Muallif: Nuriddin Ikramov

 

 

Muallif:

 

Nuriddin Ikramov

 

Belgilarning birikkan holda nasldan-naslga oʻtishi va krossingover. 

  

Diduragay  va  poliduragaylarda  belgilarni  hosil  qiluvchi  genlar  xar  hil  xromosomalarda  joylashgan 

taqdirdagina bu belgilar  bir biridan mustaqil  ravishda nasldan-naslga  oʻtadi.  Lekin  hayvonlarda,  oʻsimliklarda 

va odamda gomologik xromosomalar belgilarga ta’sir etuvchi genlarga nisbatan juda kam. Shunga koʻra, bitta 

xromosomada bir necha gen joylashishi tabiiy holdir. Chunonchi, drozofilaning somatik hujayralarida toʻrt juft 

xromosomalar boʻlgan holda belgi va xossalarni vujudga keltiruvchi genlar 1100 ta, birinchi xromosomada 400 

ta, toʻrtinchi xromosomada 42 ta gen joylashgan. Odatda, bir xromosomada joylashgan  genlar  birikkan holda 

nasldan-naslga oʻtadi. Shunga koʻra, ular hosil qilgan belgilar ham nasldan- naslga birikkan holda oʻtadi.  

Bu  hodisani  dastlab  1905  yili  Betson  va  Pennetlar  aniqlagan  boʻlsalar-da,  keyinchalik  u  Amerika  genetigi 

T.Morgan  va  shogirdlari  Bridjes  va  Stertevant  tomonidan  rivojlantirib,  irsiyatning  xromosoma  nazariyasi 

yaratildi. Albatta bir xromosomada joylashgan genlarning birikkan holda nasldan – naslga oʻtishi mutlaq emas, 

ba’zi  hollarda  meyozning  profazasida  ota-ona  organizmlar  gomologik  xromosomaning  oʻzaro  konyugatsiyasi 

tufayli ular ayrim  genlari  bilan  oʻrin  almashinishi  mumkin.  Bu hodisa  krossingover  deb  ataladi.  Krossingover 

yordamida  genlarning  xromosomadagi  oʻrni,  ular  orasidagi  masofa,  izchilligi  aniqlanadi  va  nihoyat  genetik 

karta tuziladi.  

 

Odatda, belgilarning mustaqil yoki birikkan holda nasldan- naslga oʻtishini bilish uchun analiz qiluvchi, 

ya’ni  F

1 

ni  mazkur  belgilarni  retsessiv  gomozigota  holda  saqlovchi  forma  bilan  qayta  chatishtirish  (bekross) 

metodidan keng foydalaniladi. 

 

Masala yechish metodikasi. 

Masala. Analiz qiluvchi chatishtirishda olingan quyidagicha xilma-hillikka asoslanib:  

ABC -81 

AbC-129  

abC-2     Abc-381  

 aBC-372  

 ABc-2    aBc-120  

abc -73 

a)  chatishtirishda ishtirok etgan geterozigota organizmning genotipini; 

b)  uning xromosomasidagi genlarning izchilligini; 

c)  krossingover foizini toping. 

Yechish. a) chatishtirishda ishtirok etgan geterozigota formani masala shartida berilgan gametalarga qarab 

aniqlash mumkin. 

Bitta xromosomadagi genlar birikkan xolda boʻlgani uchun analiz qiluvchi chatishtirish natijasida hosil 

boʻlgan eng koʻp miqdordagi gametalar 

    a           A  

    B  va    b      genli xromosomaga ega ekanligini hisobga olib, chatishtirishda ishtirok etgan geterozigota 

    C          c      formaning genotipini 

 

    A         a  

    b  va    B      holda tasavvur qilamiz va masalani yechamiz. 

    c          C   

 

   A    a  

    a    a 

P:          ♀     b    B    x    ♂  b    b 

   c    C                c    c 

 

 

      nokrossingoverlar   

 

  k r o s s i n g o v e r   g a m e t a l a r 

        ♀ 

♂          

A 

b 

c 

a 

B 

C 

A 

B 

C 

a 

b 

c 

A 

b 

C 

a 

B 

c   

A 

B 

c  

a 

b 

C  

a 

b 

c 

A     a 

b      b 

c      c        

381 

a      a  

B     b 

C     c 

372 

A     a 

B     b 

C     c 

81 

a       a 

b       b 

c       c 

73 

A     a 

b      b 

C     c 

129 

a        a 

B       b 

c        c 

120 

A      a 

B      b 

c       c 

2 

a    a 

b    b 

C   c 

2 

 

      32,8+32,1=64,9 %      7+6,3=13,3 %               11,1+10,3=21,4 %    0,2+0,2=0,4 % 

 

 

b) keltirilgan ma’lumotdan koʻrinib turibdiki, xromosomada oldin A gen, keyin B gen, soʻngra C 

gen joylashgan. c) krossingover foizini topish  uchun 8 hil gametada berilgan sonlar oʻzaro 

qoʻshib chiqiladi, ya’ni 81+129+2+381+372+2++120+73=1160 va xar bir gameta necha foizni 

tashkil etishi aniqlanadi. Agar 1160 = 100 % boʻlsa, u holda: 

ABC -81=7% , 

AbC-129 =11,1 % ,  abC-2 =0,2 % ,         Abc-381 = 32,8 % , 

aBC-372 = 32,1 %,   ABc-2 = 0,2 % ,         aBc-120 = 10,3 % ,   abc -73 = 6,3 % , 

ni tashkil etadi. 

Eng koʻp foizli gametalar nokrossingoverlar, kam foizli gametalar krossingoverlar hisoblanadi. 

 

 

 

 

 

 

a 

     A 

Binobarin, xromosomalar chalkashuvisiz     B     va      b   gametalar hosil boʻladi. 

 

 

 

 

 

 

C               c 

 

Birinchi va ikkinchi gen oraligʻidagi, ya’ni birinchi uchastkadagi krossingover  

ABC 7% + abc 6,3% = 13,3 %, ikkinchi va uchunchi uchastkadagi  

aBc 10,3% + AbC 11,1 % = 21,4%, bir vaqtning oʻzida ham birinchi, ham ikkinchi uchastkadagi 

qoʻsh krossingover abc 0,2 % + ABc 0,2 % = 0,4 % dan iborat. 

Shunday qilib A gen va B gen orasidagi masofa 7+6,3+0,4=13,7; B gen va C gen orasidagi 

masofa 10,3+11,1+0,4=21,8; A gen bilan C gen orasidagi masofa 13+21,8=35 morganidaga teng. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

.