Mavzu: Chiĝatoy ulusining ma'muriy tuzilishi va boshqaruv tartiblari

Mavzu: Chiĝatoy ulusining ma'muriy tuzilishi va boshqaruv tartiblari

Chigatoy ulusi-mamuriy tuzulishi va boshqaruv tartiblari
Orta asrlarning manbalarining malumotlariga kura, XII asr oxiri-XIII asr boshlarida muFul kabilalari va elatlarining kudratli davlatga birlashuvi jarayonlari bulib utadi. Yozma manbalarda muFullar menu(menva) nomi bilan ilk marotaba Xitoyning Tan sulolasi (618-908 y.y.) solnomasida tilga olinadi. Aksariyat manbalarda muFullarning birlashuv jarayonlari Temuchin nomi bilan boFlanadi.
Malumotlarga kura, Temuchin 1155 yilda tuFilgan bulib, boy muFul zodagoni Yesugay Baxodirning uFlidir XII asr urtalariga kelib Baykal kuli atrofi, xozirgi MuFuliston xududlarida yashovchi turkiy va tungus-manjur kabilalarining kupchiligi Yesugay Baxodir tasiriga uta boshlaydilar. Yegusay tatar va markit kabilalariga karshi urushlar paytida 1185 yilda xoinona uldirilgandan sung tashabbus uning uFli Temuchin kuliga utadi. Temuchin 1186-1204 yillar davomida xokimiyat uchun kurash olib borib fakat muFullarnigina emas, ular bilan kushni bulgan tatar, markit, kerayit, jaloyir, nayman, uYFur, korluk kabi kuplab kabilalarni uz kuli ostida birlashtirib, kuchli davlatga asos soladi
1206 yilning baxorida MuFulistondagi Onon daryosi irmoklaridan birining soxilida uz xokimiyatining tulik mustaxkamlab olgan Temuchin mugullarning umum kurultoyini chakiradi.
► Temuchinning tarafdorlari - mug’ul zodagonlari tuplangan bu kurultoyda u oliy muFul xukmdori - xon deb tantanali e’lon kilinadi va davlatning bosh shamani Teb Tangriy unga “Chingizxon” degan faxriy nom beradi (“Chingizxon” - kuchli, buyuk degan ma’noni anglatadi).
► Qurultoyda Chingizxon uz tuFi - bayroFini kutarib, unta lavozimni joriy etadi va uni uz yakinlariga takdim etadi. Saxrodagi Korakurum shaxri yangi davlatning poytaxti kilib belgilanadi. Yangi muFul davlati - Yeke Mungol ulus ( Buyuk mugul davlati ) deb atalib uning boshkaruvi “Altan urug” (Oltin urug) kuliga utdi.
O’z xokimiyatini mustaxkamlab olgan Chingizxon uz xarbiy kuchlarini islox kilib, davlati sarxadlarini kengaytirish xarakatini boshladi. U 1209 yilda tanFutlarni, 1211 yilda uyg’urlarni, 1215 yilda esa shimoliy Xitoyni poytaxt Chjundu (Pekin) shaxri bilan birgalikda uziga tobe kilib oldi.
XIII asr uninchi yillari oxiriga kelib Sharkda ikkita yirik davlat - Xorazmshox - Anushteginlar va Chingizxon davlatlari mavjud bulib, ular urtasida urush bulishi mukarrar edi. Chingizxon 1219 yilda uz uFillari boshlik 200 mingga yakin asosiy xarbiy kuchlari bilan Xorazmshoxlar davlati ustiga yurish boshladi. Bu kuchlar usha yili yozni Irtish daryosi buyiga utkazib, sentyabr oyida chegaradan utadi. Chegaradan utgan Chingizxon uz kushini bilan janubiy
Chigatoy ulusi-mamuriy tuzilishi va boshkaruvi
1227 yilda Chingizxon vafot etganidan sung uning davlati kuyidagi turtta ulusga bulindi:
Jujiylar (Juji avlodi) - Dashti Qipchoq.
Chigatoiylar (Chigatoy avlodi) - Yettisuv, Movarounnaxr, Sharkiy Turkiston.
Xulagiylar (Tuluxonning ugli Xulagu avlodi) - Eron.
Yuan dinastiyasi (Tuluxon avlodi) - Mugiliston va Xitoy.
XIII asrning urtalariga kelib bu ikki siyosiy kuchlar urtasidagi kurash ancha susaydi. Chunki, barcha mugul zodagonlari keng kulamda davom etayotgan boskinchilik urushlariga faol ishtirok etib, bosib olingan xalkdarning boshkaruviga deyarli aralashmay kuydilar. XIII asr 60-yillari oxirlarida yagona mugul imperiyasi bir nechta mugul davlatlariga bulinib ketishi natijasida Chigatoy ulusi tashkil topadi va Chigatoy zodagonlari urtasida siyosiy kurash avj oladi.
1326-1334 yillarda xokimiyatni boshkargan Oloviddin Tarmashirin utrok xayot ananalarini kattik turib ximoya kiladi. Tarmashirin siyosatidan norozi bulgan kuchmanchi mugul zodagonlari 1334 yilda isyon kutarib uni uldirishadi. Tarmashirindan sung xokimiyat tepasida bulgan Changshi (1334 y.), Buzan (1334¬1338 yy.), Eson Temur (1338-1342 yy.), Muxammad (1342-1343 yy.) lar davrida Movarounnaxrning ijtimoiy-siyosiy, iktisodiy xayotida sezilarli uzgarishlar bulmadi. Aksincha, maxalliy kabilalar xokimiyati, urug boshliklarining tasiri bu paytga kelib yanada kuchayadi va Chigatoy xukmdorlari xokimiyatining kudrati pasaya boshlaydi.Chingizxonning ikkinchi ugli Chigatoyga Oltoy toglarining janubiy sarxadlaridan to Amudaryo va Sindgacha bulgan yerlar berilgan bulib, bu ulus tarkibiga Sharkiy Turkiston, Yettisuvning katta kismi va Movarounnaxr xamda ung kirgok Amudaryodagi Balx, Badaxshon, Gazna, Kobul kabi xududlar kirgan.
Chigatoy ulusiga dastlabki noib etib tayinlangan Maxmud Yalavoch ixtiyorida mugullarning tayanchi bulgan solik y^uvchi muFul boskoklari, maxalliy xokimlar, xarbiy mamurlar - dorugalar xamda muFul xarbiy bulinmalari bor edi. Yalavoch Xujandda turib uz kul ostidagi xarbiy bulinmalari yordamida davlatni boshkargan va soliklar yiFar edi. Buxoroda esa maxalliy zodagonlar va ruxoniylar vakillari boshkaruvni uz kullariga olgan edilar. Ular maxalliy amirlar va sadrlar xisoblangan.
Maxmud Yalavoch davridayok (1227-1239 yy.) kupchilik aslzoda zodagonlar, savdogarlar va kisman ulamolar xam uz jonlari xamda kolgan mol- mulklarini saklab kolish maksadida muFullar xizmatiga uta boshlagan edilar. Ulusda uzlarini tayanch va kullab-kuvvatlovchi kuchlari bulishini xoxlagan mugul xukmdorlari xam bu toifadagi kishilarga raxnamolik kilar edilar. Chigatoy ulusida viloyat xukmdorlari xon, oliy xukmdorlar esa koon yoki xokon deb yuritilgan bulib, ular davrida ulponu soliklar mikdori osha borib, yangi soliklar xam joriy etila boshlanadi
Chigatoy dalatida ulus xukmdorlari va Chingiziylar XIV asrning boshlariga kadar kuchmanchilar xukmdorlari bulib koldilar va Movarounnaxrning ichki boshkaruviga bevosita aralashmaganlar. Chigatoy ulusida umuman olganda, ilgarigi ijtimoiy tuzum saklanib kolgan va ayrim viloyatlar xamda shaxarlardagi (Buxoro, Utror, Shosh, Xujand, Fargona, Talas) maxalliy boshkaruvda mugullargacha bulgan maxalliy axoli vakillari doruga xon Ulug nuyon tamgachi noib Kutvol Kadxudo Yorguchi turgan. Ular Kebekxon davrigacha maliklar unvonida bulib, mustakil boshkaruvni amalga oshirganlar va uz viloyatlarida tangalar zarb etganlar.
Manbalar maxalliy xokimlar va Chigatoy ulusining utrok viloyatlari oliy xukmdorlari urtasidagi munosabatlar xakida tulik malumotlar bermaydi. Shuningdek, ulusdagi maliklar va sadrlar xamda mugullardagi dorugachilar urtasidagi munosabatlar xam uncha anik emas. Aftidan, dorugachilar buysundirilgan shaxarlarni maxalliy xokimlar bilan bilgalikda boshkarganlar. Movarounnaxr bosib olinganidan sung Chingizxon barcha shaxarlarda dorugachilarni kuyib, keyinchalik ularga axolini ruyxatga olish, maxalliy axoli orasidan kushin yigish, pochta alokalarini yulga kuyish, turli soliklar, ulponlar va yiginlar tuplash xamda ularni saroyga yetkazish vazifasi yuklatilgan
Xullas, XIV asrning 40-yillariga kelib, uzaro urushlar natijasida Chigatoy davlatining inkirozi kuzga tashlanib kolgan edi. Davlatning sunggi xonlaridan biri Kozonxon (1343-1346 yy.) markaziy xokimiyat tasirini kuchaytirishga xarakat kilib, uziga amir unvonini olib, davlat boshkaruvida kattik siyosat olib borgan bulishiga karamay uzaro kurashlar avj olishi natijasida Kesh (Shaxrisabz) va uning atrofidagi yerlar Xoji Barlos boshchiligidagi barlos urui Xujand Boyazid Jaloiriy boshchiligidagi jaloyirlar kuliga utdi. Balx va uning atrofidagi yerlar Kozonxonning nabirasi Amir Xusayn kuliga utdi. ShibirF0nda Muxammadxuja Apverdi xokimiyatni kulga oldi. Shuningdek, Buxoroda sadrlar, Xuttalondan maxalliy xokimlardan bulgan Kayxusrav, Termizda sayidlar, Choch va FarF0nada maliklar, Badaxshonda maxalliy xukmdorlar xokimiyatni kulga o
Manbalar va adabiyotlar
1. Abduualimov B.Bayt al-xikma va Urta Osiyo olimlarining Bagdoddagi ilmiy faoliyati. - T.: Toshkent islom universiteta nashriyoti, 2004.
2. Bosvort K.E. Musulmon sulolalari. - T.: Fan, 2007.
3. Vouidov Sh., Sodirov A. Sharkning mashxur sulolalari. - T.: Akademnashr, 2013.
4. Buniyatov Z.M. Gosudarstvo xorezmshaxov-anushteginidov 1097 - 1231. - M.: Nauka, 1986.
5. Nizomulmulk. Siyosatnoma. - T.: Yangi asr avlodi, 2008.