatdan tartibsiz holatga otganda entroiyasi ortadi va bu holat quyidagicha ifodalanadi:
dSq R ln
(2-holatdagi tartibsizlik /1-holatdagi tartibsizlik)
Entroiyaning ozgarishi moddava sistemaning tartibsizlik darajasiga roortsional hisoblanadi.
Maksimal foydali ish ozgarishlari dAmax erkin energiyaning termodinamik ozgarishlari bilan bogliq boladi.
FqU-TS
Bu tenglama Gelgmgolgts erkin energiyasini ifodalaydi. Toliq termodinamik potentsial esa G bilan belgilanib, quyidagicha ifodalanadi:
GqU+’V-TS
Bu tenglama Gibss erkin energiyasini ifodalaydi.
Yuqorida keltirilgan qimatlar termodinamikaning 1-2-qonunlari asosida T,V,’-arametrlarning ozgarishlariga bogliq korinishda ifodalanadi.
Muhit harorati va hajmi ozgarmas holatda (T,Vqconst) maksimal ish quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
(Amax < - d(U-TS)qTdS-dUq-(dF)T,V korinishdagi tenglama bilan,
Muhit harorati va bosim ozgarmas holatda (T,rqconst) maksimal ish quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
(Amax < - d(U+’v-TS)qdS-dU-’dvq-(dG)T,’
Bunda < belgi jarayon qaytmasligini bildiradi. F vaG funktsiyalar qiymati asosida sistemada oz-ozidan boruvchi jarayonlarda muvozanat qaror toishini baholash mumkin.
Foydali ish bolmagan sharoitda:
(dF)T,V <0, (dG)T,’ <0 qiymatga ega boladi.
Barqaror muvozanat qaror togan sistemalar esa,
(dF)T,V q 0; (dF)T,V > 0
(dG)T,’ q0 (dG)T,’ > 0 qiymatga ega boladi.
Biokimyoviy jarayonlarda, asosan, hajm-V va bosim-’ ozgarishlari hisobga olinmasa ham boladigan qiymatga ega boladi va bunday holatda:
dFq-SdT-’dv
dGq-Sdt+vdqdF+’dv+vd’ ifodalanadi.
Statsionar holat nima?
Termodinamik sistema arametrlari (V,’,T va boshqalar) muhit bilan ozaro tahsirlashishida vaqt davomida ozgarmasa, sistema holati statsionar holat deyiladi.
Termodinamik nuqtai-nazaridan tirik xujayra ochiq sistemadir va uning normal faoliyati sistemadagi statsionar holat barqarorlik muvozanat korsatkichiga bogliqdir.
I.R. rigojin teoremasi tashqi arametrlarning ozgarmaslik holida, statsionar holatda entroiya hosil qilish tezligi minimal kattalikka intiladi.
Ushbu teoremaga asosan,statsionar holatda entroiya osish tezligi, yahni entroiyaning vaqtga nisbatan olingan funktsiyasi (dSi/dt) qaytmas jarayonlar borishiga bogliq. Bunda energetik muvozanat yigindisi ikki qarama-qarshi oqim: musbat entroiya (xujayradan tashqi muhitga yonalgan) va manfiy entroiya (tashqi muhitdan xujayraga yonalgan) qiymati bilan tavsiflanadi.
Sistemaning barqaror holatda bolishi, yahni xujayra normal ishlashi uchun ushbu ikki oqim ortasida muvozanat tahminlanishi lozim. Oz-ozini boshqaruvchi jarayonlarning buzilishi yuqoridagi muvozanat holatini izdan chiqaradi,natijada sistema halokatga uchraydi. Termodinamik sistemaning qozgalgan holatdan barqaror holatga ota olish xarakteri statsionar holat barqarorligi kriteriysi hisoblanadi.
Biologik sistemalarda bir necha barqaror statsionar holatlar bir qaqtning ozida mavjud boladi. Sistemada statsionar holatlarga otishda kesishish nuqtasi bifurkatsiya nuqtasi deb ataladi.
Bir necha barqaror statsionar holatga ega va ular ortasida beqaror nuqta orqali otish imkoniyati mavjud bolgan sistemaga trigger sistema deb nomlanadi.
Trigger sistemalar kimyoviy reaktsiyalarda reagent kontsentratsiyasi oshirilganda sistemadagi trigger otish holatini kuch yoki maxsus otish usuli deb ataladi. Trigger otishlar sistemadagi barqaror statsionar holatlar va ular ortasidagi otishlar imkoni bolgan biologik jarayonlarning modellarini tuzishda qulaylik yaratadi.
vq d’/dtq k [A] 1
vq d’/dtq k [A] 2
tqV0γ ∆t/10