Microsoft Word 8-amaliy Diskret namunalash

---

Diskret namunalash (nuqtali, gorstli va shtufli usullar) 
Ishdan maqsad – amaliy mashg‘ulotda talabalar namuna olishni usullarini 
o‘rganadilar.
Namunalashning nuqtali usuli. O‘lchamlari 1,5–3 sm va massasi 10–20 g. 
ba’zan 50 g.gacha bo‘lgan (qichik o‘lchamli) bo‘lakchalardan tashkil topgan, 
butun xolda ma’danning bir qator nuqtalaridan olingan nuqtali namuna materiali. 
Tadqiq qilinadigan komponentlarning tarqalish harakteriga bog‘liq ravishda 
ma’lum tizim bo‘yicha kichik o‘lchamli namunalarning olish nuqtalari joylashadi. 
Agar namunalar olish maydoni doirasida komponentlar miqdorining 
o‘zgaruvchanligi har ikki yo‘nalish bo‘yicha ham bir xil bo‘lsa, unda kichik 
o‘lchamli namunalar kvadrat to‘rlar bo‘yicha olinadi, agar o‘zgaruvchanlik 
bashqasiga nisbatan bir yo‘nalish bo‘yicha katta bo‘lsa, unda to‘g‘ri to‘rt burchak, 
ba’zan esa rombik tarmoqlar qabul qilinadi(17-rasm). Namuna olish nuqtalari 
to‘rning tugunlarida joylashgan bo‘ladi. Burdalar zubila va bolg‘a yordamida 
sindirib olinadi.
22-расм. Shtrek zaboyidan nuqtali usulda namunalar olish. Namunalash 
to‘rlari: a-kvadratli; b-to‘g‘ri to‘rtburchakli; v-rombik. 1-ma’danli tana; 2-ma’dan 
qamrovchi jinslardan namunalar olingan nuqtalar; 3-ma’danlashgan zonadan 
namunalar olingan nuqtalar. 
Namunani tashkil etuvchi burdalar soni 10 tadan 20 tagacha ba’zan, undan 
ham ko‘p bo‘lishi mumkin. 

---

23-расм.Ўта нотекс тарқалган 
мономинерал агрегатли дағал доғли 
маъданларни намуналашда нуқтали 
наъмуналаш усули 
24-расм. Жўякли намуналаш. 
а-тўғри кесмада; б-узуқ чизиқли; в-
ҳажмли 
Kichik o‘lchamli burdalar orasidagi masofa komponentlarning bir tekis 
tarqalmaganligiga bog‘liq: kvadratli to‘rlarda u 10 X 10 sm yoki 20 X 20sm.ga, 
ba’zan 50 X 50 sm.ga teng, to‘g‘ri to‘rtburchakli to‘rlarda esa 10 X 20 sm yoki 20 
X 40 sm.bo‘ladi. O‘zgaruvchanlik qancha katta bo‘lsa, shuncha ko‘p burdalar 
olinadi. Namunalarning umumiy massasi burdalarning soniga va massasiga teng 
bo‘ladi va 0,2 – 2 kg. atrofida o‘zgarib turadi.
Nuqtali usulda olingan namunalarning ishonchliligi burdalar soniga to‘g‘ri 
proporsional bo‘ladi(23-rasm). Ushbu usul uchun yaxlit va xol-xol, shu jumladan, 
monomineral agregatlarda ma’lum bir qonuniyat kuzatilmaydigan tarqalishga ega 
bo‘lgan mayda tomirchali–xol–xol, yupqa yo‘l–yo‘lchali va dag‘aldog‘li 
teksturalar qulay teksturalar hisoblanadi. Oxirgi xolatlar uchun burdalar olish usuli 
jo‘yakli usulga nisbatan ishonchli natijalar beradi(24-rasm). Ammo, juda mo‘rt 
ma’danli minerallardan tashkil topgan darzli ma’danlarda hamda dag‘al yo‘l-
yo‘lchali teksturalarga ega bo‘lgan ma’danlarda yo‘l–yo‘lchalar kengligi namuna 
zarrachalari orasidagi masofaga yaqin bo‘lganda niqtali usul tizimli hatoliklarga 
olib kelishi mumkin. Bu usulni turli qovushqoqlikka ega bo‘lgan murakkab 
minerallardan tarkib topgan ma’danlar uchun ham qo‘llash tavsiya etilmaydi, 
chunki namuna tarkibida qovushqoq minerallarning ortib ketishi hisobiga tizimli 
hatoliklar yuzaga keladi. 
Nuqtali usul yuqori unimdorlikka ega, ammo ishonchliligi bo‘yicha jo‘yakli 
usuldan keyingi o‘rinda turadi, shuning uchun u o‘rta va katta qalinlikdagi 
ma’danli tanalardan tashkil topgan konlar ekspluatatsiyasida tog‘-tayyorlov va 

---

tozalash lahimlarini namunalash uchun eng samarali hisoblanadi. Bu usulning 
yuqori samaradorlikka egaligi namuna materialini sindirib olinishidadir. 
Namunalashning gorstli usuli. Tog‘ masssini texnologik (sindirib olingan) 
namunalashda qo‘llaniladi. U amalda nuqtali usuldan farq qilmaydi. Har ikkala 
usul ham kimyoviy namunalash bilan bog‘liq. 
Namunalashning shtufli usuli. Bu usuldan texnik va mineralogik 
namunalash maqsadida foydalaniladi. Shtufli namunalarning massasi 1-2 
kilogramm bo‘lib, ma’danlar va yondosh jinslarni mikroskopik o‘rganish 
maqsadida shaffof va anshliflar tayyorlash uchun olingan yaxlit bo‘laklardir. 
Ushbu namunalash usuli keng tarqalgan usul bo‘lib, qidirish ishlarida 
(metallometrik sur’atga olish ishlarini o‘tkazishda) birlamchi geokimyoviy 
oreollarni aniqlash uchun, razvedka ishlarida foydali qazilmalarning mineralogik 
tarkibini, petrografik hususiyatlarini va ba’zi-bir fizik hossalarini(hajmiy 
og‘irligini, g‘ovakligini, namligini, mustahkamligini va x.k.) o‘rganish uchun 
qo‘llaniladi. Agar foydali qazilma tanasi murakkab tuzilishga ega bo‘lsa, unda 
shtuflarni har bir ma’dan turining tarqalganlik darajasidan kelib chiqib 
proporsional ravishda olish lozim. Shtuflar turi ularning mineral tarkibi va 
tekstura–struktura hossalari bo‘yicha vizual aniqlanadi.
Qoidaga ko‘ra, shtufli usul ma’danlarning kimyoviy tarkibini o‘rganish va 
ma’danli tanalarni konturlash uchun yaraqsiz, chunki shtuflarni olishda 
subyektivlikka yo‘l qo‘yiladi, bu esa namunalar olishda ma’lum darajada 
noaniqliklarni kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Faqat ayrim hollarda, 
masalan, ma’danlashish o‘ta teng tarqalgan hollarda shtufli usul ma’danning 
kimyoviy tarkibi to‘g‘risida ba’zi bir tasavvurlarni berishi mumkin. 
Shtufli usulning yutuqlari: aniqlashning juda tezlikda amalga oshirilishi va 
yuqori unimdorlikga egaligidir(tog‘ lahimlarini qazish harakati to‘xtatilmaydi). 
B urg‘i quduqlari ni na munal as h chiziqli usulga yaqin bo‘lgan 
usulda amalga oshiriladi. Kolonkali burg‘ilashda namuna kerndan, u yetarli yoki 
umuman bo‘maganda–shlamdan olinadi. Tog‘ jinslari yoki ma’danlarning ustuni 
hisoblangan kern gidravlik yoki mexanik zarba ta’sirida o‘qi bo‘ylab ikkiga 
bo‘linadi. Namunalash hajmi kichik bo‘lganda kern bolg‘a yordamida 
parchalanishi mumkin. Kern ustunining birinchi yarimi namuna uchun olinadi, 
ikkinchisi esa dublikat sifatida saqlanadi. Namuna qirqish va teshish usuli 
yordamida ham olinishi mumkin. Kernni qirqishda uning bo‘ylama o‘qi bo‘ylab 
saqlash uchun segment kesib olinadi. Qirqilgan material kimyoviy namuna sifatida 
foydalaniladi, kernning qolgan qismidan boshqa turdagi tahlillar uchun 
foydalanish mumkin. Teshish usuli yordamida tuzli jinslarning kernidan namunalar 
olinadi. 
Burg‘i 
quduqlari 
ma’danli 
tanalar 
yo‘nalishiga 
ko‘ndalang 
mo‘ljallanganligi sababli ularning uchrash burchagi 30° dan kam bo‘lmasligi 

---

tufayli butun oraliqdagi kern namunalanadi. Namunaning uzunligi ma’danli tanalar 
qalinligi va ichki tuzilishi, sifat tarkibining o‘zgaruvchanlik xususiyatlariga bog‘liq 
bo‘ladi. Ma’danli tanalar qalinligi katta bo‘lganda u 2 dan 5 m gacha boradi. 
Konlarni zarba-kanatli burg‘i quduqlari yordamida razvedka qilishda 
shlamdan namuna olinadi. Ochiq usulda qaziladigan konlarining ekspluatatsion 
razvedkasida uning asosiy vositasi portlatish, sharoshkali yoki pnevmozarbali 
burg‘ilash hisoblanuvchi burg‘i quduqlaridan namuna shlamdan yoki burg‘ilash 
changidan olinadi. Burg‘i quduqlarini havo-suvli aralashma bilan tozalashda 
namunalash mahsus shlamtutgichlar yordamida amalga oshiriladi. Qo‘lda yoki 
mexanik aylanma - zarbali usulda burg‘ilashda namuna olish jelonka, qoshiq, 
parma, mahsus namunaolgich va tuproq so‘rgichlar yordamida amalga oshiriladi. 
Namuna olish parametrlariga namunaning geometriyasi va massasi, ular orasidagi 
masofa va olingan namunalarning umumiy soni kiradi. Namuna olish nuqtalari 
orasidagi masofa ma’danlashuvning o‘zgaruvchanlik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. 
Variatsiya koeffitsiyenti qancha katta bo‘lsa, bu masofa shuncha kichik bo‘ladi. 
Odatda namunalar orasidagi masofa ma’danli tanalar yo‘nalishiga mo‘ljallangan 
chiziqli kesim bo‘yicha aniqlanadi. Ma’danli tana o‘zining qalinligi bo‘yicha 
lahimlar kesmasi ichiga to‘g‘ri kelgan hollarda, namunalash zaboyning siljish 
qiymatiga nisbatan karrali masofalarda amalga oshiriladi. Foydali komponent juda 
notekis taqsimlanganda zaboy har bir portlatishdan so‘ng, ya’ni har 1,5-2 metrdan 
namunalar olinadi; ma’danlashuv notekis bo‘lganda - 4-6 metrdan, tekis bo‘lganda 
- 6-15 metrdan va juda tekis bo‘lganda - 15-50 metrdan namunalar olinadi. 
Qalinligi va shtrek kesmasining o‘lchamlari ancha katta bo‘lganda o‘rtacha 
namunalash to‘ri bilan razvedka to‘ri bir xil bo‘ladi, chunki namunalanishi lozim 
bo‘lgan qalinligi bo‘yicha to‘liq kesilgan ma’danli tanalar razvedka qirqimlariga 
mos tushadi. Bu mahsuldor yotqiziqlar yotishi (kengligi) bo‘yicha qazilgan 
lahimlarni namunalashga ham taalluqli. Kichik qalinlikdagi tanalar bo‘yicha olib 
borilgan qazish ishlari davomida devorlari har 5-10 metrda namunalanadi.