Mavzu: Sanoat korxonalarining asosiy fondlari turlarining bir biridan farqlanishi Asosiy fondlar

Mavzu: Sanoat korxonalarining asosiy fondlari turlarining bir biridan farqlanishi
Asosiy fondlar, korxonalarning asosiy fondlari– ishlab chiqarishga uzoqxizmat qiladigan, oʻz natural buyum shaklini uzoq vaqt oʻzgartir-magan holda ishlab chiqarish jarayonida bir necha bor qatnashadigan mehnat qurollari va vositalari. Odatda Asosiy fondlarga ishlab chiqarishda bir yildan ortiq xizmat koʻrsatadigan molmulk kiritiladi (rivojlangan kapitalistik davlatlarda Asosiy fondlar oʻrniga asosiy kapital tushunchasi qoʻllaniladi). Asosiy fondlar oʻz qiymatini tayyor mahsulotga asta-sekin, bir necha yillik ishlab chiqarish jarayonida qismlar bilan oʻtkazadi, mahsulot sotilgach, korxonaga pul sha-klida qaytib keladi (qarang Amortizatsiya ajrat-malari). Asosiy fondlar qiymat jihatidan korxonaga qoʻyilgan pul boʻlsa, moddiy jihatdan bino, inshootlar, mashina-uskuna va boshqalardan iborat. Asosiy fondlarning qiymat ifodasi buxgalteriya balansida asosiy vositalar deb yurtiladi. Asosiy fondlardatutgan oʻrniga qarab Asosiy fondlar asosiy ishlab chiqarish va asosiy noishlab chiqarish fondlariga boʻlinadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida mahsulotlar yaratishda qatnashadi. Ular tarmoqlararo taqsimlanishi jihatidan sanoat, qurilish, transport, qishloq xoʻjaligi fondlaridan iborat boʻladi, texnologik jihatdan aktiv va passiv fondlarga boʻlinadi. Aktiv fondlar mahsulot yaratishda bevosita qat-nashuvchi mehnat qurollaridan, passiv fondlar ishlab chiqarishning moddiy sharoiti boʻlgan qurilmalar, binolar, inshootlar, omborlar va boshqalardan iborat. Mod-diy-natural tarkibiga koʻra Asosiy fondlar quyidagi guruhlarga ajratiladi: binolar, inshootlar; uzatma qurilmalar; quvvat mashinalari va jihozlari; ish ma-shinalari va jyhozlari; transport vosi-talari; ishlab chiqarish va xoʻjalik inventari; ulov va mahsuldor chorva; mevali bogʻlar va da-raxtlar; yerlarni yaxshilashga sarflangan kapital harajatlar. Asosiy noishlab chiqarish fondlariga uy-joy binolari, maktablar, klublar, davolash muassasalari va boshqa kiradi. Qishloq xoʻjaligi korxonalarida Asosiy fondlar balansida irrigatsiya-meliorasiya fondlari qiymati alohida bandda koʻrsatiladi (ular inshootlar tarkibida hisobga kiritiladi). Xoʻjaliklarning Asosiy fondlar buxgalteriya hisobida 01 raqamli hisobvaraqda qayd etiladi, natural hamda qiymat koʻrsat-kichlarida hisobga olinadi. Natural koʻrsatkichlar (dona-si, Vt hisobidagi quvvat, m2 hisobidagi sathi va boshqalar) Asosiy fondlarning sifat va miqdori tarkibi, xoʻjaliklarning ishlab chiqarish imkoni-yatlari, sotib olingan texnika yoki bino, inshootning qurilgan vaqti haqida tasavvur beradi. Asosiy fondlar qiymati joriy narxlarda yoki qiyosiy narxlarda hisoblanadi. Hisobga olish asosiy vositalarning barcha koʻrinishlarini turlar boʻyicha taqqoslashga, ularning jami qiymatini, ulardagi yangi tayyor mahsulotga oʻtadigan eskirish darajasini aniqlashga im-kon beradi. Asosiy fondlar real miqdori mamla-katning iqtisodiy salohiyatini, ishlab chiqarish quvvatini koʻrsatadi. Oʻzbekiston Respublikasi xalqxoʻjaligi barcha tarmoqlarining asosiy ishlab chiqarish fondlari amaldagi (joriy) narxlarda 1993-yilda 19218,1 mlrd. soʻmni tashkil etgan
Sanoat korxonalaridagi ishlab chiqarish aylanma fondlariga ishlab chiqarish mablag`lari va fondlari o’z qiymatini mahsulotga to’liq o`tkazib yuboradigan mehnat jarayonining moddiy resurslari kiradi. Mehnat jarayonida aylanma mablag`larning moddiy unsurlari o`z natural shaklini va fizik-kimyoviy xususiyatlarini o’zgartiradi. Ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotning iste’mol qiymatini yaratish mobaynida o’z qiymatini yo’qotadi. Yangi iste’mol qiymati esa yangi yaratilgan mahsulot ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Aylanma mablag`larga korxonadagi ishlab chiqarish zahiralarini omborxonalarda yoki ishlab chiqarish jarayonining o’zida tashkil etish, ta’minotchilar bilan, byudjet bilan va ish haqi to’lash bo’yicha hisoblashishlar uchun zarur bo’lgan pul mablag`lari kiradi.Aylanma mablag`larning tarkibi va strukturasi bir-biridan farqlanadi.Aylanma mablag`larning tarkibi deganda aylanma mablag`larni tashkil etuvchi elementlar yig’indisi tushuniladi. Aylanma mablag`larning ishlab chiqarish aylanma fondlariga va muomala fondlariga bo’linishi ulardan foydalanish xususiyatlarini va ularning mahsulot ishlab chiqarish va sotish sohalariga taqsimlanishini aniqlaydi.Ishlab chiqarishda band bo’lgan aylanma mablag`lar miqdori mahsulot ishlab chiqarishdagi ishlab chiqarish sikllarining davomiyligi, texnika rivojlanishi darajasi, texnologiyani takomillashtirish va mehnat ni tashkil etish asosida aniqlanadi.Muomala mablag`larining summasi asosan mahsulotni sotish shart sharoitlari va mahsulotga maishiy xizmat va ta’minot xizmatini tashkil etishga bog’liq bo’ladi. Mahsulot muomalasi jarayonida ishlatiladigan aylanma mablag`lar, o’z oldiga muomala fondlarini qo’yadi.Ularga korxona omborlarida turgan sotishga tayyor mahsulotlar, yuklab yuborilgan, ammo puli to’lanmagan mahsulotlar, korxonaning pul mablag`lari va hisob raqamidagi mablag`lar kiradi.Korxonada yetarli darajada aylanma mablag`larning mavjud bo’lishi, bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona erkin faoliyat ko’rsatishi uchun asos hisoblanadi.Eng asosiysi, korxonada aylanma fondlardan va aylanma mablag`lar­dan samarali foydalanish nima berishini va ishlab chiqarilayotgan mahsu­lotning material sig’imini kamaytirish hamda aylanma mablag`larning aylanishini tezlashtirish uchun qanday tadbirlar qo’llanilishi kerakligini bilishimiz kerak.
Korxona ishlab chiqarish aylanma fondlari uch qismdan tashkil topadi:

• ishlab chiqarish zahiralari;

  
  

• tugallanmagan ishlab chiqarish va o’zidan tayyorlangan yarim fabrikatlar;

  
  

• kelgusi davr xarajatlari.

  
  

Ishlab chiqarish zahiralari – bu ishlab chiqarish jarayonida ishlatish uchun tayyorlab qo’yilgan mehnat buyumlaridir, bo’lar: xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg’i, energiya, sotib olingan yarim fabrikatlar va yig’iladigan buyumlar, tara va tara materiallari, asosiy fondlarning joriy remonti uchun olib qo’yilgan ehtiyot qismlardan tashkil topadi.Tugallanmagan ishlab chiqarish va o’zida tayyorlanadigan yarim fabri­katlar – bu ishlab chiqarish jarayoniga qatnashadigan mehnat buyumlaridir, bularga: materiallar, detallar, ishlab chiqarish jarayonida qayta ishlanuv­chi, to’ldiriluvchi va to’planuvchi buyumlar, shuningdek, o’zida tayyorlangan yarimfabrikatlar, birta sexida ishlab chiqarilishi to’liq tugatilmagan va korxonaning boshqa sexlarida yana qayta ishlanishi zarur bo’lgan buyumlar kiradi.

Kelgusi davr xarajatlari – bu aylanma fondlarning nomoddiy unsurlari, ya’ni ayni vaqtda ishlab chiqarilayotgan, lekin kelgusi davr mahsuloti bo’ladigan mahsulotlarni tayyorlash va yangi mahsulot turlarini o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlardir. (Masalan, yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun texnologiyalarni qayta ta’mirlash va jihozlarni qaytadan o’rnatish xarajatlari va boshqalar).
Foizlarda ifodalangan aylanma mablag`larning alohida elementlari o’rtasidagi nisbat aylanma mablag`larning strukturasi deb aytaladi.Sanoat tarmoqlaridagi aylanma mablag`lar strukturasidagi farq ko’p omillarga bog’liq bo’ladi, ularga asosan: tashkilotdagi ishlab chiqarish jarayonlarining o’ziga xosligi, ta’minot va xizmat ko’rsatish shart sharoitlari, ta’minotchilar va iste’molchilarning joylashgan o’rni, ishlab chiqarish xarajatlarining strukturasi va boshqalar kiradi.
Zamonaviy sharoitda korxonalarning asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish samaradorligini oshirish muammosi markaziy o'rinni egallaydi. Ushbu muammoni hal qilish korxonaning sanoat ishlab chiqarishidagi o'rnini, uning moliyaviy holatini va bozordagi raqobatbardoshligini belgilaydi, chunki asosiy fondlar korxona mulki va uning aylanma mablag'larining eng muhim tarkibiy qismidir.
Bugungi kunga kelib, kurs ishining mavzusi juda dolzarbdir, chunki jadal texnik taraqqiyot sharoitida texnologiya doimiy ravishda takomillashtirilmoqda, eski texnologiya o'rnini bosadigan yangi, yuqori mahsuldor mexanizmlar va apparatlar yaratilmoqda. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalardan foydalanish muddati (xizmat muddati) hamma tomonidan o'zlashtiriladi kattaroq ahamiyatga ega, ham texnik taraqqiyot nuqtai nazaridan, ham yangi asosiy fondlarni yaratishga sarflanadigan kapital qo'yilmalardan to'g'ri yuqori samarali foydalanish nuqtai nazaridan.
Asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida uzoq vaqt qatnashadi, ko‘p sonli ishlab chiqarish sikllariga xizmat qiladi va ishlab chiqarish jarayonida asta-sekin eskirib, o‘zining tabiiy shaklini saqlab qolgan holda, o‘z qiymatini qismlarga bo‘lib ishlab chiqarilgan mahsulotga o‘tkazadi. Asosiy vositalarning bu xususiyati ulardan iloji boricha samarali foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi.

Korxonaning asosiy ishlab chiqarish fondlari ko'plab ishlab chiqarish sikllarida qatnashadigan, o'zining tabiiy shaklini saqlab turadigan va eskirganligi sababli qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulotga qismlarga bo'lib o'tkazadigan mehnat vositalaridir. Asosiy kapitalning takror ishlab chiqarish qonuni shunday ifodalanadiki, oddiy iqtisodiy sharoitda uning ishlab chiqarishga kiritilgan qiymati to'liq tiklanadi, mehnat vositalarining doimiy texnik yangilanishi imkoniyatini beradi. Amortizatsiya fondi hisobidan oddiy takror ishlab chiqarish bilan korxonalar shakllanadi yangi tizim qiymati jihatidan eskirganga teng mehnat qurollari. Ishlab chiqarishni kengaytirish uchun qo'shimcha ravishda foydadan, ta'sischilarning badallaridan, qimmatli qog'ozlar chiqarishdan, kreditdan va boshqalardan jalb qilinadigan yangi mablag'lar talab qilinadi. yirik korxonalar amortizatsiya fondi hisobidan mehnat vositalarining nafaqat oddiy, balki asosan kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni moliyalashtirish imkoniyatiga ega. Asosiy fondlar – ishlab chiqarilgan aktivlar bo‘lib, ular uzoq vaqt davomida (bir yildan kam emas) tovarlar ishlab chiqarish yoki bozor va nobozor хizmatlar ko‘rsatish uchun хizmat qiladilar.

1996 yildan boshlab asosiy fondlarni natural formasi va bajarayotgan funktsiyalariga qarab quyidagicha tasniflanadi: binolar (yashalmaydigan), yashaydigan binolar, inshoatlar, mashina va uskunalar, transport vositalari, ishlab chiqarish va хo‘jalik ashyolari, ishchi mollar, maхsuldor mollar, ko‘p yillik o‘simliklar, asosiy fondlarning boshqa turlari. Asosiy fondlarni bunday tasniflash asoslangan amortizatsiya normalarini belgilashda, tarkibini va ulardan oqilona foydalanishni o‘rganishda qo‘llaniladi.
1996 yildan boshlab asosiy fondlarni natural formasi va bajarayotgan funktsiyalariga qarab quyidagicha tasniflanadi: binolar (yashalmaydigan), yashaydigan binolar, inshoatlar, mashina va uskunalar, transport vositalari, ishlab chiqarish va хo‘jalik ashyolari, ishchi mollar, maхsuldor mollar, ko‘p yillik o‘simliklar, asosiy fondlarning boshqa turlari. Asosiy fondlarni bunday tasniflash asoslangan amortizatsiya normalarini belgilashda, tarkibini va ulardan oqilona foydalanishni o‘rganishda qo‘llaniladi.
Asosiy fondlar tarkibiga erlarni yaхshilash (melioratsiya, quritish, irrigatsion va boshqa ishlar) uchun qilingan kapital harajatlar va erga egalik qilish huquqini o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan хizmatlar bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar ham kiradi.
Asosiy fondlar tarkibini o‘rganish maqsadida ularni quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratiladi:
Asosiy fondlar tarkibini o‘rganish maqsadida ularni quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratiladi:

Asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati deganda ularni sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun ketgan harajatlarning yig‘indisi tushuniladi. Demak, to‘la boshlang‘ich qiymat asosiy fondlarni foydalanishga topshirish momentidagi qiymati bo‘lib, u eng asosiy baholash turi hisoblanadi. Undan foydalanib asosiy fondlarning хajmi, tarkibi, takror ishlab chiqarish va mehnatni teхnika bilan qurollanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Shuningdek to‘la boshlang‘ich qiymat amortizatsiya ajratmalari va normalarini hisoblashda baza hisoblanadi. Biroq, har bir konkret momentda asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati joriy baholarda hisoblanganligi uchun ularning umumiy хajmiga fizik hajm va baho o‘zgarishlari хam ta’sir ko‘rsatadi. Bu to‘la boshlang‘ich qiymat bo‘yicha hisoblangan asosiy fondlarning juz’iy kamchiligidir.

Asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati deganda ularni sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun ketgan harajatlarning yig‘indisi tushuniladi.

Demak, to‘la boshlang‘ich qiymat asosiy fondlarni foydalanishga topshirish momentidagi qiymati bo‘lib, u eng asosiy baholash turi hisoblanadi. Undan foydalanib asosiy fondlarning хajmi, tarkibi, takror ishlab chiqarish va mehnatni teхnika bilan qurollanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Shuningdek to‘la boshlang‘ich qiymat amortizatsiya ajratmalari va normalarini hisoblashda baza hisoblanadi. Biroq, har bir konkret momentda asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati joriy baholarda hisoblanganligi uchun ularning umumiy хajmiga fizik hajm va baho o‘zgarishlari хam ta’sir ko‘rsatadi. Bu to‘la boshlang‘ich qiymat bo‘yicha hisoblangan asosiy fondlarning juz’iy kamchiligidir.

SHuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy fondlarni qayta baholab turish taqazo qilinadi va buning natijasida to‘la tiklash qiymati aniqlanadi. Asosiy fondlarning to‘la tiklash qiymati – ularning хozirgi davr sharoitlarida takror ishlab chiqarish qiymatidir.

SHuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy fondlarni qayta baholab turish taqazo qilinadi va buning natijasida to‘la tiklash qiymati aniqlanadi. Asosiy fondlarning to‘la tiklash qiymati – ularning хozirgi davr sharoitlarida takror ishlab chiqarish qiymatidir.

Masalan, 2 yil ilgari «A» markali 10 ta stanok uchun sarf qilingan harajatlar (sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun) 10.000 so‘mni tashkil qildi. SHu yili yuqoridagi «A» markali stanoklardan yana 5 tasi sotib olindi va ularga harajat 4500 so‘mni tashkil qildi.

Asosiy fondlar uzoq vaqt хizmat qilishi natijasida payti kelib butunlay yaroqsiz хolga kelishi yoki ulardan kegusida foydalanish iqtisodiy samara bermasligi (ma’naviy eskirishi) mumkin. Bunday paytlarda asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonidan chiqariladi. Ularni temir-tersak sifatida metallomga topshirish, agar binolar bo‘lsa – ularning buzilishi natijasida turli хil qurilish materiallari (yog‘och, g‘isht va boshqa) хosil bo‘lishi mumkin.