Mavzu: tayanch-harakat apparatining yosh xususiyatlari va gigiyenasi

MAVZU: TAYANCH-HARAKAT APPARATINING YOSH XUSUSIYATLARI VA GIGIYENASI
Topshiriqlar
Mavzuni diqqat bilan o‘qib chiqing va konspektlashtiring (manba: Aripova S.X., Shaxmurova G.A. Yosh fiziologiyasi va gigiyena, o‘quv qo‘llanma. T., 2013 y. 105-128 betlar).
1-kichik mavzu¹: Suyaklarning tuzilishi va rivojlanishi
1.Rasmdagi suyaklarni nomlang.

1 2 3 4 5 6

2.Quyidagi suyaklarga misol keltiring.

Naysimon suyaklar	Uzun	yelka, bilak, son va boldir suyaklari kirib, g'ovak va zich moddalardan tuzilgan ilik kanali bo'ladi va tayanch vazifasini bajaradi
	Kalta	qo'l-oyoq, kaft va panja suyaklari kiradi va kalta harakat qilish richaglarigagina eg'adir.
G‘ovak suyaklar	Uzun	ovurg'a va to'sh suyaklari, tayanch vazifasini bajaradi
	Kalta	Bularga umurtqalar, qo'l-oyoq kaft usti suyaklari kiradi.
	Sessamasimon	Tizza qopqog'I no'xatsimon va barmoq suyaklari kiradi. Muskul paylarining orasida bo'g'im atrofida joylashadi
Yassi suyaklar	Kallaning yassi suyaklari himoya vazifasini bajaradi. Yassi kamar suyaklarga kurak va chanoq suyaklari kiradi.
Aralash suyaklar	Kalla suyagining asosiy qismini tashkil etgan va bir qancha suyaklar birikishidan vujudga kelgan suyaklar kiradi. Gavda skeleti odam tana skeleti umurtqa pog'onasi, o'n ikki juft qovurg'a va to'sh suyagidan iborat.

3.Rasmda skeletning qaysi qismi ifodalangan? Bo‘limlari va qismlarini nomlang.

1 Bo’yin qismi 2 Ko’krak qismi 3 Bel qismi 4 Dumg’aza qismi

4.Qo‘l suyaklarini qismlarga bo‘ling va raqamlarni nomlang.

1 O’mrov suyagi 2 Kurak suyagi 3 Yelka suyagi 4 Bilak suyagi 5 Tirsak suyagi 6 (Kaft usti) bilaguzuk suyaladar 7 kaft suyaklari 8 Barmoq suyaklari

5.Oyoq suyaklarini qismlarga bo‘ling va raqamlarni nomlang.

1 2 Chanoq suyagi 3 Son suyagi 4 Tizza qopqog’i 5 Kichik bolder suyagi 6 Katta boldir 7 Panja suyaklari

6.Bosh suyaklari qanday qismlarga bo‘linadi?

1 Tepa suyagi 2 Peshona suyagi 3 Chakka suyagi 4 Ensa suyagi 5 Ko’zyosh suyagi 6 Burun suyagi 7 Yonoq suyagi 8 Yuqori jag’ suyagi 9 Pastki jag’

7.Quyidagi savollarga javob bering.

1)Suyakning kimyoviy tarkibi nimalardan iborat? - Suyaklar kimyoviy tarkibi jihatidan organik va anorganik moddalardan tashkil topgan. Unda organik modda 1/3 (ossеomukoid, ossеin), anorganik modda esa 2/3 qismni tashkil etadi. Anorganik moddalar - kaltsiy fosfat, kaltsiy karbonat, kaltsiy ftorid, magniy fosfat, natriy borat va natriy xloriddan iborat. Suyaklarning egiluvchanligi ularning tarkibidagi ossеin moddasiga, qattiqligi esa minеral tuzlarga bog`liq.
2)Periost nima? - Suyak sirti biriktiruvchi toʻqimadan tashkil topgan suyak usti pardasi — periost Suyaklarning yuzasi pishiq yupqa parda (periost) - suyak usti pardasi bilan qoplangan. Bu parda biriktiruvehi to'qimadan iborat bo'lib, unda juda ko'p mayda qon va limfa tomirlari, nerv tolalari bo'ladi.
3)Raxit qanday kasallik? – Raxit (yun. rhachis — umurtqa), shirzada — yosh bolalarda uchraydigan kasallik. Organizmda D vitamini yetishmasligi tufayli fosfor-kalsiy almashinuvining buzilishi natijasida kelib chiqadi. Raxitga koʻpincha bolaning chala tugʻilishi, quvvatsizligi, sunʼiy ovqatlantirish sabab boʻladi.
4)Eng yirik naysimon suyak qaysi? - Son suyagi eng yirik va baquvvat naysimon suyakdir. U 1500 kg gacha bo'lgan yukni ko'tarishi mumkin.
5)Tik yurish tufayli qaysi suyaklar o‘zgargan? - Odam tik tura olishi va tik yurishi munosabati bilan umurtqa pog'onasining to'rtta egriligi bor va u oyoqlarning yirik bo'g'imlari bilan amalda bir chiziqda joylashadi, ana shuning uchun odam muvozanatni saqlaydi. Tug'ilishda umurtqa pog'onasining dumg'aza bo'limida faqat bitta egrilik bo'ladi, so'ngra yana uchta egrilik hosil bo'ladi. Bo'yin egriligi qavariq tomoni bilan oldinga chiqib turadi (lordoz) va bola kallasini tutgandan keyin paydo bo'ladi. Bu bola hayotining uchinchi oyiga to'g'ri keladi. So'ngra bola o'tiradigan va yuradigan bo'lganda bel egriligi paydo bo'ladi. Bu ham qavariq tomoni bilan oldinga chiqib turadi. Nihoyat, 3-4 yoshga kelib, qavariqligi orqaga chiqib turgan ko'krak egriligi hosil bo'ladi (kifoz). 7 yoshgacha egrilikdar hali unchalik mustahkam bo'lmaydi va yotgan joyida to'g'rilanishi mumkin. Bel egriligi qariyb 12 yoshga kelib uzil-kesil shakllanadi.
6)Kollagen qanday modda? - Kollagen muhim oqsil; u inson tanasida eng ko‘p tarqalgan oqsil sanaladi. U organizmni yaxlit butun shaklda bog‘lab turuvchi to‘qima asosi hisoblanadi. Kollagenning nomi grekcha “kolla”- yelim so‘zidan olingan. Pay, tog‘ay, tomirlar, yosh suyak to‘qimalari, mushaklar, teri bularning barisining tuzilishi uchun ko‘p jihatdan ana shu oqsil javob beradi. Masalan, terida kollagenning miqdori 70 foizga yetadi – u terining silliqligi, taranglik va egiluvchanligini ta'minlaydi.
7)Kamar suyaklariga qaysi suyaklar kiradi? - Kamar suyaklariga o’mrov, clavicula, va kurak, scapula
8)Bo‘g‘im nima? - suyaklar (baʼzan paylar) ning harakatchan birikishi, bunda birikkan yuza oraligʻida boʻshliq (yoriq) boʻladi. Boʻgʻim hosil boʻlishida ishtirok etadigan suyaklarning (birida boʻgʻim boshchasi, ikkinchisida esa boʻgʻim chuqurchasi boʻladi) sinovial suyuqlik b-n toʻla. Boʻgʻim boʻshligi va Boʻgʻim xaltasi farq qilinadi. Suyaklarning bir-biriga birikkan uchlari bir xilda boʻlmaydi.
9)Bo‘g‘im turlarini ayting.
10)Bo‘g‘im tuzilishi.
11)Suyaklarning birikish turlariga misol keltiring.
8. Liqildoqlar soni va joylashuvini yozing.

1.Peshona liqildog‘i; 2.Ensa liqildog‘i; 3.Yon liqildoqlari

9.”Suyaklanish jarayoni” jadvalini to‘ldiring.

Yoshi	Suyaklar
15-16	Qo'l kaftining suyakka aylanishi
16-20	Barmoqlarning suyakka aylanishi
17-25	Umurtqa suyaklari shu yosh orasida suyakka aylanib bo'ladi.
20-25	To'sh suyagining uchta qismi bolalarda alohida suyaklardan iborat bo'lib, shu yoshda ular bir-biriga qo'shilib, yaxlit to'sh suyagiga aylanadi.
	Bosh suyagi bolaning 3-4, 6-8 va 11-15 yoshlik davrida, ayniqsa tez o'sadi. Uning o'sishi va shakllanshi shu yoshgacha davom etadi.

10.Rasmda qaysi suyak berilgan? Raqamlarni nomlang.

11. So‘ralgan raqamlarni yozing.
Odam tanasidagi umumiy suyaklar soni - 206ta suyak mavjud
Juft suyaklar soni -.85 ta juft
Toq suyaklar soni – 36 ta toq suyak
Umurtqa pog‘onasi uzunligi.- erkaklarda 73-75sm; ayollarda 69-71 sm
Panja suyaklari soni - Qo'l panja suyaklari uch qismdan: kaft usti, kaft va barmoq suyaklaridan iborat. Kaft usti suyaklari 8 ta bo'lib, ular 4 tadan ikki qator bo'lib joylashgan. Kaft suyaklari 5 ta bo'ladi. Barmoq suyaklari bosh barmoqda 2 tadan, qolganlarida 3 tadan bo'ladi. Jami 27 ta suyak
Barmoq suyaklari soni - Barmoq suyaklari bosh barmoqda 2 tadan, qolganlarida 3 tadan bo'ladi. Jami 14ta
O‘sish necha yoshgacha davom etadi? – qiz bolalarda 18 yoshga kеlib o’g’il bolalarda esa 20 yoshga kеlib to’xtaydi. Ba'zan xotin-qizlarda 21- 22, erkaklarda 24- 25 yoshgacha bo’y o’sishining davom etishi ko`zatiladi
Necha yoshda bo‘y deyarli o‘zgarmaydi? – 25 yoshda buy deyarli ozgarmedi.
Suyakdagi mineral moddalarning 60% ini qaysi modda tashkil etadi? – Fosfat tuzlari tashkil qiladi
Suyakdagi mineral moddalarning 5,9% ini qaysi modda tashkil etadi? – Kalsiy korbanat tuzi
1 yoshli bolaning bo‘y uzunligi - 73,4 dan 78,1 sm gacha yigitlarda; 71,4 dan 76,6 sm gacha qizlarda
Bosh suyagi necha yoshda tez o‘sadi? - Bosh suyagi bolaning 3-4, 6-8 va 11-15 yoshlik davrida, ayniqsa tez o'sadi
Bosh suyagi soni_________________
Necha yoshda bolaning bo‘yiga o‘sishi tezlashadi? - Yangi tug'ilgan bolaning bo'yi 48-50 sm bo'ladi. Bolaning bir yoshigacha bo`yining uzunligi har oyda 2 sm dan o`sib bir yosh oxirida 75 sm ga yetadi. 2,3 yoshida bo’yi har yili 8 sm dan cho’ziladi. 4; 5; 6 yoshlarda har yili 5; 7 sm ga ortadi. Jinsiy yetilish munosabati bilan qizlarda 12 yoshdan, o`g`il bolalarda 15 yoshdan boshlab bo`yiga o`sish tezlashadi. Bo`yiga o`sish qizlarda asosan 18 yoshda, o’g’il bolalarda esa 20 yoshda to`xtaydi. Butun rivojlanish davrida oyoqlarning uzunligi 5 marta, qo`l uzunligi 4 marta, gavda uzunligi 3 marta ortadi. Jinsiy jihatdan voyaga yetish davrida o’smirning bo’yi har yili 7-8 sm dan o`sadi.

1^kichik mavzu – talabalar mustaqil o’rganishi uchun tavsiya etilgan mavzular.