Mavzu: Monologik matnda mazmun izchilligi va ohang

---

*
Mavzu: Monologik matnda 
mazmun izchilligi va ohang 
Guruh: PPS-23/4 
Bajardi: Saparova Laziza 
Tekshirdi: Mirzakarimova Z.D. 
MUSTAQIL ISH 
ANGREN UNIVERSITETI 

---

*
Monologik nutq haqinda tushinsha.
Mavzuga oid matnni o‘qish, o‘rganish va 
tahlil qilish.
Mavzu yuzasidan mashq va topshiriqlar 
ustida ishlash.

---

*
Monologik nutq — soʻzlovchining oʻziga qaratilgan, boshqa shaxsning 
tinglash va javob berishini eʼtiborda tutmaydigan nutq shakli. Ayrim 
dramatik asarlarda personajning Monologik nutqi tomoshabinga 
qaratilgan boʻladi. Monologik nutq nasriy asarlarda ham bor. Nazmda esa 
asosiy nutq shakllaridan biri hisoblanadi. Baʼzan Monologik nutqda 
asarning kulminatsion nuqtasi bayon etiladi. Monologik nutq uchun, 
odatda, tuzilish va mazmun jihatdan oʻzaro bogʻliq, oʻziga xos 
kompozitsion qurilishga va mantiqiy tugallikka ega boʻlgan matnning 
maʼlum boʻlagi xos boʻladi. Monologik nutq ogʻzaki (nutq bayon qilish) 
yoki yozma (publitsistika, memuarlar, kundaliklar) shaklida ifodalanishi 
mumkin. Monologik nutqning ogʻzaki shaklida ohang (intonatsiya) muhim 
oʻrin egallaydi, yozma Monologik nutqda esa ohang matnning sintaktik 
konstruk-siyasiga, mantiqiy urgʻu tushuvchi soʻzlarning joylashish oʻrniga 
bogʻliq. Monologik nutq notiqning asosiy nutqiy shakllaridan hisoblanadi; 
lingvo-stilistik usul boʻlib, bir qancha turlari mavjud. Mas, taʼsir qiluvchi 
(targʻib qiluvchi) Monologik nutq, dramatik Monologik nutq, lirik 
Monologik nutq, hikoya qiluvchi (axborot beru vch i) Monologik nutq 
Monologik nutqning ochiq nutq va ichki nutq kabi koʻrinishlari mavjud; 
ochiq Monologik nutqda personaj oʻz nutqini ovoz chiqarib bayon etadi; 
ichki Monologik nutqda monolog personajning ichki nutqi, oʻylari 
shaklida namoyon boʻladi. 

---

*
Tavsifiy (monologik) matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, 
tavsifi yoxud xabar, ma’lumot bayonidir. Maqola, insho ham tavsifiy matnning bir tiri sanaladi. Ma’lum voqea-
hodisalarga narsa va shaxslarga oid fikr-mulohaza bildirish, ularni badiiy-tasviriy vositalar yoki dalillar bilan ta’riflash, 
izohlash, isbotlash, asoslash tavsifiy matnga xos xususyatlardandir. Shuning uchun bunday matnda belgi-xususyatni 
ifodalovchi so‘zlar, atamalar, modal so‘zlar, fe’lning funksional shakllari, ravishdosh faol qo‘llanadi. Tavsifiy matn 
yaratishda uyushiq bo‘laklar, ajratilgan gap bo‘laklari, atov gaplar, qo‘shma gap ko‘rinishlaridan keng foydalaniladi 
Monologik 
matn 
ilmiy, 
publitsistik, 
rasmiy-idoraviy, 
shuningdek, 
badiiy 
uslubga 
xosdir.
Siz bu qo`shiqni eshitgansiz. Lekin bu safar ushbu qo`shiq Shahriniso onamizga bag`ishlab aytilayapti. Ilohim, joylari 
jannatda, 
ruhlari 
shod, 
oxiratlari 
obod 
bo`lsin.
Bu yolg`onchi dunyoda insonni ikki donagina chin do`sti bo`lar ekan. Bittasi Alloh, ikkinchisi o`sha sizu bizni yorug` 
dunyoga keltirgan onalarimiz. Alloh bizning ruhimizga parvona bo`ladi. Onalarimiz-chi? Onalarimiz hali tug`ilmasimizdan 
to 
o`zlari 
qabrga 
ketgunlariga 
qadar 
boshimizda 
parvona 
bo`ladilar.
Ilohim, o`tganlarini Alloh o`z rahmatiga olsin. Tiriklarining umrlarini ziyoda qilsin. Yaxshi kunlarda, to`ylarda qo`llarini 
duoga 
ochib 
turganlarini 
ko`rish 
ko`p 
yillar 
nasib 
etsin.
Oqibat degan gap bor dunyoda. Lekin oqibat bilan oqibatning ham farqi bo`lar ekan. Ona farzandiga beminnat oqibat 
qilar ekan. Farzandim mendan keyin qolsin, unib o`ssin, deb oqibat qilar ekan. Lekin farzandning oqibati omonat oqibat 
bo`lar ekan. Minnatli oqibat bo`lar ekan. Bugun bor, ertaga ko`ramanmi yo`qmi, kel, endi ikki og`iz yaxshi gapimni 
ayamay, deb oqibat qilarkanmiz. Bugun kelib, ertaga ketguvchi mehmonga qilgandek oqibat qilarkanmiz.
Agar so`zlarimdan ko`nglingiz ranjigan bo`lsa, shu so`zlarimning isbotini borib qabristondan ko`ring. Hattoki o`sha qabr 
toshlariga ham jimjimador qilib minnat bilan yozib qo`yilibdi: “Aziz farzandlaringizdan esdalik(!)”. Qarang, hattoki shu 
qabr toshini ham minnat bilan qo`yarkanmiz. Uni biz qo`ydik deb qo`yarkanmiz: “Aziz farzandlaringizdan esdalik(!)”. 
Dunyoning yolg`onligini, dunyoning omonatligini, dunyoning bor-yo`g`i besh kunlikligini isbotlab ketgan insonga siz bilan 
mening 
esdaligimni 
nima 
keragi 
bor? 
“Aziz 
farzandlaringizdan 
esdalik(!)”.
Gohida shu chin do`stimizning ham qadriga yetamiz, gohida yo`q. Gohida yarim tunda uyimizga kelamiz. Darvozani 
astagina ochib, hech kimga bildirmay kirib ketamiz deymiz. Lekin bizni kutib o`tirgan bedor onaizor kelganimizni qadam 
tovushlarimizdan emas, qalbi orqali sezadilar. Bir og`izgina, bor yo`g`i bir og`izgina so`z aytadilar: “Bolam, 
keldingmi?” Gohida mana shu bir og`izgina so`z ham bizga og`ir botib ketadi. “Ha, onajon, keldim. Yosh bolamasman-
ku(!) 
Uxlayversangiz 
bo`lmaydimi?”, 
– 
deymiz.

---

*
Ey, azizlar, o`sha onaizor manguga uxlab qolganlaridan keyin ona yotgan 
o`sha g`aribgina kulbaning g`aribgina derazasi tagidan ming marta u yoqqa 
o`ting, ming marta bu yoqqa o`ting, tunda o`ting, tongda o`ting, o`sha nido 
eshitilmas 
ekan: 
“Bolam, 
keldingmi?”
Hovlimizni to`ldirib to`ylar qilamiz, kazo-kazolarni chaqiramiz, oldiga 
borimizni ayamay to`kib solamiz. Lekin ikkala ko`zimiz, ikkala qulog`imiz, 
vujudimiz, borlig`imiz o`sha derazaga tikilgan bo`ladi. O`sha tanish chehra 
ko`rinarmikin, o`sha nido qayta eshitilarmikin?: “Bolam, keldingmi?”
Taqdirning taqozosi bilan yillar o`tib, yana o`sha darvoza oldiga yarim tunda 
kelamiz. Berk darvoza oldida to`xtab qolamiz. Sababi esa oddiygina: O`sha 
topganimizni qo`liga qo`shqo`llab topshirganimiz – farzandlarimiz ham, 
jonimizdan ortiq ko`rgan sevgan yorlarimiz ham bizni yarim tunga qadar, 
tongga qadar kutib o`tirishga toqatlari yetmay, uxlab qolar ekan. Ana 
o`shanda qalbimiz uyg`onib qoladi, ana o`shanda vijdonimiz uyg`onib 
qoladi. Ana o`shanda qo`llari qadoq mehribonimizni sog`inib-sog`inib 
ketamiz…
*
Ko`zimda yosh, qalbimda tobut, 
*
Zirqiraydi tanam uzra jon.
Ona, uzoq kutdirmayman, kut
Mahshargacha hayr, onajon.
*
Azobimga yelkangni tutding, 
*
Dardlaringga topmadim imkon.

---

*
Jumladan, Umar Hayyomning (1048-1132) “Navro‘znoma” asarida quyidagilarni o‘qiymiz: 
Navro‘zning joriy qilinishi sababini aytsak, u shundan iboratki, oftobning ikki aylanishi mavjud, 
ulardan biri quyidagicha: Oftob har yuz oltmish besh kun-u kecha-kunduzning to‘rtdan birida 
Hamal burjining birinchi daqiqasiga chiqib ketgan paytining o‘zida yana qaytib 
*
keladi va har yili bu davr kamaya boradi. Jamshid bu kunni tushunganidan keyin Navro‘z deb atadi 
va bayram qilishni odatga aylantirdi.
Aytishlaricha, birinchi Ajam podshosi Kayumars podshoh bo‘lgandan keyin yilning kunlari va 
oylariga nom berishga hamda odamlar bilsin deb yilnoma joriy qilishga qaror qilgan, u tongda 
oftob Hamal burjining avvalgi daqiqasida kirgan kunni aniqlab, Ajam ma’budlarini yig‘di va yil 
hisobini shu paytdan boshlashni buyurdi”.
Mana shunday qadimiy bayram sobiq sho‘rolar tuzumi davrida deyarli unutildi. Uni ta’qiqlab ham 
qo‘yishdi. Shukurki, istiqlol bu ajoyib bayramni xalqimizga qaytarib berdi. Endilikda u 
O‘zbekistonda bahor, mehr-muruvvat, do‘stlik bayrami sifatida keng nishonlanmoqda.