Mavzu: Shaxs-son qo’shimchalari

Mavzu: Shaxs-son qo’shimchalari
Ish-harakat ma’lum bir grammatik shaxs tomonidan bajariladi yoki bajarilmaydi. Grammatik shaxs so’zlovchi (I shaxs), tinglovchi(II shaxs) va o’zga shaxs(III shaxs yoki predmet) bo’lishi mumkin. Fe’l shaxs-son qo’shimchalari bajaruvchini kimligini va miqdorini ko’rsatadi. Ish-harakatning bajaruvchisi uch shaxs va 2 son tushunchalarini aks ettiruvchi affikslarni o`z ichiga oladi. Shuning uchun ham bunday affikslar ( qo’shimchalar) shaxs-son qo’shimchalar deb yuritiladi. Fe’llarning shaxs-son qo’shimchalari bilan o`zgarishi esa tuslanishdeyiladi. Shaxs-son affikslari tilshunoslikda tuslovchi qo’shimchalar deb ham yuritiladi. Tuslovchi qo’shimchalar uch guruhga bo`linadi.
1. Birinchi guruh tuslovchilar aniqlik va shart-istak maylidagi –di, -sa qo`shimchalarini olgan sof fe’l negizidan so`ng va edi to`liqsiz fe’liga qo`shiladi: keldi-m, keldi-ng, keldi; kelsa-k, kelsa-ng, kelsa(lar) kabi.

	Shaxs Son
	Birlik	Ko`plik
I	yozdim, yozsam, yozgan edim	zdik, yozsak, yozgan edik
II	yozding, yozsang, yozgan eding	yozdingiz, yozsangiz, yozgan edingiz
III	yozdi, yozsa, yozgan edi	yozdi(-lar), yozsa(-lar), yozgan edi(-lar)

2. Ikkinchi guruh tuslovchi qo’shimchalar –b(-ib), -a(-y) qo`shimchasi bilan shakllangan ravishdoshlardan, sifatdoshlardan (-yotgan qo`shimchasidan tashqari), shuningdek, -yap, -moqda, -yotib, -moqchi bilan shakllangan fe’l negizidan so`ng qo`shiladi.

	Shaxs Son
	Birlik	Ko`plik
I	yozib-man, yozayotib-man, yoza-man yozyap-man	yozib-miz, yozayotib-miz, yoza-miz, yozyap –miz
II	yozib-san, yozayotib-san, yoza-san, yozyap -san	yozib-siz, yozayotib-siz, yoza-siz, yozyap –siz
III	yozib-di, yozayotib-di, yoza-di, yozyap -ti	yozibdilar, zayotibdilar, yozadilar, yozyaptilar

3. Uchinchi guruh tuslovchilar buyruq maylidagi sof fe’l negizidan so`ng qo`shiladi.
Fe’llarning uchinchi guruh tuslovchi bilan tuslanishi quyidagicha:

Shaxs	Son
	Birlik	Ko`plik
I	yozay, yozayin, o`qiy, o`qiyin	yozaylik, o`qiylik
II	yoz, yozgin, o`qi, o`qigin	yozingiz, o`qingiz,
III	yozsin, o`qisin	yozsinlar, o`qisinlar,

Uy ishi
Topshiriq-1:
1.Borib so’rasang . o’shqirib beradi, qo’rqadi odam.
So’rasang: 2-shaxs birlik shakli.
2.O’zicha bir balolarni gapiradi, qochib ketging keladi.
Ketging: 2-shaxs birlik shakli.
3.Xo’p, dedik-ku, opasi, batta gapdan qolsak, o’libmizmi..
O’libmizmi: 1-shaxs ko’plik shakli.
4.Biz ham tushunamiz, akaxon, ishingiz nozik.
Tushunamiz: 1-shaxs ko’plik shakli.
5.Shunaqa narsa bilan hazil qiladimi?
Qiladimi: 3-shaxs birlik shakli.