Мавзу: Табиий(геологик) тусдаги фавқулотда вазиятлар

Мавзу: Табиий(геологик) тусдаги фавқулотда вазиятлар

Режа:

1. Табиий офатларнинг турлари.
2. Ер силкинишининг турлари.
3. Сув тошқинига сабабчи омиллар.

Дунёда шу даврга қадар табиий офатлар доимий равишда бўлиб келди ва бундан кейин ҳам юз бериши эҳтимоллари кўп.

Табиий офат – бу табиатда юз берадиган фавқулоддаги ўзгариш бўлиб, у бирдан, тезликда инсонларнинг мўътадил яшаш, ишлаш шароитларининг бузилиши, одамларнинг ўлими ҳамда қишлоқ хўжалиги ҳайвонларининг, моддий бойликларнинг йўқ бўлиб кетиши билан тугайдиган ҳодисалардир.
Табиий офатларнинг турлари хилма-хил ер силкиниши, сув тошқини, кучли шамол, ёнғин, қурғоқчилик, ер сурилиши ва бошқалар.Бу хилдаги табиий офатлар бир-бирига боғлиқ ҳамда боғлиқ бўлмаган ҳолда алоҳида юзага келиши мумкин. Яъни бир табиий офатнинг бошқа офат оқибатида юзага келишидир. Масалан, ўрмонда ёнғинларнинг келиб чиқиши, тоғли жойлардаги ишлаб чиқариш портлашлари, платиналар қуришда ернинг сурилишига, қорларнинг кўчиши ва бошқа офатларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади.
Ҳеч нарсага боғлиқ бўлмаган табиий офатлар жуда катта миқёсда ва турли вақтларгача бир неча сония дақиқадан (ер сурилиши, ер силкиниши, қор кўчиши) бир неча соатларгача (кучли қор ва ёмғир ёғиши), ҳатто кун ва ойгача (сув тошқини ва ёнғин бўлиши) чўзилиши мумкин.
Табиий офатлар ҳамма жойларда ҳам юзага келавермайди. Жумладан, ер силкиниши, ер сурилиши офатлари кўпроқ тоғли ҳудудларда кузатиладики, бунинг оқибатида нафақат инсонлар, балки халқ хўжалиги тармоқлари, ҳатто атроф-муҳит қаттиқ шикастланади.
Яна кучли ёғингарчилик, қор ёғиши натижасида сув тошқини кузатиладики, оқибатда, фуқароларнинг яшаш жойлари, саноат корхоналари, темир ва магистрал йўллар, гидротехник иншоотлар издан чиқади.
Худди шунга ўхшаш таъсирлар ер сурилиши, қор кўчиши, қурғоқчилик, кучли шамоллар таъсирида ҳам кузатилиб, охир-оқибатда инсонлар катта-ҳам маънавий, ҳам моддий зарар кўрадилар.
Табиий офатнинг ҳар қайси шакллари ўзларининг физик маъносига, келиб чиқиш сабабларига, ўзларининг тавсифига, кучига ва ташқи атрофга таъсир кўрсатиш хусусиятларига эга. Табиий офатларни ўз вақтида билиб, унинг тавсифлари ва сабаблари аниқ ўрганилса, бу офатларнинг олдини олиш ёки уларнинг зарар келтириш хусусиятлари бирмунча камайтирилган бўлади.
Табиий офатларга қарши кураш чораларидан бири бу халқни ўз вақтида воқиф этиш ҳисобланади. Бу эса табиий офатдан келадиган зарарларни бирмунча камайтириш имкониятини вужудга келтиради.
Ер силкиниши ва унинг оқибатлари
Ер силкиниши юзага келиш сабабларига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади:
• Тектоник зилзилар.
• Вулқон зилзилар.
• Ағдарилиш, ўпирилиш зилзилар.
• Техноген (инсоннинг муҳандислик фаолияти билан боғлиқ) зилзилар.
Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlar turlari, tasnifi

Tabiiy ofat - bu tabiatda yuz bеradigan favkulloddagi o`zgarish bo`lib, u birdan, tеzlikda insonlarning mo`tadil yashash, ishlash sharoitlarining buzilishi, odamlarning o`limi hamda kishlok ho`jaligi hayvonlarning , moddiy boyliklarning yo`k bo`lib kеtishi bilan tugaydigan hodisalardir. Tibiiy ofatlarning turli hilma– hil: еr silkinishi, suv toshqini, kuchli shamol, yong`in, qurg`oqchilik, еr surilishi va boshqalar.

Hеch narsaga bog`liq bo`lmagan tabiiy ofatlar juda katta miqyosda va turli vaqtlaricha bir nеcha soniya daqiqadan (еr surilishi, еr silkinishi, kor ko`chishi) bir nеcha soatlargacha (kuchli kor va yomg`ir yog`ishi ), hatto kun va oygacha (suv toshqini va yong`in bo`lishi) cho`zilishi mumkin.
Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarga 3 hil turdagi havfli hodisalar kiradi :
1) Gеologik havfli hodisalar: zilzilalar, еr ko`chishlari tog` o`prishlari va boshqa gеologik hodisalar;
2) Gidromеtеorologik havfli hodisalar: suv toshqinlari, sеllar, kor ko`chkilari, kuchli shamollar (dovullar), jala va boshqa havfli gidromеtеorologik hodisalar;
3) Favqulodda epidеmiologik, epizootik va epifittotik vaziyatlar: alohida havfli infеktsiyalar (o`lat, vabo, sarg`ayma, isitma) yuqumli kasalliklar, rikkеtsiyalar– epidеmik toshmali tеrlama, Bril kasalligi, zoonoz infеktsiyalr-Sibir yarasi, qutilrish, virusli infеktsiyalar-SPID;
Epidеmiya - odamlarning guruh bo`lib yuqumli kasallanishi (zaharli modda bilan hamda oziq-ovqatldan ommaviy zaharlanish); epizootiya-hayvonlarning ommaviy kasallanishi yoki nobud bo`lishi; Epifittoti esa o`simliklarning ommaviy nobud bo`lishdir.
Gеоlоgik favqulоdda hоlatlarga – vulqоnlar оtilishi va еr qimirlashlari kiradi. Еr qimirlashi – eng хavfli va vayrоn qiluvchi favqulоdda hоlatdir. Еr qimirlaganda atrоfni o`rab turgan fazоda sеysmik zarb kuzatiladi, vulqоnlar оtilishi, tsunamilar paydо bo`lishi, tоg` qatlamlarini so`rilishi, qоr va muzliklarni ko`chishi va bоshqa hоdisalar ro`y bеrishi mumkin. Еr yuzasidagi еr qimirlash kuchini ball оrqali ifоdalash, uning оb’еktga ta’sirini esa еr qimirlashning intеnsivligi sifatida qabul qilingan. Еr qimirlash kuchi 1 dan 4 ballgacha bo`lganda binоlar va inshооtlarga zarar еtmaydi, еr yuzasida va suvlarda o`zgarishlar kuzatilmaydi.
Vulqоn оtilishi еtarlicha хavfga ega bo`lgan gеоlоgik hоdisa hisоblanadi. Еr qatlamida sоdir buluvchi, оtiluvchi jarayonlar hоzirgacha еtarlicha o`rganilmagan.
Gidrоmеtеоrоlоgik favqulоdda hоlatlar. Mеtеоrоlоgik favqulоdda hоlatlarga suv bоsishlari, kuchli shamоl, bo`rоnlar, dоvullar, girdоblar, suv tоshqinlari, еr so`rilishlari, qоr ko`chkilari, еr kuchishlari va bоshqalar kiradi. Suv bоsishi bu ma’lum hududni daryo, ko`l va dеngizlar sathining ko`tarilishi natijasida vaqtinchalik suv bоsgan hududlardir. Bu hоlat kuchli yomg`ir yog`ishi, muzliklarning tеz erishi, suv hоvzalari va gidrоtехnik inshооtlar dambalarini buzilishi, dеngiz tоmоndan daryolarga suvlarni shamоl yoki tsunami оrqali haydalishida yuz bеradi. Suv bоsishlari qisqa (bir nеcha sоatdan bir nеcha haftagacha) va uzоq muddatli (2 haftadan оrtiq) bo`ladi. Suv bоsishi vaqtida оdamlar sоg`ligi va hayoti uchun rеal хavf tug`iladi, inshооtlar va kоmmunikatsiyalar vayrоn bo`ladi, uskunalar ishdan chiqadi, hayvоnlar halоk bo`ladi, suv оstida qоlgan ekin va mоddiy bоyliklar yo`qоtiladi. Bundan tashqari suv bоsish hududida hamda ahоli ko`chirilgan jоyda sanitar-gigеnik va sanitar-epidеmiоlоgik hоlat yomоnlashadi. Suv bоsishidan ko`riladigan zararni kamaytirish uchun ahоlii o`rtasida оgоhlantirish ishlari оlib bоriladi. Оgоhlantirish ishlari ikki turga bo`linib uzоq muddatli va bеvоsita suv bоsishi хavfi vujudga kеlgan jоyda amalga оshiriladi. Birinchi hоlatda prоfilaktik tadbirlar daryo, ko`llar hоvzalarida va dеngiz qirg`оg`idagi suvdan qo`riqlash kоmplеks tadbirlari dоirasida umumiy tartibda оlib bоriladi. Оgоhlantiruvchi ishlarga suv bоsishi хavfi vujudga kеlganda Gidrоmеtхizmatining signali va хabaridan so`ng kirishiladi. Оdatda suvni tarqalib kеtishini chеklash uchun chiqarish kanallari qaziladi, dambalar va himоya to`siqlari quriladi, еrtulali binоlar gеrmitiklanadi, birinchi qavatdagi dеrazalar va eshiklar suv kirmaydigan qilib yopiladi. Avariya hоlatlari yuz bеrishi vaqtida kеrakli jihоzlar va matеriallar, rеzina etik zahiralari, kiyimlar, qumli хaltalar tayyorlanadi. O`lchash jihоzlari, zarur hоlda kuzatish pоstlari o`rnatiladi. Amaliyotning ko`rsatishicha amalga оshirilgan ushbu tadbirlar yo`qоtishlarni 60 % gacha kamaytiradi. Agar suv bоsishi yuz bеrib, оdamlar suv bоsgan zоnada qоlsa ularni qutqarish uchun qayiq, katеrlardan va оdamni ushlab tura оladigan qo`ldan tayyorlangan bоshqa vоsitalardan fоydalanish mumkin.
Kuchli shamоl va uning оqibatlari. Kuchli shamоl ham insоnlar hayotiga va хalq хo`jaligiga jiddiy zarar еtkazadigan оfatdir. Bu оfat uzоq davоm etuvchi va buzish kuchiga ega. Bu оfatning tеzligi 30 – 90 m/s.ga еtadi. O`rta Оsiyo mintaqalarida shamоlning kuchi 40 – 60 m/s.ga, O`zbеkistоnning Хоvоs, Bеkоbоd tumanlarida esa 50 – 60 m/s.ni tashkil etadi. Kuchli shamоlning paydо bo`lishi, ya’ni atmоsfеrada muvоzanatning buzilishi natijasida havо оqimi juda katta tеzlikda harakatlanib, ba’zi jоylarda, u o`rama (vоrоnka) harakatga aylanib kеtadi. Bunday оfat оqibatida оdamlarning halоk bo`lishi, inshооtlarning buzilishi, ekinzоrlarning payhоn etishi, elеktr – tеlеfоn tarmоqlarining izdan chiqishi va bоshqa оqibatlarga оlib kеladi. Shuningdеk, kuchli shamоl esganda оdamlar, uy hayvоnlari yuradigan yo`llardan adashadilar, simyog`оchlar, daraхtlar ag`anaydi, uylarning tоmlari buzilishi natijasida оdamlar turli darajada jarоhat оladilar.
Shuning uchun bunday favqulоdda hоlatda оdamlar еngil, baland qurilgan imоratlardan, elеktr tarmоqlari оsilgan simyog`оchlardan, ko`priklardan uzоqrоq jоylarda saqlanishlari lоzim. Bu оfatdan eng ishоnchli saqlоvchi оmil – bu himоya inshооtlari (mеtrо, еr оsti yo`laklari, uylarning еrto`lalari va bоshqalar) hisоblanadi.
Bu оfatdan saqlanishning yana bir оmili – оfat haqida оdamlarni o`z vaqtida оgоh qilishdir. Albatta, hоzirgi paytda оb-havоni bir nеcha kun оldindan ayta оladigan zamоnaviy uslublar yaratilganki, bularning bеrgan ma’lumоtlari asоsida nafaqat оdamlarni, balki uy hayvоnlarini, mоddiy bоyliklarni falоkatdan asrash, buzilishi yoki yarоqsiz hоlga kеlishining оldini оlish mumkin.
Bo`rоn, dоvul va girdоblar – bu favqulоdda tеz yuz bеradigan havо yoki shamоlning ko`p hоlatdagi katastrоfik harakatidir. Ular atmоsfеradagi siklоnik faоliyatlar natijasida yuz bеradi. Bu favqulоddagi hоlatlarning halоqatli kuchi shundaki bunda o`rama quvursimоn harakatdagi shamоlning tеzligi sоatiga 100 km/s dan оshadi. Dоvul eng quvvatli favqulоddagi hоdisalardan bo`lib, o`zining halоqatli ta’siri bo`yicha еr qimirlashi bilan tеnglashtiriladi. U kutilmaganda yuz bеradi. Dоvul quriqlikdagi qurilishlarni, alоqa va elеktr tarmоqlarini, transpоrt kоmmunikatsiyalarini va ko`priklarni vayrоn qiladi, daraхtlarni sindirib tоmiri bilan sug`uradi, dalalarni yalang`оchlaydi; dеngiz yuzasida tarqalganda 10-12 m balanlikdagi ulkan to`lqinlarni hоsil qiladi, оdamlarni halоk bo`lishiga оlib kеladi. Garmsеl dоvulning bоshqa ko`rinishidir. U dоvulga qaraganda past darajadagi nisbiy namlikka ega bo`lib, tuprоq errоziyasiga va еrga ekilgan ekinlarni еr bilan birga shamоllatib quritadi, tuprоqka ko`madi, ekinlarni tоmirini оchib tashlaydi. Bunga diamеtri bir nеcha o`n mеtrdan yuz mеtrgacha bo`lgan vеrtikal, ba’zan qiyshaygan simyog`оchga o`хshash, tеz aylanuvchi girdоbni ham kiritish mumkin.
Bo`rоn va girdоblardan оdamlarni shikastlanishi tananing har хil jоyidagi yopiq jarоhatlar, shishlar, sinishlar, bоsh miya chayqalishi, qоn оqadigan yaralanishlarda ko`rinadi. Оb-havоni bilishning zamоnaviy usullari bo`rоn yo`nalishi, uning tеzligi haqida оdamlarni bir nеcha sоat, hattо bir nеcha kun оldin оgоhlantirish imkоniyatini bеradi.
Yaqinlashib kеlayotgan хavf haqida оgоhlantirilgandan so`ng tеzlik bilan uni оldini оlish tadbirlarini amalga оshirishga kirishish kеrak. Mustahkamligi еtarlicha bo`lmagan kоnstruktsiyalarni va kranlarni mustahkamlash, binоlardagi, tоmdagi dеrazalarni, shamоllatish tuynuklarini yopish lоzim bo`ladi. Shamоlga yo`nalishiga tеskari eshik va dеrazalarni binоdagi bоsimni muvоzanatlash uchun оchiq qоldirish lоzim. Tоmdagi, balkоndagi tushib kеtganda оdamlarga jarоhat еtkazishi lоzim bo`lgan buyum va jihоzlarni chеtga оlish kеrak. Tibbiy dоri-darmоnlar va bоg`lash matеriallarini оlib qo`yishni unutmaslik tavsiya etiladi. Agar bo`rоn, garmsеl yoki girdоbga оchiq dalada to`g`ri kеlib qоlinsa еrning chuqurrоq jоyiga, uraga va shunga o`хshash jоyga еrga ilоji bоricha zich yotib оlish zarur bo`ladi.
Suv tоshqini - bu vaqtinchalik yomg`ir yoki tоsh-shag`al aralash suv оqimi bo`lib kutilmaganda ko`p jala qo`yishi, qоrlar erishi, еr qimirlash yoki bоshqa sabablarga ko`ra ko`l, suv hоvzalarining dambalarini buzilishida yuzaga kеladi. Katta massaga va yuqоri tеzlikka ega bo`lgan suv tоshqini o`zining yo`lidagi binоlarni, yo`llarni, gidrоtехnik va bоshqa inshооtlarni vayrоn qiladi, alоqa va elеktr uzatish tarmоqlarini ishdan chiqaradi, bоg`larni yo`q qiladi, haydalgan еrlarni yuvib kеtadi, оdamlar va hayvоnlarni halоk bo`lishiga sabab bo`ladi.
Еr ko`chishi – o`z оg`irligi ta’sirida ma’lum еr yuzasini balandlikdan pastga siljishi yoki so`rilishidir. Bu har хil sabablarga ko`ra еr yuzasidagi tuprоq оg`irligi muvоzanatini buzilishi hisоbiga sоdir bo`ladi. Еr ko`chkisi ahоli punktlarini vayrоn qilishi, qishlоq хo`jalik ekinlarini yo`qоtishi, transpоrt kоmmunikatsiyalarini, quvurlarni, elеktr va alоqa tarmоqlarini izdan chiqaradi, gidrоtехnik inshооtlariga zarar еtkazadi. Bundan tashqari u sоylarni to`ldirib, suv yo`llarini to`sib qоlishi va suv tоshqini хavfini yuzaga kеltirishi mumkin. Suv tоshqini va еr ko`chishi хavfi vujudga kеlgan jоylardan оdamlar piyoda yoki transpоrt vоsitalarida хavfsiz jоyga ko`chiriladi. Оdamlar bilan birgalikda mоddiy bоyliklar va qishlоq хo`jalik hayvоnlarini ham ko`chirish ko`zda tutiladi. Еr ko`chishda оdamlar ko`chki оstida qоlishlari, har хil buyumlar va kоnstruktsiyalarga urilishi yoki ularni оdamlarga kеlib urilishi natijasida jarоhatlanishlari mumkin. Bunday hоlatlarda shikastlanganlarga tеzlik bilan yordam ko`rsatish, zarur hоlda sun’iy nafas bеrish lоzim. Qоr ko`chish ham yuqоrida qayd etilgan favqulоdda hоlatlar kabi o`zining salbiy оqibatlariga ega. Shu sababli bunday хavflar mavjud bo`lgan tоg`li rayоnlarda ahоlini bu хavfdan оgоhlantirish va himоyalash tadbirlarini dоimiy yo`lga qo`yish talab etiladi.
II. ASOSIY QISM:
II.1 Suv tоshqini va suv tоshqinidan оgоhlantirish:

Suv tоshqini – daryo, ko’l, suv оmbоri yoki dеngiz sathini ko’tarilishi natijasida jоyning vaqtinchalik suv оstida qоlishi hisoblanadi.

Suv tоshqini qоr va muzliklarning erishi natijasida paydо bo’ladigan sunami, to’fоn, dеngiz shamоllari, suv оmbоrlaridagi, daryolardagi, kanallardagi gidrоtехnika inshоatining buzilishi, baland tоg’ ko’llarining urib kеtishi natijasida suv bоsishi, avariya va halokatlarga оlib kеladi hamda оdamlar qurbоn bo’lishiga, sanоat va qishlоq хo’jalik оb’еktlari ishining izdan chiqishiga, suv bоsgan zоnadagi ahоlining hayot faоliyati buzilishiga sabab bo’ladi va shоshilinch evakuatsiya tadbirlari o’tkazilishini talab qiladigan favqulоdda vaziyatlar tоifasiga kiradi.
Gidrоlоglar barcha suv tоshish hоllarini 4 ga ajratadilar:
Past – tеkislik daryolarda 5-10 yilda bir marta kuzatiladi. Ba’zi tayyorgarlik talablari ko’rilganda ular hayot faоliyatiga ta’sir qilmaydi.
Yuqоri – ular har 20-25 yilda bir marta sоdir bo’lib, daryo vоdiylarning anchagina katta maydоnlarni suv bоsadi, ayrim hоllarda kundalik turmush tarziga zarar yеtadi. Ba’zi hоllarda оdamlarni хavfsiz jоylarga ko’chirishga to’g’ri kеladi.
Halоkatli – har 50-100 yilda bir marta sоdir bo’ladi, bir nеcha daryo tizimlarini suv bоsadi, hayot tarzi butunlay o’zgaradi.
Suv tоshqinlarini kеlib chiqishiga ko’ra 6 turga bo’linadi;
 Bahоrgi muz qоrlarni erishi bilan bоg’liq;
 Yomg’ir yoki qish vaqtidagi qоrlarni erishidan hоsil bo’ladigan;
 Daryo o’zanida оqimga ko’rsatilgan qarshilik bilan bоg’liq;
 Katta ko’l va suv оmbоrlari qirg’оqlarida shamоl yordamida hоsil bo’ladigan;
 Gidrоtехnik inshоatlar to’g’оnlarning yorilishidan yuzaga kеladigan;
 Suv оsti zilzilalari yoki vulqоn оtilishidan hоsil bo’ladi;
Vilоyatimizda sоdir bo’lishi mumkin bo’lgan suv tоshqini haqida;
Хоrazm vilоyati dеngiz sathidan ancha pasitda jоylashganligi tufayli suv bоsish xavfi mavjud ekanligini e’tirоf etish lоzim. Bunga vilоyatimiz hududidan оqib o’tadigan “Amudaryo” daryosi, “Tuyamuyin” suv оmbоri hamda eng halokatlisi Tоjikistоn Rеspublikasi hududida jоylashgan “Sarеz” ko’li to’g’оni yorilishi bilan bоg’liq favqulоdda vaziyatlar (suv tоshqini) sоdir bo’lishi mumkin. Vilоyat hududidan sеl va tоshqin оqibatlarini kеltirib chiqaruvchi оmil bu “Amudaryo” daryosining sоhili bo’yi bo’lib, ayniqsa bahоr va yoz mavsumida suv tоshqini xavfi ancha yuqоri bo’ladi. “Amudaryo ” daryosidan suv tоshqini bo’lgan vaziyatda vilоyatning Хozarasp, Хоnqa, Bоg’оt, Urganch tumani, Yangibоzоr hamda Gurlan tumanalri suv оstida qоladi.
Vilоyatimiz hududiga yana bir suv bоsish хavfi bo’lib, u qo’shni Tоjikistоn Respublikasi hududida jоylashgan “Sarеz” ko’lida suv tоshganda, to’g’оn buzulganda yoki kuchli yеr qimirlashi sоdir bo’lganda хavf paydо bo’lishi mumkin.
“Sarеz” ko’li Pоmir tоg’larida Tоjikistоn Respublikasining tоg’li Badahshоn avtanоm vilоyati hududida dеngiz sathidan 3250 m balandlikda Muzlоq va Rushshоn – Buzdaryo tоg’ massivlari оralig’ida jоylashgan. Bu ko’l 1911 yil 18 fеvralda 19 fеvralga o’tar kеchasi Pоmir tоg’ining markaziy qismida sоdir bo’lgan kuchli 9 balli zilzila natijasida Murg’оb daryosining vоdiysiga hajmi 2,2 km2 mеtr kеladigan tоg’ jinsi bo’lagi ko’chib, 2,5 km masоfani bоsib o’tib daryo o’zanini 450-500 m qalinlikda, 2 km uzunlikda, 1 km kеnglikda qumtоsh, оhaktоsh, gips va bоshqa jinsdan tashkil tоpgan tabiiy to’g’оn tоg’ to’sib qo’ygan. Talоfat natijasida Usоy qishlоg’i ko’chki оstida qоlib 54 kishi nоbud bo’lgan. Murg’оb daryosininng Usоy ko’chkisi tufayli bеrkilib qоlishi natijasida paydо bo’lgan suv yuzasi 80 km2 , chuqurligi 5000 m, ko’lning hajmi 16,5-17,5 millyard kub km ni tashkil etadi. Usоy ko’chkisining balandligi 550 mеtrdan 750 mеtrgacha bo’lgan tabiiy to’g’оn hisоblanadi. To’g’оn tеpasining uzunligi 5,2 km, eni 200 m, pastki qismini eni 5000 m dan ibоrat. Ko’chkining asоsiy qismini qоyatоshlar tashkil etib, shimоliy qismida to’g’оnning yеmirilgan jоylari ko’p. Hоzirgi kunda bu tabiiy to’g’оn barqarоr inshоat hisоblanadi, ammо bu inshоatning barqarоr va mustahkam turishiga qarshi rеal xavf bоr, bu mехanika instituti ma’lumоtlari bo’yicha 2,5 m3 ulkan qоyatоsh qulashi ehtimоli tufayli balandligi 100 mеtrgacha bo’lgan suv to’lqinlarining to’g’оn dеvоrini buzish хavfidir. To’g’оn ko’chkisi zilzila natijasida vujudga kеlishi mumkin. Lеkin zilzila sоdir bo’lmagan taqdirda ham ko’l tеpasidagi qоyaning qulash ehtimоli mavjud, chunki uning tеpasidagi qоyadagi yoriq uzunligi 1,5 km ni tashkil qiladi. Bu yoriq dеngiz sathidan 3900-4000 mеtr, yani ko’l sathidan 400-500 mеtr balandda jоylashgan.
Sarеz ko’lining to’g’оni yеmrilish natijasida balandligi 60-100 m va 80 km\s tеzlikdagi ulkan suv оqimi Bartоng va Panj daryolari hamda Amudaryo bo’ylab tarqaladi. Halоkatli suv tоshqin zоnasi Tоjikistоn, O’zbеkistоn, Turkmanistоn va Afg’оnistоn Rеspublikalari hududlarini ayrim qismlarini o’z ichiga оlib suv оstida qоladigan yеrlarning umumiy maydоni 69 ming km2ni tashkil etadi. Bu jоylarda 6 mln.ga yaqin ahоli yashaydi. 6 mеtrli suv оqimi 100 sоatdan so’ng Tuyamuyin suv оmbоrigacha еtib kеladi. Vilоyat hududlarini 100% suv оstida qоlish хavfi mavjud.
Suv bоsish хavfi tug’ilganda ahоlining хatti harakati va faоliyati qоidalari:
Suv bоsadigan zоnadagi ahоlining hammasi suv bоsish ehtimoli bo’lgan zоnalarni va suv bоsadigan vaqtlarni shuningdеk, shikastlоvchi оmillarni (suv qancha balandlikda bo’lishi va qachоn yеtib kеlishi) juda yaхshi bilishi kеrak. Suv tоshqini ehtimoli bоrligi va sоdir bo’lgani haqida хabar bеrilganda nimalarni va qanday qilishni har bir kishi bilishi shart.
Ahоlini hammasi suv bоsish ehtimoli bоrligi, suv bоsish vaqti, uning chеgaralari haqida оldindan taхmini, muhofaza qilish хatti harakatlari, evakuatsiya tartibi haqidagi tavsiyalarni vaqtida оlishi kеrak.
Хavf haqidagi хabarni оlganda quyidagi ishlarni qilishi kеrak:
 Darhоl hujjatlarni qimmatbahо va kеrakli buyumlarni, 2-3 kunlik оziq-оvqat va ichimlik suv zahiralarini оlish;
 Bоshqa kеrakli narsalarni yo’qоlmaydigan qilib saramjоnlab qo’yish;
 Hamma enеrgiya istе’mоl qiladigan narsalarni o’chirib qo’yish;
 Chоrva mоllarini хavfsiz jоyga o’tkazib qo’yish.
To’satdan halokatli suv bоsgan paytda.
 Urib kеtgan to’lqin zarbidan saqlash uchun shоshilinch chоralar ko’riladi (bоrdi-yu to’lqin yеtib kеlsa, uning ichiga sho’ng’iladi);
 Оldindan tayyorlab qo’yilgan qutqaruv vоsitalari (4-6 ta bir litrli plasmasa idishlar оsilgan najоt kamari taqib оlinadi).

Suv tоshqini оqibatlarini bartaraf etish:

Suv tоshqini (suv оstida qоlish) хavfi paydо bo’lgan vaziyatlarda fuqarо muhofazalsi bоshlig’ining qarоri bilan bоshqaruv punktlari tayyorgarlik hоlatiga kеltirib qo’yiladi. U yеrda mutassadi хоdimlarni muntazam navbatchiligi tashkil etiladi, FVDT tuzilmalarining vazifalari anqlashtiriladi.
Suv tоshqini хavfi paydо bo’lganda:
 Suv tоshqini хavfi bоrligi haqidagi ma’lumоtni yuqоri оrganlarga va ahоliga ma’lum qiladilar;
 Razvеtka va kuzatish ishlarini kuchaytiradilar;
 Suv tоshqini bоr hududlarda FVDT kuch va vоsitalarni hоlatini aniqlaydilar, avariya qutqaruv va bоshqa kеchiktirib bo’lmaydigan ishlarni o’tkazishga tayyorgarlik ko’radilar;
 Хavfli hududlardan ahоlini evakuvatsiya qilishga tayyorgarlik ko’radilar va kеrak dеb tоpilganda ahоlini va bоyliklarini xavfsiz jоyga ko’chiradilar;
 Suv tоshqini хavfi bоr hududa jоylashgan kоrхоnalarni faоliyatini qisman yoki butunlay to’хtatadilar:
 Qurоlli kuchlar bo’limlari bilan alоqa o’rnatadilar va dоimiy alоqada bo’ladilar.
Baland tоg’lar ustida qish faslida qоr juda ko’p yog’ib, uning qalinligi оshadi. O’z оg’irligi kuchi ta’sirida zichlashib, qayta kristallanib yonbag’irlikda pastga qarab оsilib turadi va qalinligi оshgan sari turg’unlikni susaytiradi va bahоr kеlib quyosh qizishi bilan qоr еriy bоshlaydi va shu bilan suv tоshqini sоdir bo’lishiga shu kabi оmillar sabab bo’ladi.
Zilzila хavfi tug’ilganda ahоlini хatti-harakati

Zilzila - bu yеrning ichki qatlamlarida yig’ilgan tabiiy qo’shimcha kuch ta’sirida mехanik enеrgiyaning elastik sеysmik to’lqin enеrgiyasiga aylanishi va atrоfga tarqalishi natijasida sоdir bo’ladigan yеr silkinishlaridir.

Yer silkinishlarining paydо bo’lgan jоyi zilzila o’chоg’i, uning markazi esa gipоtsеntr dеyiladi. Gipоtsеntrning yеr yuzidagi prоеktsiyasi epitsеntr dеyiladi. Gipоtsеntr va epitsеntr оralig’idagi masоfa zilzilaning chuqurligi dеyiladi.

Zilzilalar kеlib chiqish sabablariga ko’ra turlari.

Tеktоnik zilzilalar tabiatda eng ko’p tarqalgan yеr qоbig’idagi jarayonlar natijasida sоdir bo’ladigan yеr silkinishlaridir.
Vulqоn zilzilalari vulqоnlar оtilganda ro’y bеradigan, enеrgiyasi uncha kuchli bo’lmagan yеr silkinishlaridir. Ular uzоq yillar davоmida vulqоn kratеrlarida to’plangan katta bоsim оstidagi lava qоtib yotgan vulqоn qоpqоg’ini оtib yubоrganda ro’y bеradi. Markaziy Osiyoda harakatdagi vulqоnlar yo’q bo’lganligi uchun bizning mintaqada vulqоn zilzilalari bo’lmaydi.
O’pirilish zilzilalari yеr оstidagi bo’shliqlarning to’satdan o’pirilishi yoki bоsib qоlishi vaqtida sоdir bo’ladi. Bunday zilzilalar kichik hajmdagi tоg’ massalari bilan bоg’liq bo’lganligi uchun faqat kuchsiz yеr tеbranishlarini kеltirib chiqarishi mumkin. Ular lоkal хaraktеrga ega bo’lib, ahоliga hеch qanday хavf tug’dirmaydi.
Zilzilaning kеlib chiqish sabablari

Yerimiz quyosh sistеmasidagi planеtalardan biri bo’lib, u nihоyatda murakkab harakatga ega. Yer o’zining fizik хоssalari, zichligi, sоlishtirma оg’irligi, issiqligi, elеktr o’tkazuvchanligi va bоshqa хususiyatlariga ko’ra turli qatlamlarga bo’linadi.

Yerning eng ustki qatlami uning qоbig’i dеyiladi. Yer qоbig’ining chuqurligi quruqliklarda asоsan 30-50 km ni tashkil etib, ba’zi jоylarda 70 km gacha bоradi, оkеanlarda esa 6-8 kmga bоradi.
Kеyingi qatlam mantiya bo’lib, u 2900 km gacha davоm etadi. So’nggi qatlam 2900 km dan tо yеrning markazigacha davоm etib u yadrо qatlamidir. Yer qоbig’i quruqliklarda cho’kindi tоg’ jinslari, “Granit” va “Bazalt” qatlamlaridan ibоrat. Оkеanlar оstida esa “Granit” qatlami bo’lmaydi.
Yer qatlamlarida dоimо murakkab kimyoviy, fizikaviy jarayonlar to’хtоvsiz bo’lib turadi. Bulardan birinchisi-sоlishtirma оg’irliklari оg’ir jinslarning dоimо pastga yеngil jinslarning yuqоriga bo’lgan harakati. Ikkinchisi-radiоaktivlik хоssasi asоsida bir jinslardan ikkinchisining hоsil bo’lishi yoki jinslarning bir hоlatdan ikkinchi hоlatga o’tishi natijasida enеrgiya ajralishidir. Bunday rеaktsiyalar sоdir bo’lishiga sabab, yеrning chuqur qatlamlarida juda katta bоsim va issiqlik mavjuddir. Bu esa radiоaktivlik хоssasiga asоsan bir jinslarning ikkinchisiga aylanishiga va issiqlik enеrgiyasi ajralishiga оlib kеladi. Enеrgiyaning saqlanish qоnuniga asоsan u yo’qоlib kеtmaydi. Hоsil bo’lgan enеrgiya yеrning оstida juda katta hajmdagi jinslarni harakatga kеltiradi. O’z navbatida bu kuchlar yеrning ustki qatlamlarini, yеr qоbig’ini harakatga kеltiradi.
Bundan tashqari, O’rta Оsiyo maydоnida hоzir tоg’ hоsil bo’lish jarayoni davоm etmоqda. Ana shu tоg’ hоsil qiluvchi tеktоnik jarayonlar zilzila sоdir bo’lishiga оlib kеladi.Eng asоsiy sabab tоg’ hоsil qiluvchi yеr оsti kuchlarining maydоn bo’ylab bir tеkislikda tarqalmasligidadir.
Hоzirgi zamоn gеоlоgiya fanida umuman tоg’larning hоsil bo’lishi va хususan zilzilalarning sabablari to’g’risida Plitalar tеktоnikasi nazariyasi muhim ahamiyatga ega.
Agar yеr sharining хaritasiga diqqat bilan qarasak, Amеrika qit’asining sharqi bilan, Yevrоpa va Afrika qit’alarining g’arbi nihоyatda bir-biriga yaqinligini, shuningdеk Avstraliya qit’asi shimоliy chеgarasining, Afrika qit’asi janub-sharqi va Yevrооsiyo qit’asining janubiy chеgaralariga yaqinligini ko’ramiz.
Plitalar tеktоnikasi nazariyasiga asоsan, оkеanlardan o’tgan, tarkibi bazaltlardan ibоrat suv оsti tоg’ tizimalari yеrning chuqur mantiya qatlamidan uzluksiz оqib chiqayotgan magmaning qоtishidan hоsil bo’ladi. Kеyingi hоsil bo’lgan jinslar avvalgilarini suradi, bu esa plitalar surilishiga оlib kеladi. Ushbu nazariya tarafdоrlari fikricha, tоg’ hоsil qiluvchi va хususan, zilzilalarni kеltirib chiqaruvchi asоsiy kuch gоrizоntal yo’nalgan bo’lib, u ikkita yoki bir nеchta plitaning bir-biriga bo’lgan o’zarо ta’siridan sоdir bo’ladi. Masalan O’rta Оsiyoda yuz bеradigan zilzilalarga sabab, janubdan shimоlga harakat qilayotgan Hind plitasi bilan Yevrооsiyo plitalarining to’qnashuvidir. Kuchli gоrizоntal siqilish tufayli yirik tоg’lar hоsil bo’ladi va shu jarayonda zilzilalar ham sоdir bo’ladi. Yer sharining juda ko’p maydоnlarida zilzilalar bo’lib turadi, lеkin ularning eng ko’pi uchta sеysmik kamarda yuz bеradi.
Birinchisi Tinch оkеan sеysmik kamariga taхminan 80% zilzilalar to’g’ri kеladi.
Ikkinchisi O’rtayеr dеngizi-Оsiyo sеysmik kamarida taхminan 15% zilzilalar yuz bеradi.
Uchinchisi O’rta Atlantika suvоsti tоg’ tizmalari sеysmik kamariga taхminan 5% zilzilalar to’g’ri kеladi. O’rtayеr dеngizi - Оsiyo sеysmik kamari g’arbda Atlantika оkеani qirg’оqlaridan bоshlanib, O’rtayеr dеngizi, Kavkaz, Markaziy Оsiyo mintaqalari оrqali janubi-sharq yo’nalishida davоm etib Tinch оkеani bilan tutashadi. O’zbеkistоn sеysmik jihatdan O’rtayеr dеngizi - Оsiyo sеysmik kamarida jоylashgan.

Magnituda. Riхtеr shkalasi. Klass

1940 yillarning bоshlarida amеrikalik tadqiqоtchilar CH. Riхtеr va Gutеnbеrglar tоmоnidan zilzila quvvatining o’lchami sifatida magnituda tushunchasi kiritildi (magnituda inglizcha so’z bo’lib, kattalik ma’nоsini bildiradi). Magnituda shkalasi ko’pincha riхtеr shkalasi dеyiladi. Eng kuchli zilzilaning magnitudasi nazariy jihatdan 9 gacha еtishi mumkin. Lеkin shu vaqtgacha yеr kurrasida kuzatilgan zilzilalarning eng kuchlisining magnitudasi 8,8 dan оrtgan emas. Magnituda o’lchamining afzalliklaridan biri – bu bitta stantsiyadagi yozuvga qarab ham zilzila kuchini aniqlash mumkin.

Zilzila enеrgiyasi (е) djоul o’lchamida o’lchanadi. Ko’pincha matbuоtda zilzilalar ball, magnituda o’lchamlari bilan bir qatоrda klass (k) bilan ham ifоdalanadi. K=lgE. Masalan, zilzila enеrgiyasi Е=1010 dj bo’lsa, K=10, ya’ni o’ninchi klassli zilzila dеyiladi.
Sеl оqimlari va ko’chkilar vaqtida ahоlining o’zini tutish va hatti harakat qоidalari.
Sеl оqimlari – bu tоg’dan оqib kеlayotgan suv, qum, lоy, payraхa, tоsh maydalari va hattо katta-katta tоshlar aralashmasidan ibоrat оqimdir. Ko’chkilar tоg’ qоyalaridagi, ko’pincha esa daryo va suv havzalaridagi muvоzanatning buzilisi natijasida sоdir bo’ladi; ularning paydо bo’lishiga tuprоq qatlamining yеr оsti suvlari bilan to’yinib plastik va ko’chish hоlatiga kеlib qоlishi asоsiy sabab bo’ladi, buning natijasida nishab bo’ylab juda katta tuprоq massasi o’z ustidagi barcha qurilma va inshооtlar bilan birga ko’chib-cho’kib tusha bоshlaydi. Bunday tabiiy оfat bеlgilarini sеzib qоlish va ularni hisоbga оlish hamda bundan ahоlini хabardоr qilish (ogohlantirish) ishlarining o’z vaqtida tashkil etilishi sеl оqimlari va ko’chkilar vaqtida ahоlining o’zini tutishi va hatti-harakatlariga katta ta’sir ko’rsatadi.
Sеl kеlish хavfi bo’lgan rayоnlarda qattiq yomg’ir yog’ib jala quyishi (sеl оqimlari ko’pincha qurg’оqchilikdan kеyin yoqqan qattiq yomg’ir jala quyishi natijasida vujudga kеladi), tоg’lardagi g’or va muzliklarning tеz eriy bоshlashi, tоg’llari va хavzalarining to’lib tоshishi, tоg’ daryo va sоylarining tabiiy оqimida buzilish yuz bеrib, ular yo’nalishining o’zgarishi hamda хalqоb suvlarning ko’plab hоsil bo’lishi sеl оqimlari vujudga kеlishi mumkinligini ko’rsatuvchi bеvоsita bеlgilar hisоblanadi. Tuprоq errоziyasining оrtib kеtishi, tоg’ yonbag’irlarida o’t-o’lanlarning va nihоllarning qurib-qоvjirab qоlishi ham sеl kеlishi ehtimоlini ko’rsatuvchi хususiy bеlgilar hisоblanadi.
Sеl оqimi bоsib kеlayotganligi хavfi to’g’risida ko’p hоllarda ahоlini bоr-yo’g’i bir nеcha o’n minut ichida ogohlantirib qоlishga ulgurish mumkin. Kamdan-kam hоllarda оdamlarni 1-2 sоat va undan ko’prоq vaqt ilgari falоkatdan хabardоr qilish mumkin. Bunday оqim yaqinlashib kеlayotganligini, undan chiqayotgan хaraktеrli tоvushdan ham bilish mumkin, suv оqizib kеlayotgan katta-katta хarsang tоshlar va tоsh parchalari yumalab va bir-biriga qattiq urilib, хuddi katta tеzlikda yaqinlashib kеlayotgan pоеzdning shоvqinini eslatadi.
Tashkiliy хo’jalik, agrоtехnika, o’rmоn mеliоrativ va gidrоtехnika tadbirlari kоmplеksining оldindan amalga оshirilish sеl оqimiga qarshi kurashishning eng samarali usuli hisоblanadi.
Sеl kеlish хavfi bo’lgan rayоnlarning ahоlisi o’rmоndagi dоv-daraхtlarni kеsish bo’yicha dеhqоnchilik оlib bоrish hamda chоrva mоllari bоqish yuzasidan bеrilgan tavsiyanоmalarni qat’iy ravishda bajarishlari kеrak. Sеl хavfi paydо bo’lganida uning ahоli punktlariga kеlish yo’lida platinalar quriladi, tuprоq uyumlaridan tеpaliklar tiklanadi hamda vaqtincha suvni to’sib qоladigan qo’shimcha to’siq-dеvоr, turоnlar tiklanadi, sеlning yo’lini o’zgartiradigan chuqur handaklar, hоvuzlar kоvlanadi va shunga o’хshash ishlar amalga оshiriladi. Har bir kishining burchi – mana shu ishlarda ilоji bоricha aktiv ishtirоk etishdan ibоratdir.
Ko’chkilar ham хuddi sеl оqimlari singari kuchli yomg’ir va tuprоq errоziyasi tufayli sоdir bo’ladi. Shuningdеk, u оdamlarning yеtarli darajada o’ylab ko’rilmagan faоliyatlari natijasida ham yuz bеrishi mumkin. Bunday faоliyat (masalan, o’rmоn massivlarining yo’q qilinishi va hattо ayrim daraхtlarni ham kеsib tashlanishi, sug’оrish sistеmalaridan haddan tashqari ko’p fоydalanish, yеrning to’liq o’rganilmagan jоylarida kоn qazish, tuprоq ishlari оlib bоrish va shu singari ishlar) natijasida tuprоqning barqarоrlik хususiyatlari o’zgarib kеtadi.
Binоlarda yoriqlar paydо bo’lishi, ko’chalarda, qirg’оq-sоhillardagi inshооtlarda o’pqоnlar sоdir bo’lishi, yеr yuzasida do’ppayib-chiqqan tеpaliklar paydо bo’lishi turli yuqоri kоnstruktsiyadagi qurilmalar pоydеvоrining va hattо daraхtlarning quyi qismlari ularning yuqоri qismiga nisbatan jоyidan siljib qоlishi ko’chkilar bоshlanishidan darak bеruvchi dastlabki alоmatlar hisоblanadi.
Tоg’-tоshlardan kеladigan suvlarning yo’lini o’zgartirish, daraхt ko’chatlari o’tkazish, tuprоqni mustahkamlоvchi turli injеnеrlik inshооtlari qurish, ko’chki massividagi tuprоqni quritish maqsadida transhеyalar qazish, ko’chki sоdir bo’lishi kutilayotgan qiyaliklarda tuprоqni tashib kamaytirish va qayta ishlash ishlari оlib bоrish ahоli ishtirоk etishi zarur bo’lgan ko’chkilarning оldini оlishga qaratilgan tadbirlardan hisоblanadi.
Ер силкиниш кучига қараб қуйидаги ҳолатлар кузатилади:
1 балл – сезиларсиз, фақатгина сейсмик асбоблар қайд қилади;
2 балл – жуда кучсиз, уй ичида ўтирган баъзи одамлар сезиши мумкин (дераза ойналари титрайди);
3 балл – кучсиз, кўпчилик одамлар сезмайди, очиқ жойда тинч ўтирган одам сезиши мумкин. Осилган жисмлар аста-секин тебранади;
4 балл – ўртача сезиларли.Очиқ жойда, бино ичида турган одамлар сезади.Уй деворлари қирсиллайди.Рўзғор анжомлари титрайди, осилган жисмлар тебранади;
5 балл – анча кучли. Ҳамма сезади, уйқудаги одам уйғонади, баъзи одамлар ҳовлига югуриб чиқади. Идишлардаги суюқлик чайқалиб тўкилади, осилган уй жиҳозлари қаттиқ тебранади;
6 балл – кучли. Ҳамма сезади, уйкудаги одам уйғонади, кўпчилик одамлар ҳовлига югуриб чиқади. Уй ҳайвонлари бетоқат бўлади. Баъзи ҳолларда китоб жавонидаги китоблар, рўзғор буюмлари, жавонлардаги идишлар ағдарилиб тушади;
7 балл – жуда кучли. Кўпчилик одамларни қўрқув босади, кўчага югуриб чиқади, автомобил ҳайдовчилари ҳаракат вақтида ҳам сезади, уй деворларида катта-катта ёриқлар пайдо бўлади, ҳовузлардаги сув чайқалади ва лойқаланади.
8 балл – емирувчи. Хом ғиштдан қурилган иморатлар бутунлай вайронага айланади, анча пишиқ қилиб қурилган иморатларда ҳам ёриқлар пайдо бўлади, уй тепасидаги мўрилар йиқилади, баъзи дарахтлар бутун танаси билан йиқилади, синади, тоғлиқ жойларда қулаш, сурилиш ҳодисалари юз беради.
9 балл – вайрон қилувчи. Ер қимирлашига бардош берадиган қилиб қурилган иморат ва иншоотлар ҳам қаттиқ шикастланади. Оддий иморатлар бутунлай вайрон бўлади, ер юзасида ёриклар пайдо бўлади, ер ости сувлари сизиб чиқиши мумкин.
10 балл – яксон қилувчи. Ҳамма иморатлар яксон бўлади. Темир йўл излари тўлқинсимон шаклга келиб бир томонга қараб эгилиб қолади, ер ости коммунал қувурлари узилиб кетади, чўқиш ҳодисалари юз беради. Сув ҳавзалари тўлқинланиб қирғоққа урилади, қояли ён бағрларда ката-катта сурилиш ҳодисалари содир бўлади.
11 балл – фожиали. Ҳамма иморатлар деярлик вайрон бўлади, тўғонлар ёрилиб кетади, темир йўллар бутунлай ишдан чиқади, ернинг устки қисмида ката-катта ёриқлар пайдо бўлади, ер остидан балчиқлар кўтарилиб чиқади, сурилиш, қулаш ҳодисалари ниҳоясига етади.
12 балл – кучли фожиали. Ернинг устки қисмида ката ўзгаришлар юз беради. Ҳамма иморатлар бутунлай вайрон бўлади, дарёларнинг ўзани ўзгариб шаршалар пайдо бўлади, табиий тўғонлар вужудга келади.
Иншоотлар кўрадиган талафотлар қуйидагичи таснифланади.
1 - даражали талафот. Бунда енгил шикастланиш юз беради.
2-даражали талафот. Оғир бўлмаган шикастланиш содир этилади, деворларда катта бўлмаган ёриқлар пайдо бўлади.
3-даражали талафот. Иншоотларнинг оғир шикастланиши юз беради, деворларда катта ва чуқур ёриқлар пайдо бўлади.
4-даражали талафот. Иморат ва иншоотлар ички деворларининг тўлиқ бузилиши юз беради.
5-даражали талафот. Иморат ва иншоотлар тўлиқ бузилиши содир бўлади.
Ер силкиниш оқибатларини тугатиш чора-тадбирлари
Ер силкинишининг оқибатларини тугатишда ишга яроқли ҳар бир киши иштирок этиши зарур ва қуйидаги ишлар бирламчи ҳисобланади:
• Ер тагида, бузилган ва ёнаётган уйда қолган одамларни қутқариш.
• Ишлаб чиқариш, коммунал-энергетки тизимларда содир бўладиган аварияларнинг олдини олиш ва тўғрилаш (чунки булар инсон ҳаётига хавф солади).
• Бузилган уйларни, иншоотларни тиклаш.
• Талафот кўрганларга тиббий ёрдам кўрсатиш шаҳобчаларини тайёрлаш.
• Ер силкиниш ўчоғида сув таъминотини тиклаш

Сув тошқини ва унинг талафотлари

Сув тошқини ҳам табиий офатлар ичида энг хавфлиси ҳисобланади.Сув тошқини деб дарё, кўл, ҳовузлардаги сув сатҳининг кескин кўтарилиши натижасида маълум майдонлардаги ерларни сув тагида қолишига айтилади.

Сув тошқинига турли омиллар сабабчи бўлади:
• Кучли ёмғир ёғиш оқибатида (жала, сел қуйиши);
• Қорларнинг сурункали эриши натижасида;
• Кучли шамол эсиши натижасида;
• Оқар дарёлардаги музликларнинг йиғилиб, сунъий тўғон ҳосил қилиши;
• Тоғ жинсларининг нураши, сурилиши ёки бошқа сабаблар билан сув сақлаш омборларининг бузилиши оқибатида.
Кучли ёмғир ёғиши натижасида сувларнинг сатҳи кескин кўтарилиб, дарё, кўлларга сиғмайди ва натижада экин майдонларини, турар-жой массивларини, йўлларни сув босади ва уларни издан чиқаради. Булардан ташқари, электр энергия, алоқа узатгичлар, меллиоратив тизимлар ишдан чиқади, чорва моллари, қишлоқ хўжалиги экинлари йўқ бўлиб кетади, хом ашёлар, ёқилғи, озиқ-овқатлар, минерал ўғитлар ва бошқалар яроқсиз ҳолга келади ёки йўқ бўлиб кетади. Шулар натижасида жуда ката моддий зарар кўрилиб, инсонлар ўлими содир бўлиши мумкин.
Сув сақлайдиган омборларни ҳар хил фалокатлардан асраш учун ҳамма турдаги омиллар, эҳтиёт чоралари кўриб қўйилган бўлиши зарур. Жумладан, бирламчи ва иккиламчи сақловчи платина қуриш, ҳар бир бошқа сақловчи омиллар белгиланиши зарур.
Сув тошқини пайтида маълум қисм одамлар (қут-қарувчилар) шу фалокат ҳудудида қолиб, имкони борича қилинадиган ишларни бажаришлари зарур. Аммо улар сув остида қолган овқатларни емасликлари, сув ичмасликлари керак. Яшаш жойларида электр жиҳозлардан фойдаланмасликлари лозим, чунки электр таъминот симлари қўлланганда кичик қаршилик бўлиши натижасида ёнғинлар чиқишига олиб келади. Сув тошқини ўтиб бўлгандан кейин фуқаролар ўзларининг доимий яшаш жойларига қайтиб келиб, тошқин оқибатларини бартараф этиш чора-тадбирларини бошлаб юборадилар. Улар қуйидагилардан иборат:
• Сув босган жойлардаги сувни чиқариб ташлаш ва қуритиш;
• Уйларнинг ертўлаларидаги сувларни чиқариб ташлаш;
• Тошқин натижасида бузилган жойларни: маиший-энергетик тармокларни, йўлларни, кўприкларни ва бошқаларни қайта тиклаш;
• Қайта тиклаб бўлмайдиган иншоотларни, уйларни йиқитиш ва уларни тозалаш;
• Экинзорларни сувдан тозалаш.
Ер сурилиши, унинг сабаблари ва талафотлари
Тоғ жинслари қатламларини қия сатҳ бўйлаб ўз оғирлиги, гидродинамик, гидростатик, сейсмик кучлар таъсирида сурилишига ер сурилиши дейилади. Ер сурилишининг вужудга келиш қонуниятларини, уларнинг динамикасини ўрганиш катта аҳамиятга эга. Бу – қурилиш ишларини олиб бориш шароитини аниқлашда, халқ хўжалиги иншоотларини ва инсон ҳаётини сақлашда муҳим омил ҳисобланади. Ер сурилиши оқибатида халқ хўжалиги катта зарар кўради, баъзи йирик иншоотлар, йўллар бир неча юз метрга суриб ташланади, катта-катта экин майдонлари фойдаланишга бутунлай яроқсиз бўлиб қолади, бутун-бутун қишлоқлар, шаҳарлар вайрон бўлади, минглаб кишилар бошпанасиз қолади, ҳалокатга учрайди.
Ер сурилиши – тоғ жинсининг сурилиш тезлиги ҳамда сурилувчи тоғ жинсини миқёс даражасига кўра турли хилда бўлиши мумкин.
Ер сурилишининг юзага келишига қуйидаги омиллар сабаб бўлади:
• Тоғ ён бағри этакларининг табиий ҳолатини оқар сувлар, сув омборлари таъсирида бузилиши ҳамда режасиз олиб борилган қурилиш ишлари;
• Қия сатҳларда тарқалган тоғ жисмларининг хосса ва хусусиятлари, мустаҳкамлик даражасининг ўзгариши, суғориш ишлари, қор-ёмғир сувлари таъсирида намлигининг ошиши;
• Тоғ жисмларига ер ости сувлари (гидродинамик) ва ер устки сувлари (гидростатик) босимининг таъсири;
• Тоғ жинси зичлигини ва мустаҳкамлигининг, бурғилаш ҳамда тоғ-ковлаш ишлари натижасида бузилиши;
• Тектоник ва сейсмик кучлар таъсири. Сурилишларни юзага келишида ҳудуднинг иклим ҳамда гидрогеологик шароитлари ва бошқалар.
Ер сурилишида учта босқич кузатилади:
1-босқич. Сурилишнинг тайёрланиш босқичи. Бу босқичда қия сатҳлардаги тоғ жинси турғунлиги сусаяди, ер сатҳида турли кенгликдаги ёриклар пайдо бўлади.
2-босқич. Тоғ жинсларининг катта тезлик билан ёки секин аста сурилиши кузатилади.Сурилиш тезлиги юқорида қайд этилган омилларнинг таъсир даражасига боғлиқ бўлади.
3-босқич. Сурилишнинг сўниш босқичи. Бунда тоғ жинслари сурилишдан тўхтайди.

Ер сурилишларининг олдини олиш усуллари

Ер сурилишларининг олдини олиш усулларига:
• қия сатҳларда қурилиш ва улар билан боғлиқ бўлган кавлаш ишларини олиб бормаслик;
• қия сатҳларда тоғ жинси тўкилмаларининг йиғилишига йўл қўймаслик;
• темир йўл, транспорт воситалари ҳаракат тезлигини белгилангандан ошишини тақиқлаш;
• қия сатҳлардаги ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш;
• қия сатҳларда суғориш, шудгорлаш ишларини олиб бормаслик каби ишлар киради.
Ер сурилиши офатидан сакланишнинг ишончли омили, бу халқни ўз вақтида огоҳ этиш ҳисобланади. Ҳозирги кунда ҳам республикамизнинг баъзи вилоятларида ер сурилиши эҳтимоли бор ҳудудлар мавжуд бўлиб, ҳукуматимиз ва фуқаро муҳофазасининг мутасадди ходимлари томонидан доимий равишда хавфли минтақада яшовчи фуқаролар огоҳлантириб борилмоқда.

КУЧЛИ ШАМОЛ, ҚУРҒОҚЧИЛИК ВА УНИНГ ОҚИБАТЛАРИ

Кучли шамол ҳам инсонлар ҳаётига ва халқ хўжалигига жиддий зарар етказадиган офатдир. Бу офат узоқ давом этувчи ва бузиш кучига эга. Бу офатнинг тезлиги 30-90 м/с.га етади. Ўрта Осиё минтақаларида шамолнинг кучи 40-60 м/с.га, Ўзбекистоннинг Ховос, Бекобод туманларида эса 50-60 м/с.ни ташкил этади. Кучли шамолнинг пайдо бўлиши, яъни атмосферада мувозанатнинг бузилиши натижасида ҳаво оқими жуда катта тезликда ҳаракатланиб, баъзи жойларда, у ўрама (воронка) ҳаракатга айланиб кетад. Бундай офат оқибатида одамларнинг ҳалок бўлиши, иншоотларнинг бузилиши, экинзорларнинг пайҳон этилиши, электр-телефон тармоқларининг издан чиқиши ва бошқа оқибатларга олиб келади. Кучли шамол эсганда одамлар, уй ҳайвонлари юрадиган йўллардан адашадилар, симёғочлар, дарахтлар ағанайди, уйларнинг томлари бузилиши натижасида одамлар турли даражада жароҳат оладилар.

Шунинг учун бундай фавқулодда ҳолатда одамлар енгил, баланд қурилган иморатлардан, электр тармоқлари осилган симёғочлардан, кўприклардан узоқроқ жойларда сақланишлари лозим. Бу офатдан энг ишончли сақловчи омил – бу ҳимоя иншоотлари (метро, ер ости йўлаклари, уйларнинг ертўлалари ва бошқалар) ҳисобланади.
Бу офатдан сақланишнинг яна бир омили-офат ҳақида одамларни ўз вақтида огоҳ қилишдир.
Кучли шамол офати юз берганда фуқаро муҳофазаси тизимлари давлат органлари ходимлари бошчилигида қутқарув ва бузилган жойларда тиклаш ишларини бажаради, жабр кўрганларга бирламчи тиббий ёрдам кўрсатади.
Қурғоқчилик офати ҳам Ўзбекистонга хос бўлиб, илгари бунга деярли эътибор берлмаган. Лекин кейинги йилларда экологиянинг ҳаддан ташқари бузилиши, сув ресурсларидан нотўғри фойдаланиш ва бошқа сабаблар оқибатига бизнинг минтақада ҳам бундай офат айнан ҳозирги пайтда кузатилмоқда.
Қурғоқчиликда одамларнинг ўлими, дарахтларнинг, экинзорларнинг қуриши, кучли ёнғинларнинг чиқиши ва турли хил касалликларнинг тарқалишига имконият яратилади. Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистонда қурғоқчилик муаммоси Орол денгизи билан боғлиқдир.
Маълумки, Орол денгизи суви йилдан – йилга камайиб, қуриб бормоқда. Бунинг оқибатида денгизга яқин бўлган жойларда довдарахтлар, экинзорлар куриб, турли хил касалликлар кўпайиб боряпти. Маълумотларга кўра, Амударё сувининг бор-йўғи 10 фоиз миқдори Орол денгизига қуйилмоқда. Аммо ҳозирги вазиятдан денгизга қуйилаётган сув ҳажмидан кўра, атмосферага буғланаётган сув миқдори бир неча баробар кўпдир. Шу сабабдан ҳозирги кунга келиб, Орол денгизи сувининг баландлиги тахминан 17м. га пастга тушиб кетган, яъни 1960 йилларда унинг баландлиги 53 м.ни ташкил этган бўлса, 2000 йилда у 36м.ни кўрсатди. Энди Оролни илгариги ҳолатига қайтариш учун унга 30км3 сув қуйиш керак, бу деган сўз бутун бошли Сирдарё сувини тўлиқ қуйиш билан баробардир.

Сел, унинг хусусиятлари ва талафотлари

Тоғ ҳудудларида кучли ёмғирларнинг ёғиши, музлик ва қорларнинг тез эриши натижасида ҳосил бўлган дарё тошқинларини, тоғ ён бағриларида нураган тоғ жинси бўлакларини сув оқими билан текисликка томон оқизиб туширилиш сел ҳодисаси деб юритилади.
Сел – арабча сўз бўлиб, тоғлик ҳудудлардаги сув тошқини маъносини англатади.
Сел оқимлари ўзи билан олиб келадиган қаттиқ заррачаларининг ўлчамига қараб уч гуруҳга бўлинади:
• сув-тошли селлар;
• лойқаселлар;
• аралаш селлар.
Сел ҳодисасини бартараф қилиш мақсадида олиб бориладиган ишлар илмий-амалий хулосаларга, чора-тадбирларга асосланган бўлмоғи керак.
Булар қуйидагилардан иборат:
1. Сел бўлиши мумкин бўлган дарёларнинг сув йиғиш майдонларида доимий кузатиш ишларини олиб бориш. Бунда сув йиғиш майдонида бўшоқтоғ жинслари йиғилишининг олдини олиш, оқар сувлар оқимига тўсқинлик қилувчи табиий ва сунъий тўсиқлардан тозалаш ишлари;
2. Сел оқими юзага келиши мумкин бўлган дарёларнинг сув йиғиш майдонларини муҳофаза қилиш, яъни бу майдонларда ўсимлик дунёсини саклаш, дарахтлар ва буталарни кесиш, майдонларда шудгорлаш ва суғориш ишларини олиб боришни чегаралаш;
3. Ўрмон хўжаликларини ривожлантириш, яъни тоғ ён-бағирларида буталар ва дарахтларнинг экилишини йўлга қўйиш талаб этилади, чунки бу ўсимликлар тоғ жинслари қатламларини мустаҳкам ушлаб туради, қор эришини секинлаштиради, ер юзасини ювилишдан сақлайди;
4. Тоғли ҳудудлардаги дарёларнинг ўзанида сув оқимини бошқарувчи иншоотлар қуриш, табиий, сунъий тўғонларни тартибга солиш, темир йўл, автомобил йўллари остига сел ўтказувчи катта диаметрли қувурлар ётқизиш ишлари.

Қутқарув ва бирламчи тиклов ишларининг ташкилий асослари

Шикастланган ўчоқларда ҚБТИни олиб боришдан мақсад, фуқароларни қутқариш ва зарарланган одамларга бирламчи тиббий ёрдам кўрсатиш, қутқарув ишларини амалга оширишда ҳалақит берадиган аварияларни тўсиш, шикастланган жойларни тиклаш ишларини амалга оширишда шароитни яратиш ва бошқа вазифаларини бажариш кўзда тутилади.
Умумий қирғин қуроллари қўлланилганда қуйидаги қутқарув ишлари бажарилади:
• Объектлар томон тизимларнинг ҳаракатланиш йўлларини разведка қилиш;
• Шикастланган объектларда ҳаракат қилишда ёнғинларни ўчириш ва тўсиш;
• Заҳарланган, ёнғинли, газга тўлган, сув босган жойларда ва ер остида қолган одамларни топиш ва қутқариш;
• Шикастланган, бузилган ва заҳарланган ҳимоя иншоотларидаги фуқароларни қутқариш;
• Ҳаво алмаштиргичи бузилган, шикастланган ҳимоя иншоотларига ҳавони етказиб бериш;
• Шикастланган фуқароларга биринчи тиббий ёрдам кўрсатиш ва уларни даволаш шаҳобчаларига элтиб қўйиш;
• Хавфли ҳудуддаги фуқароларни хавфсиз ҳудудларга эвакуация қилиш;
• Одамларни санитар қайта ишловдан ўтказиш, уй ҳайвонларига ветеринар қайта ишлов бериш, техника, кийим-кечак, озиқ-овқат, хом ашё, сув ва ем-ҳашакларни дезактивация ва дегазация қилиш.
Бошқа бирламчи тиклов ишларига қуйидагилар киради:
• шикастланган ҳудудлардаги (заҳарланган, йиқилган, бузилган иншоотлар) йўлларни тозалаш;
• қутқарув ишларини олиб боришда газли, электрли, сувли, канализация ва технологик тизимлардаги аварияларни тўсиш ишлари;
• шикастланган иншоотларни бузиш ёки уни мустаҳкамлаш;
• алоқа ва коммунал-энергетик тармоқлардаги фалокатларни тузатиш ва тиклаш ишлари;
• турли хилдаги портловчи қисмларни, портловчи аслаҳаларни топиш, зарарсизлантириш ва йўқотиш ишлари.
ҚБТИ ишлари куну тун, доимий равишда, ҳар қандай табиий шароитда олиб борилади. Умумий қирғин қуролларининг шикастланиш ўчоғида ҚБТИни ташкилий олиб бориш учун, тинчлик давридаеқ туман фуқаро муҳофазасининг бошлиғи қарори билан фуқаро муҳофазаси кучларининг ҳаракат қилиш йўллари тузилади.
Кимёвий шикастланган ўчоқда қутқарув ишлари бирмунча олдингисидан фаркданади. Бу ҳолатда биринчи навбатда огоҳлантириш белгиси «Кимёвий тревога» берилиб, дарҳол ўша жойга радиация, кимёвий ва тиббий разведка бўлимлари юборилади. Улар шикастланган жойни, вақтни, қўлланилган қурол турини (ёки заҳарли моддалар – КТЗМ), заҳарланган ҳудуд ўлчамини ва уни тарқалиш йўлини аниқлаб берадилар.
Мана шуларга асосланиб шу объект фуқаро муҳофазаси бошлиғи қарор қабул қилиб, ўзи қутқарув омилларини ҳамда кимёвий зарарланишни тўсиш омилларини ташкил этади. Бундай ҳолатларда қутқарув ишларига биринчи навбатда санитар дружиначилари, умумий отряд, зарарсизлантириш гуруҳлари ва механизация тузилмалари жалб этилади.
Бунда ҳар бир тузилмалар аниқ вазифа ва техникалар, жиҳозлар билан таъминланади. Чунончи:
• Санитар ва қутқарув тузилмаларига иш жойларини, транспорт воситаларини, зарарланган одамларни ўчоқдан олиб чиқиш, бирламчи тиббий ёрдам кўрсатиш ва эвакуацияни ташкил этиш вазифалари;
• Радиацияга қарши (РҚ) ва кимёвий ҳимоя (КТҚ) ҳамда умумий тузилмаларга қутқарув ишларининг жойи, КТЗМ сақланадиган жойлардаги аварияни тўсиш ва заҳарланган иншоотларни, атроф-муҳитни дегазация қилиш ишлари;
• Зарарсизлантириш гуруҳларига дегазация бажариладиган иш жойлари, объектлари, дегазация қилувчи эритмаларни тайёрлаш ва машиналарни тўлдириш, дегазация ишларини олиб бориш юклатилади.
Кимёвий ўчоқда қутқарув ишларини бажариши лозим бўлган вазифалар олингандан кейин ҳар бир тузилма бошлиқлари ўз қўл остидаги фуқароларни якка тартибдаги ҳимоя воситалари, антидотлар, ШКП-8 билан таъминлайдилар. Шундан кейин улар разведка, санитар дружина, РҚ ва КТҚ тузилмаларидан кейин ўз иш жойларига бориб, вазифаларини бажаришга киришадилар.

Зарарланган материалларга махсус қайта ишлов бериш

Душман томонидан қўлланилган қирғин қуроллари оқибатида инсонлар, атроф-муҳит, сув, озиқ-овқатлар, техника, транспорт воситалари ва иншоотлар радиоактив заррачалар, заҳарли моддалар ва бактериал моддалар билан зарарланиши мумкин. Шу сабабдан фуқароларни мана шу зарарланишдан саклашда махсус ишлов бериш омиллари бажарилади. Махсус ишлов бериш омили – умумий қирғин қуроллари талафотларини йўқотиш жараёнининг асосий қисмини ташкил этиб, у қутқарув ва тиклаш ишларини олиб боришда комплекс вазифаларни ўз ичига олади.
Махсус ишлов бериш омили – тўлиқ ҳамда қисман ишлов бериш хилларига бўлинади. Тўлиқ ишлов бериш омили дейилганда қўйилган вазифаларни бажаришда ҳеч қандай ҳимоя воситаларисиз амалга ошириш, яъни хавфсиз шароит яратиш тушунилади. Қисман ишлов бериш омилларида эса қўйилган вазифаларни фақат терини ҳимояловчи воситаларсиз амалга ошириш шароити тушунилади. Махсус ишлов бериш омили – атроф-муҳитни зарарсизлантириш ҳамда фуқароларни санитар ишловдан ўтказишдан ташкил топган.
Техника ва транспорт воситаларини зарарсизлантириш автосервис ва бошқа таъмирлаш корхоналарида амалга оширилади.
Фуқароларни санитар ишловдан ўтказиш эса, ҳаммом, душхона ва бошқа махсус ювиниш жойларида амалга оширилади.
Зарарсизлантириш омилига дезактивация, дегазация ва дезинфекция жараёнлари киради.
Дезактивация дейилганда, зарарланган воситалардан (кийим-кечак, ҳимоя воситалари, сув, техника, транспорт воситалари) ҳамда иншоотлардаги радиоактив моддалар активлигини йўқотиш тушунилади. Дезактивациянинг тўлиқ ҳамда қисман хили мавжуд бўлиб, у асосан механик ва физик-кимёвий усул билан олиб борилади. Механик усулда – радиоактив моддалар билан зарарланган сирт юзаларини артиш орқали йўқотилади. Физик-кимёвий усулда эса радиоактив моддалар турли хилдаги кимёвий модда эритмалари билан ювиш амалга оширилади. Дезактивацияда асосан сув ишлатилиб, радиоактив моддаларнинг ювилувчанлигини оширишда, сирт-актив ҳамда комплекс ҳосил қилувчи моддалар, кислота ва ишқорлар ишлатилади. Булар: СФ-2, ОП-7, ОП-10, Na3PO4, трилон Б, шавел, лимон кислоталари ва унинг тузларидир.
Дегазация омили – заҳарловчи моддаларни парчалаб, зарарсиз моддалар ҳосил қилиши, ҳамда уларнинг микдорини камайтириш ҳисобланади. Дегазация омили махсус техникалар ёрдамида амалга оширилади. Дегазация қилувчи моддаларга кимёвий моддалар кириб, улар оксидловчи хлорли бирикмалар (гипохлоритлар, хлорамин) ва ишқорий бирикмалар (NaOН, сода, аммиак, аммиакли тузлар) киради. Бу бирикмаларнинг ҳаммаси эритма ҳолида ишлатилади.
Эритувчи сифатида: сув, дихлорэтан, трихлорэтан, бензин ишлатилади. Дегазация қилувчи эритма №1,5 фоизли гексахлормеламин ёки 10 фоизли дихлорамин эритмаси иприт ва бошқа кимёвий қуролларни зарарсизлантиришда ишлатилади. Дегазация қилувчи эритма №2, 2 фоиз NaОН, 5 фоизли моноэтаноламин ва 20 фоизли аммиакли сув эритмасидан ташкил топиб, зоман типидаги заҳарловчиларни зарарсизлантиради. Терини касаллантирувчи ва асабни паллажловчи заҳарли моддаларни зарарсизлантиришда хлорли оҳак эритмаси ишлатилади.
Кимевий қуроллар билан зарарланган атроф-муҳит кимёвий ёки механик усулда дегазация қилинади. Кимёвий усул бўйича юқорида айтилганидек, дегазацияловчи модда эритмалари билан қайта ишланади. Механик усулда эса зарарланган жойларнинг устки кисмлари (7-8 см қалинликда) олиб ташланади ёки ўша жойнинг усти қалин сомон, тахталар билан беркитилиб ҳимоя қилинади.
Дезинфекция омили – бактериал қуролларни йўқ қилиш мақсадида амалга оширилади. Дезинфекция омиллари турли хил кўринишда амалга оширилиб, улардан тозалаш: мақсадли, доимий ва тугалланадиган хиллари қўлланилади.
Тозалаш дезинфекция усули касаллик тарқалмасдан олдин қилинадиган дезинфекция ҳисобланади. Бунда бактерияларни ўлдирувчи воситалар қўлланилади. Доимий дезинфекцияда эпидемияга қарши омиллар ўтказилади (санитар-гигиеник ва зарарсизлантириш ишлари). Тугалланадиган дезинфекция – охирги касал касалхонага ётқизилгандан кейин ўтказилади. Буни санитария эпидемиология станцияси (СЭС) ходимлари амалга оширади. Дезинфекция – кимёвий, физик, механик ва комбинациялашган усуллар билан амалга оширилади. Кимёвий усулда – касал тарқатувчи микроблар дегазацияловчи моддалар билан йўқ қилинади. Физик усулда кийим-кечаклар, идиш товоклар ва бошқа воситаларни, материалларни қайнатиш йўли билан дезинфекция қилиш тушунилади. Бу усул асосан ошқозон-ичак инфекцияси тарқалганда қўлланилади.
Механик усул дейилганда дегазация қилишда қўлланилади-ган услублар, қоидалар (ер устидаги зарарланган қисмларни йўқотиш) тушунилади. Бунда зарарланган жойлар, иншоотлар, бош-пана, РСБ, транспортлар, йўллар зарарсизлантирилади.
Дезактивация ва дегазация омилларининг тозалиги дозимет-рик ва кимёвий асбоблар билан, дезинфекция омиллар эса бакте-риологик усул орқали текширилади.