Mundarija: I. Kirish 4 II. Asosiy qism

//MUNDARIJA: I. Kirish 4
II. Asosiy qism

1. 
   Bitiruv malakaviy ishining umumiy tavsifi
   
2. 
   6 2. Abdulla Oripov o`zbek she`riyatining zabardast ijodkori
   
3. 
   9 3. Mumtoz adabiyotning Abdulla Oripov ijodiga ta`siri.
   
4. 
   13 4. She`riy san`atlar an`anasi...32 III. Xulosa...49 IV. Adabiyotlar ro`yxati...52 3
   

Kirish Abdulla Oripov atoqli o`zbek shoiri va jamoat arbobidir. U hozirgi davr o`zbek she`riyatida inson qalbidagi murakkablik, ziddiyatlar, haq-nohaqliklarni, adolat, razolatni, teran va haqqoniy kuylagan ulkan ijodkordir. Abdulla Oripov yangi bosqich o`zbek adabiyotiga yangicha badiiy tafakkur yo`sinlarini olib kirdi. Birga shakllanib voyaga yetgan O`zbekistonning shoir va yozuvchilari avlodi Abdulla Oripov asarlarining kuchi ta`siri ostida o`sdi. Bu ta`sir o`zbek adabiyotiga kirib kelayotgan har bir yangi bo`g`in vakillari ijodida ham yaqqol sezilmoqda. Shoirning butkul ijodi tag-tomirigacha milliylik ruhi bilan sug`orilgan. Bu milliylik mahdudlik, biqiqlik, faqat o`zinigina o`ylab, o`zgalarni mensimaslik yoxud haqorat qilish asosiga qurilgan emas. Bu milliylik zamirida o`zbekona bag`rikenglik, tantilik, oliyjanoblik bilan bani insoniyatning baxt saodatiga, mehr-muhabbatiga bo`lgan kuyunchalik hissining uyg`unligi yotadi. Ko`pdan ko`p she`riy to`plamlar, dostonlar, tarjima asarlar, qo`shiqlar, publististik va adabiy maqolalar muallifi Abdulla Oripovning ijod yo`li bir tekis kechgani yo`q. Bu yo`lda ijro hukumati davrida haqiqatni ayta olmaslik azoblariyu, aytilgandagi dashnomlar ham; hukmron mafkura ta`sirida uning g`oyalarini kuylash va milliy mustaqillik yo`lidagi fidoyi kurashlar ham bo`ldi. Sho`ro hukumati Abdulla Oripovning qator she`rlaridagi kurashchanlik, adolatparvarlik kabi g`oyalarga qarshi chiqdi, shoirning ta`qib ostiga oldi. Uning Buloq, Dorboz, Tilla baliqcha kabi she`rlariga bir qaraganda, balanddagi arqonda dorboz ko`zini yumib, bemalol yuribdi, ayrim ko`zi ochiqlar esa, hatto, katta yo`lda ham eplab yurolmaydi, degan shunchaki oddiy bir ma`no jo qilingandek tasavvur qoldiradi. Aslida esa, uning zamiriga salmoqli falsafiy ma`no singdirilgan. U hayotda aldam-qaldamliklar bilan yashovchilarga, adolatning to`g`ri yo`li turganda unga chap berib, turli-tuman, egri-bugri yo`llarga yurib ketuvchilarga ramziy bir ishoradir. She`rdagi dorbozning kiprikdagi yoshga, arqonning qilich damiga o`xshatilishi kabi nozik topilmalar asarning badiiy qimmati va ta`sir kuchini yanada oshiradi.
60-yillarning o`rtalarida yozilgan Tilla baliqcha she`ri adolatga, insoniy barkamollikka chorlovchi asardir. Shoir bu she`rga allegorik ko`p ma`nolik va ko`chma ma`nolikni singdirishga muvaffaq bo`ladi. She`rdagi loyqa hovuz asar yozilgan davrdagi jamiyat, tuxumdan chiqqan tilla baliqcha esa bu jamiyatda yashayotgan ayrim odamlar, yoshlar, unga yemish sifatida berilayotgan tashlandiq ushoq lar esa shu fuqarolarning g`oyaviy ozig`i bo`lmish firqaviy va sho`roviy mafkura edi. She`r nihoyasida shoir: Menga alam qilar, tilla baliqcha Bir ko`lmak hovuz deb bilar dunyoni. der ekan, bu aslida, ko`lmaklanib borayotgan jamiyat fuqarolarining ko`zni yaxshiroq ochishga da`vat, shu jamiyatdagi hayot va turmushdan boshqasi, yaxshisi yo`q deb tushinilayotgani naqadar achinarli ekaniga ishora edi. Turli darajadagi anjumanlardan tortib, eng ulkan miqyosdagi oliy tantana va tadbirlarda yig`in ishtirokchilari o`rinlaridan turib, O`zbekiston madhiyasini ijro etganlarida, uning muallifi shoir Abdulla Oripovga ham yana bir bor hurmat bajo keltiradilar. 5
I. Bitiruv malakaviy ishing umumiy tavsifi Mavzuning dolzarbligi. Abdulla Oripov o`z ijodiy tajribalari bilan mahorat maktabi yaratib ketdi. Uning zamondoshlari bevosita shoir she`rlari ta`sirida kamolotga erishdilar. Shoirning mahorat sirlari haqida yirik adabiyotshunoslar ko`plab maqolalar yaratdilar. Ammo shoir ijodiga mumtoz adabiyotning ta`siri masalasi alohida o`rganilgan emas. Abdulla Oripov ijodiy kamolotida mumtoz adabiyotning ta`siri beqiyosdir. Bu masalaning o`rganilishi shoir ijod sirlarini ochishga, an`ana va yangilik masalasini yoritishga yordam beradi. Bu masalaning yoritilishi keyingi avlod shoirlariga mumtoz adabiyotga qanday munosabatda bo`lish, uning o`lmas joziba, siridan qanday foydalanish yo`llarini ko`rsatib beradi. Demak, bu masalaning yoritilishi mahorat sirlarini egallashga, oxir-oqibat adabiyot, she`riyat rivojiga yo`l ochadi. Mavzuning o`rganilish tarixi. Abdulla Oripov davrimizning buyuk shoiri bo`lganligi uchun ijodi haqida fikr aytmagan adabiyotshunosni topish qiyin. Uning ijodi O.Sharafiddinov, M.Qo`shjonov singari yirik adabiyotshunoslardan tortib, B.Nazarov, N.Karimov, U.Normatov, I.Haqqul kabi olimlar shoir ijodining g`oyaviy-badiiy xususiyatlari haqida fikrlar aytganlar. Har bir olim shoir ijodidagi o`ziga xoslik, badiiylik singari xususiyatlarni ochib berishga harakat qilganlar. Shoir ijodi o`rta va oliy maktab darsliklariga, o`quv qo`llanmalarga kiritilgan bo`lib, bu ulkan ijodning o`zbek adabiyoti taraqqiyotidagi beqiyos o`rni haqida fikrlar aytilgan. Abdulla Oripov ijodi, mahorat qirralari ana shu tarzda o`rganilgan bo`lsa-da, uning ijodiga mumtoz adabiyotning ta`siri alohida o`rganilgan emas. Shoir ijodiy kamolotida mumtoz adabiyotning o`rni katta ahamiyatga ega. Biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda ana shu masalani o`rganishga jazm etdik. Abdulla Oripov 6
ijodiga A.Yassaviy, Otoiy, Navoiy, Furqat kabi shoirlar ijodining ta`siri masalasini qiyosiy metod orqali ochib berishga harakat etdim. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Ma`lumki, Abdulla Oripovning buyuklik cho`qqisiga olib chiqqan omillar: xalq og`zaki ijodi, mumtoz adabiyot an`analari, zamonaviy adabiyot yutuqlari, chet el adabiyoti an`analaridir. Bitiruv malakaviy ishda shoir ijodiga mumtoz adabiyotning ta`siri masalasini o`rganar ekanman quyidagi maqsad va vazifalarni ko`zladim: shoirning mumtoz adabiyot ta`sirida yaratgan she`rlarini aniqlash; Abdulla Oripov ijodxonasiga, laboratoriyasiga kirish; shoirning mumtoz adabiyot vakillari ijodidagi qaysi an`analarni rivojlantirganini ko`rsatish; an`ana negizida shoir yaratgan yangiliklarni belgilash; shoirning mumtoz adabiyotdagi she`riy san`atlardan qanday foydalanganini aniqlash; mumtoz adabiyot an`analari shoir ijodiga nimalar berganini ko`rsatish; mumtoz adabiyot bugungi shoir ijodidagi muhim ahamiyat kasb etishini ko`rsatib, bugungi shoirlarning mumtoz adabiyotga bo`lgan mehrmuhabbatini kuchaytirish. Bitiruv malakaviy ishning metodi va obyekti. Ishni yozishda qiyosiy metoddan foydalandim. Mumtoz adabiyot vakillari ijodi bilan Abdulla Oripov she`rlari qiyos qilinib, shoir ijodiga qaysi an`ana qanday ta`sir qilgani, shoir ana shu an`analardan foydalanib, qanday yangilik yaratgani tahlil asosida ochib berildi. 7
Shuningdek, ishni yozishda g`oyaviy-estetik tahlil metodidan ham foydalandim. Shoirlar ijodidagi mahorat masalasiga alohida e`tibor berdim. Ayrim she`rlar, baytlar badiiyat qoidalari asosida tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishni yozishda muhim adabiyot vakillari asarlari, Abdulla Oripovning sakkiz jilddan iborat saylanma kitoblari obyekt bo`lib xizmat qildi. 8
II. Abdulla Oripov o`zbek she`riyatining zabardast ijodkori Har bir ijodkor qo`lida qalam bilan oq qog`oz oldida tanho qolar ekan, shu damda o`zini eng zo`r shoir deb, yozilajak yangi asarini eng yuksak asar bo`lishini orzu qilib, ilhom qanotida uchadi. Aks holda shoir ijod qila olmaydi. Tunlarni oqartirib, qog`oz qoralamaydi. Afsuski, har bir shoir zo`r bo`la olmaganligi kabi uning asari ham hamisha yuksak bo`lavermaydi. Olloh qaysi shoirga yuksak talant, iste`dod bergan bo`lsa, u buyuk shoir bo`lib, badiiy barkamol asarlar yaratadi. Agar shoirga ana shunday talant nasib etmagan bo`lsa, u nechog`lik mehnatsevar bo`lmasin, hamisha izlanishda bo`lmasin, o`rtamiyona maqomidan nariga o`ta olmaydi. O`zbekiston Qahramoni Abdulla Oripov esa yuksak talant sohibi bo`lib, badiiy barkamol, umrboqiy asarlar muallifi edi. Abdulla Oripov Qashqadaryo viloyati Koson tumani, Neko`z qishlog`ida Navro`z kiradigan kun 21-mart 1941-yilda tavallud topdi. Oila boshlig`i oddiy dehqon Orif bobo farzandlarining ta`lim-tarbiyasiga, ayniqsa, halol va mehnatsevar bo`lib yetishuviga katta e`tibor berdi. Abdulla Oripovning bolaligi dov-daraxtlar kam, lekin zavq-shavq ko`p, suv oz, biroq sarrin shaboda-yu ertaklari mo`l Qo`ng`irtov etaklaridagi qir va shuvoqzorlarda o`tdi. Maktabga borar-bormas akalariga qo`shilib, molga o`t, uyga suv tashidi, g`alla o`rdi. Urushdan keyin qiyinchilik, yo`qchilik bo`lishiga qaramay, biror kishi, biror oila o`z qishlog`ini tashlab ketmadi. Buni yosh Abdulla o`z ko`zi bilan ko`rdi. Vatan degan ilohiy qudrat va tushuncha uning murg`ak tasavvurida shu yillardan mustahkamlangan bo`lsa ajab emas. Bo`lajak shoirning onasi Turdi Karvon qizi tabiatan g`oyat ta`sirchan, she`r va go`zallikka oshufta ayol edi. Abdullaning bolalikdagi dastlabki o`yinqaroq satrlari 9
ham mehribon onasining xalq yo`lida xirgoyi qilib yurgan qo`shiqlari ta`sirida tug`ildi, akalari uyda yiqqan badiiy kitoblarni o`qib, asta-sekin kurtak otdi. Serfarzand oila to`rt qiz, to`rt o`g`il, ular ichidagi kenjatoyi Abdulla nainki oila yoki maktab, balki, umuman qishloqda o`tkir zehni va qobiliyati bilan ajralib turar edi. U o`n yetti yoshida maktabni oltin medal bilan tugatib, 1958-yilda Toshkent Davlat Universiteti filologiya fakultetining jurnalistika bo`limida tahsil ola boshladi. Universitetdagi qaynoq hayot, muhit Abdulla Oripovning shaxs sifatida tarbiyalanishida, talabalik dunyoqarashi shakllanishida, shoir bo`lib oyoqqa turishida, chiniqishida muhim rol o`ynadi. Ayniqsa Ozod Sharafiddinov, Matyoqub Qo`shjonov, Umarali Normatov singari mehribon ustozlar she`riyatning nozik, talabchan bilimdonlari qo`lidagi tahsil; Erkin Vohidov, O`tkir Hoshimov, Shukur Xolmirzayev, Rauf Pari kabi shu yillardayoq qalami charxlangan talabchan ijodkorlar muhiti, Oybek, G`afur G`ulom, Abdulla Qahhor singari adiblar bilan uchrashuvlar, adabiyot to`garagidagi qizg`in bahslar, umuman, poytaxtning adabiy-madaniy havosi iste`dodi g`unchalab turgan Abdulla Oripovga g`oyat barkamol ta`sir ko`rsatdi. Mana shu muhitda shoirning izlanish jarayoni kechdi. Uning dastlabki, Umr duch qilarkan, Hali oldindadir go`zal kunlarim, Sendan yiroqda, Shovulladi tun bo`yi shamol singari she`rlarida bir oz sayozlik alomatlari sezilgan bo`lsa, 60- yillarning o`rtalariga kelib, kamchiliklar barham topib, yangi shoir tug`ilayotganidan darak berdi. Uning Mitti yulduz nomli mittigina she`riy to`plamida yulduzlardek mo`jaz, porloq, so`nmas she`rlari bisyor edi. Shoir ijodi davomida ko`pdan ko`p asarlar e`lon qilib, O`zekistonning peshqadam shoirlaridan biriga aylandi. Onajon, Ruhim, O`zbekiston, Hayrat, Yuzma-yuz to`plamlariga kirgan she`rlarida O`zbekiston va uning xalqi boshidan kechayotgan voqealarga, tashvishlarga dahldor his-tuyg`ular, shoirona nuqtayi nazarlar, zamondoshlarimiz qalbi va tafakkurida ro`y berayotgan 10
o`zgarishlar, orzu umidlar olamidagi talotumlar, qiyinchiligu ziddiyatlar, sevinch-u iztiroblar aks ettirildi. 1984-yilda nashr etilgan Yillar armoni to`plami shoirning deyarli chorak asr davomida yozgan asarlari, sara namunalaridan tuzildi. To`plam nomida chuqur ma`no bor. Unga kirgan she`rlarida shoirning muayyan orzu-niyatlari ijobat bo`lishi barobarida ayrim she`rlarida istibdod tuzumi davrida istiqlol g`oyalari va shaxs erki bilan aloqador ko`pdan ko`p umidlar amalga oshmay, armon bo`lib qolgan yodgorliklar ekaniga bir ramziy ishoradir. Abdulla Oripov o`zbek adabiyotini Jannatga yo`l (1978), Hakim va ajal (1980), Ranjkom (1988) kabi bir qator dostonlar bilan ham boyitdi. Shoirning katta janrdagi asarlarining ko`pi yovuz va qora kuchlarning ayovsiz kurashiga bag`ishlanadi. Ranjkom nomli dramatik doston ham oshkoralik va qayta qurish deb nomlangan 80-yillarning ikkinchi yarmida avj olgan g`iybat, tuhmat, ig`vo, hasad sigari yaramas illatlarni keskin fosh etadi. Asarda muallif tinch ishlab, yashab yurgan halol, vijdonli kishilarni ranjitishdan, haqoratlashdan, ularga azob berishdan rohatlanuvchi va maqsadlarini izchil ravishda amalga oshirish uchun, hatto maxsus qo`mita tuzishga bel bog`lagan razil kimsalarni umumlashtirilgan jirkanch basharalari aks ettirildi. So`nggi yillarda jamiyatda ro`y bergan o`zgarishlar, ularning zamondoshlarimiz qalbi va tafakkuriga ko`rsatayotgan ta`siri shoirning Ishonch ko`priklari, Munojot, Hikmat sadolari, Haj daftari kabi to`plamlariga kirgan she`rlarida yorqin aks ettirildi. Shoirning mustaqillik yillarida yozgan she`rlari Vatanimiz va xalqimizni ulug`lovchi yuksak saviyadagi asarlar bo`lib, o`zbek adabiyoti ravnaqiga munosib hissa bo`lib qo`shildi. Abdulla Oripov qizg`in ijod qilish bilan birga, Sharq yulduzi va Gulxan jurnallarida, O`zbekiston Yozuvchilar uyushmasida turli darajadagi rahbarlik lavozimlarida mehnat qildi. U O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi noibi, Yozuvchilar uyushmasi raisi bo`lib ishladi. Shoirning asarlari el-yurt va 11
hukumatimiz tomonidan munosib taqdirlandi. U O`zbekiston Respublikasi Hamza nomidagi Davlat mukofotini sovrindori bo`ldi. Abdulla Oripov O`zbekiston Davlat madhiyasining muallifi hamdir. Shoirning she`riy to`plamlari ingliz, rus, tojik, uyg`ur, ukrain, nemis, qozoq, vengir, qirg`iz, bolgar, turkman, ozarbayjon, turk tillariga tarjima qilingan. 12
III. Mumtoz adabiyotning Abdulla Oripov ijodiga ta`siri O`zbek mumtoz adabiyoti ildizlari chuqur va teranligi bilan, boy va serqirra ekanligi bilan diqqatga loyiqdir. Mumtoz adabiyot asrlar davomidagi xalq donoligini, go`zallik va nafosatga bo`lgan intilishini, xalq zavq va shavqi bilan yo`g`rilgan badiiyatni o`zida mujassam etgan. Abdulla Oripov ijodiy kamolotida mumtoz adabiyotning o`rni alohida ahamiyatga ega. Bu adabiyotdagi boy adabiy an`analar Abdulla Oripov tomonidan o`rganildi va rivojlantirildi. Shuni unutmaslik kerakki, an`ananing boyligigina shoir kamolotidagi asosiy omil bo`lmasligi mumkin. Unga yangicha yondashish, uni rivojlantirish, unga tayangan holda yangi fikr, yangicha talqin muhimdir. Faqat an`ana doirasida qolish taqlidga olib keladi. Abdulla Oripov buni yaxshi tushunadi. U taqlid haqida shunday yozgan: Taqlid butun mahalla biladigan oqsoqollik choponini boshqa birov kiyib yurganday gap. Demak, an`anaga bog`liq holda shoirning so`z sehriga oshnoligi, unga otashin muhabbati, tinimsiz mehnati ham muhim ahamiyatga egadir. Navoiy ta`kidlagandek: Garchi quyoshdin parvarish yer yuzini om qilur, Sahroda qamg`ou tikan, bo`stonda sarvi gul bitar. Ha, quyosh barcha yerga teng nurini sochsa-da, sahroda yantoq va tikonning urug`i borligi uchun, u yerda yantoq va tikon o`ssa, bo`stonda sarv, gulning urug`i borligi uchun, u yerda sarv va gul o`sadi. Bu masalani V. Beliniskiy shunday tushuntiradi: Yerni nurafshon etgan quyosh yog`dusi unga o`z kuchini bermaydi, balki yerda mavjud bo`lgan kuchini uyg`otadi. Abdulla Oripov ijodiga quyosh nuri kabi ta`sir etgan mumtoz adabiyot an`analarini tahlil qilaylik. Abdulla Oripov mumtoz adabiyot vakillari ijodini puxta o`rgangan, ulardagi nuktadorlik, badiiyatdan zavq olgan. Shu sabab mumtoz adabiyot vakillari, ularning yuksak asarlari hamisha shoir diqqat markazida 13
bo`ladi. Shoir ko`pgina asarlarida ularni esga oladi, ular vositasida mavzuga tarixiylik, badiiylik bag`ishlaydi. O`zbek mumtoz adabiyoti Navoiy ijodi misolida eng yuksak cho`qqiga ko`tarildi. Shuning uchun shoir ijodiy an`analari Abdulla Oripovga kuchli ta`sir ko`rsatgan. Navoiy shunday bashorat qilgan edi: Umidim uldirki va xayolimga andoq kelurki, so`zum martabasi avjdin qo`yi enmagay va yozganlarimning shuhrat a`lo darajada o`zga yerni yoqtirmagay. A.Oripov Navoiy ijodi an`analaridan bahramandligini quyidagi ko`rinishlarga ega. Shoir she`rlarida mavzuga bog`lab Navoiy asarlari qahramonlarini tilga oladi. Navoiyga atab she`rlar yaratadi. Alisher she`rida Navoiyning jahon daftariga o`zbek degan nomni yozib qo`yganini faxr bilan aytadi: Shu buyuk o`g`lingni ardoqlab dildan, Xalqim, ta`zim etsang, arzigay tamom. Uning nomi bilan birga bitilgan, Dunyo daftariga o`zbek degan nom. Shoir Navoiy g`azallari ta`sirida qator g`azallar yozgan. Masalan, Navoiyning Kelmadi radifli g`azali xalq o`rtasida mashhurdir. U qo`shiq qilib kuylanadi. Lahza-lahza chiqdim-u chekdim yo`lida intizor, Keldi jon og`zima-yu ul sho`xi badxo` kelmadi. A.Oripov yozadi: Subhidamda uchdi ohim kavkabistonga qadar, Keldi-yu, tubsiz falaklardan sado, bir kelmadi. A.Oripov Navoiy g`azallariga muxammaslar bog`lagan. Shunisi ahamiyatliki, shoir qo`shgan misralari vazn, g`oya, badiiyat jihatidan Navoiy satrlariga hamohang yozilgan. Shoir o`z she`rlarida bag`riga tazmin usuli bilan Navoiy satrlarini aynan keltiradi: 14
Bir kun aytibdurki Navoiy bobo: Doim o`zga bo`lur suvrat ila ruh. Shoir Xamsa ni o`rganganligini shunday qayd etadi: Hamdam bo`lib sen bilan, Xamsa dan saboq oldim. A.Oripov Navoiy ijodini yaxshi biladi. Uning buyuk shoir ekanini qayta-qayta qayd etadi. Ma`lumki, Navoiy Xamsa si 1483-1485 - yillarda yozilgan. Shoirning o`zi Xamsa ni olti oyda yozdim, deb aytgan. Yig`ishtirsa bo`lmas bari olti oy, Ki bo`lding bu ra`noga suratnamoy. A.Oripov Navoiyga ana shunday shoir ekanini faxr bilan qayd etadi: O`zbekning ushbu ishin Eplay olgay qaysi yer. Olti oyda Xamsa sini Yozib qo`ygan Alisher. A.Oripov mumtoz adabiyotni puxta o`rgangan. Undagi adabiy hodisalarni she`rga soladi. Nizomiy bolidan halvo pishirmish, Navoiy zabt etib turkiy jahonni. Bu baytda Qutb Xorazmiyning quyidagi bayti ta`siri sezilib turadi: Qozontek qaynab ush savdo pishirdim, Nizomiy bolidan halvo pishirdim. Ikkinchi misra esa bevosita Navoiyning quyidagi bayti ta`sirida yozilgan: 15
Olibmen taxti farmonimdan oson, Cherik chekmay Xitodin to Xuroson. A.Oripovning Navoiy an`analariga munosabatining bir ko`rinishi shoir qo`llagan so`z, so`z birikmasi mahorat bilan o`z she`riga singdirishdir. Navoiyda shunday bayt bor: Lahza-lahza chiqdim-u chekdim yo`lida intizor, Keldi jon og`zimg`a-yu ul sho`xi badxo` kelmadi. Bu bayt ta`sirida A.Oripov shunday yozadi: Soldi dilima qancha alam ul sho`hu badho`, Bilmamki, axir, qay biri qurbon yozajakman. A.Oripov o`z she`rlarida Ahmad Yassaviy she`rlaridan, ulardagi obrazlardan ham foydalangan. Ahmad Yassaviy bu dunyoning o`tkinchi ekanini, o`lim haq ekanini ifodalashda cho`bin ot-yog`och obrazidan foydalangan: Beshak biling bu dunyo barchamizdan o`taro, Inonmagin molingga bir kun qo`ldan ketaro. Ota-ona, qarindosh qayga ketdi fikr qil, To`rt oyoqli cho`bin ot bir kun senga yetaro. A.Oripov ham umrning qisqa ekanini, undan unumli foydalanish zarurligi haqida yozayotib, Yassaviyona obrazlilikdan yaxshi foydalangan: Tirik ot o`rniga yog`och ot berdi, Uyni esa berdi yerning ostidan. Ahmad Yassaviy payg`ambar yoshiga yetkach, tuproq ostiga kirib, tuproq ostida yashaydi. U o`zini tuproq deb bildi. Boshim tuproq, o`zim tuproq, jismim turoq, Haq vasliga yetarman deb ruhim mushtoq. 16
Tuproqqa munosabat, unga Yassaviyona qarash Abdulla Oripov ijodida ham ko`zga tashlanadi: Nechuk boshim egik, nechuk qaddim xam, Nechuk nigohingni tortadi tuproq? Mening yer ustida tanishlarim kam, Mening yer ostida do`stlarim ko`proq. A.Oripov she`rlarida Qur`on, hadislarda olg`a surilgan g`oyalar yaqqol sezilib turadi. Qur`onda insonlarni bir-biriga yaxshilik qilishga, dilozor bo`lmaslikka da`vat qilingan. Qasos surasining 84-oyatida: Kim bir yaxshilik keltirsa, unga undan ko`ra xayrliroq (mukofot) bor. Kim bir yomonlik keltirsa, yomonlik qilganlar faqat qilganlariga yarasha jazolanurlar, - deyilgan. Bu g`oya asosida Ahmad Yassaviy shundan yozgan: Sunnat ermish, kofir o`lsa, berma ozor, Ko`ngli qattiq dilozordan Xudo bezor. Navoiy shunday yozgan: Kimki bir ko`ngli buzuqning xotirin shod aylagay, Oncha borkim Ka`ba vayron bo`lsa obod aylagay. Mashrab shunday yozgan: Gar qo`lingdan kelsa hargiz murchani og`ritmagil, Ham Xudo bandam demas, har kimki dilozoridir. A.Oripov ana shu baytlarga hamohang tarzda shunday yozadi: Jannatga hech qachon tikma ko`zingni, Agar bir mo`minga yetkizsang ozor. 17
Bobolar demishlar, hatto pashshaga, Bu yorug` olamda bermagil ozor. Shuni alohida ta`kidlash zarurki, shoirning ko`pgina bayt va misralarida Qur`on g`oyalari ta`sirida yozilgan. Masalan, Isro surasining 70-oyatida: Bathaqiq, Biz Bani Odamni aziz-u mukarram qilib qo`ydik, - deyilgan. Shoir she`rlarida shunday bayt o`qiymiz: Dunyoga kelganda inson mukarram, Qavmlar shodlikdan chuvvos oldilar. Zebuniso ijodida shunday ruboiy bor: Man az dahani mar shakkar metolobam, Az xonai ankabut par metalobam. Az sinai nar sher shir metolabam, Az mardi barahnaloy zar metalobam. Tarjimasi: Men ilonning og`zidan shakar talabman, O`rgimchak uyasidan par talabman. Erkak sher ko`ksidan sut talabman, Oyoq yalang marddan zar talabman. Bu ruboiy ta`sirida A.Oripov shunday bayt yozgan: Lekin nar osmondan sut talab qilgan misol, Olis shahar, tog`lardan ilhomangni axtardim. A.Oripov Suv parisi she`ri Otoiyning Ul sanamkim g`azali tarzida yozilgan. Shoir suv bo`yida ko`ringan go`zal tasvirini Otoiyga monand madh etadi. She`riga Otoiy misrasi epigraf qilib olingan. Ikkala shoir baytlari bir-biriga yaqin keladi. 18
Otoiy Emdi bildim rost ermish balki ko`rdim ko`z bila, Ulki derlar suv qiziki goh ko`zga ko`rinur. A.Oripov Ko`z oldimda ne hol bu? Odammisan yo pari?! Yulduzmisan, uchdingmi maskaningdan sarsari. Mumtoz adabiyotda shoirlar yor yuzini qizilligini lolaga o`shatdilar, Lutfiy esa yor yuzini qizilligini lolga o`xshatmaydi, aksincha lola qizillikni yor yuzidan o`g`irlab olgan, shuning uchun uyolib shaharga kira olmaydi, deb yozgan. Yuzingdin lola rang eltib, uyolib shahrga kirmas, Aning bo`ynin kishi bog`lab kelturmaguncha sahrodin. A.Oripov Lutfiy izidan borib, lola qizillikni yor yuzidan olgan, deb yozadi: Uyg`onguchi bog`larni kezdim, Topay dedim qirdan izingni. Yonog`ingdan rang olgan dedim, Lolazorga burdim yuzimni. Uchratmadim ammo o`zingni, Sen bahorni sog`inmadingmi? Mavlono Lutfiy she`riyatga dialogni olib kirgan. Mumtoz adabiyotda she`rlar, asosan, oshiq tilidan beriladi. Lutfiy lirikasida esa ma`shuqa ham so`zlaydi. Bu dialoglar she`rlardagi harakatni kuchaytiradi, ko`pgina javoblari zavqbaxshligi, yumorga yo`g`rilgani bilan diqqatga loyiqdir. Ayttimkim: Bu Lutfiyga jafo qilma, vafo qil, Ayturki: Bizning davrda ul rasm qolibdur. Lutfiyning ayrim g`azallari boshdin-oyoq dialog asosiga qurilgan. A.Oripov bu 19
an`anani yanada rivojlantirdi: Der edim:- Jon yulduzim, vaslingga bir yetkaz meni, Der edi:- Ko`p sevmagay senday gunohkor bandani. Shoirlar yor yuzini oyga o`xshatdilar. Lutfiy va Sakkokiy esa oy yuzida dog`i borligi uchun bunday tashbeh qo`llamaydilar. Oydur sening olingda bu kun bir xabashiy qul, Tonsa yuzida zohir o`lur dog`i nishoni (Sakkokiy). A.Oripov ham oy yuzidagi dog`ni shunday she`rga solgan: Asrim, o`sha olis oy qorasini, Sanab bo`lguningcha bir zum tolmading. Shoir ijodida Xorazmiy va boshqa noma janrida asar yozgan shoirlar ta`siri sezilib turadi. Ma`lumki, Xorazmiy, Xo`jandiy, Amiriy, Mironshohlardan boshqa shoirlar noma janrida asar yozmagan bo`lsalar-da, bu janr an`anasi maktub shaklida davom etdi. Navoiy Xamsa sidagi eng jozibali o`rinlar Farhod va Shirin, Layli va Majnunlar maktublari berilgan o`rinlardir. A.Oripov ijodida noma janri an`analari maktub tarzida davom ettirilgan. Shoirning bu boradagi yangiligi shundaki, uning maktublari faqat ma`shuqaga emas, boshqalarga ham qaratilgan. Masalan, Kelajak avlodga maktub, Onamga xat. A.Oripov mumtoz adabiyotdagi an`anaviy timsollarga yangicha munosabatda bo`ladi. Barcha shoirlar o`z qahramonini ishq borasida Majnunga qiyos etadilar. Majnunni ishq borasida ideal qahramon qilib beradilar. Bobur esa bu masalaga yangicha yondoshadi. Bobur lirik qahramonini Majnundan ham yuksak deb ta`riflaydi. Bu an`ana negizidagi yangilik. Ishq istar bo`lsa Majnun aylagay payrovligim, Yo`lni ne bilgay kishi to rahnamo ko`rsatmagay. A.Oripov ham Majnun timsoliga munosabatda Bobur izidan boradi. 20
Vahki, ishq sahrosida qoldim beishq tanho bu kun, Chiqma, Qays, ohim bilan yonmoqdadir sahro bu kun. Mumtoz adabiyotda charxi kajraftor teskari aylanuvchi falak birikmasi bor. Shoirlar charxi kajraftorning teskari ishlaridan noliydilar. Lutfiy qayda bir dono bo`lsa, u nodon javrini tortishidan ajablanadi: Yo`qturur yolg`iz bu Lutfiy joniga javri raqib, Qayda bir dono turur, ul javri nodon tortadur. Bobur charxi kajraftor ning qaysi bir teskariligini aytishni bilmaydi: Qaysi bir berahligini tole` gumrohning, Qaysi bir kajraftlig`ini charxi kajraftoring. Furqat Lutfiy baytlariga hamohang baytlar yaratgan: Charxi kajraftorining bir shevasidan dog`men, Ayshni nodon surib, kulfatni dono tortadur. Ana shu baytlar ta`sirida A.Oripov shunday fikr aytgan: Charxi kajraftorining shevasi doim shul erur, Vasl uyida g`ayr yana aytib yurar yallo bu kun. A.Oripov O`zbekistonni, uning tuprog`ini ulug`lar ekan, Furqat taqdiriga ishora etib, bu tuproq dardiga qon yig`lab o`tgan Bobur, Furqatlarga bu tuproq qanchalar qadrli, e`zozli bo`lganini ta`kidlaydi: Nechun bu tuproq deb yig`ladi Furqat, O, Qashqar tuprog`i, qashshoqmiding sen! A.Oripov ijodida mumtoz adabiyot janrlaridan quyidagi janrlarni kuzatamiz: g`azal, ruboiy, to`rtlik, muxammas, musaddas, musamman, masnaviy, muashshax. Bu janrlar ichida shoir ruboiylari haqida so`z yuritaylik. Bu janr mumtoz adabiyotda hajaz bahrining axrab va axram vaznlarida yozilgan. Yangi davr 21
adabiyotida ruboiylar ko`proq barmoq she`r tizimida yaratilgan. Ular to`rt misradan iborat bo`lishi, qofiya tizimi, g`oyaviy mazmun jihatdan mumtoz ruboiyga mos keladi. A.Oripov mumtoz adabiyot janrlari ichida ruboiy janrida eng ko`p she`r yaratgan. Shoir ruboiylarida falsafiylikning kuchliligi, badiiyatning yorqiligi alohida ajralib turadi. Fikrimizning isboti uchun shoir ruboiylaridan birini tahlil qilaylik. Bulbul o`gay erur zog`lar orasida, Yugurik suv o`gay tog`lar orasida. Muhabbat dardidan bemor qalblarimiz, O`gay bo`lsak, ne tong, sog`lar orasida. Eng avvalo, ruboiy she`riy san`atlarga boy ekanini qayd etish zarur. Birinchi misrada bulbul va zog` so`zlaridan tazod san`ati yuzaga kelgan. Bu misrada r, undoshi, l undoshlari takroridan tavze, u unlisi takroridan asssonans san`atlari zohir bo`lmoqda. Ikkinchi misrada sifatlash (epitet), tanosub (suv-tog`), takrir (orasida), tavze ( r ), assonans ( a ), saji` mutavoze san`atlari qo`llangan. Sa`j deyilganda ko`pchilik nasrdagi qofiyanigina tushunadi. She`riy san`atlarga oid adabiyotlarda ham bu san`at haqida ma`lumotlar kam uchraydi. Vohid Tabriziyning Ja`mi muxtasar nomli kitobida sa`jning uchta turi haqida ma`lumotlar berilgan. Sa`jning uch turi bor: sa`ji mutavoze, sa`ji mutavazin, sa`ji mutarraf. Sa`ji mutavoze san`atida ikki so`z ham ohang, ham o`lchov jihatidan teng bo`lib, raviylar bir xil bo`lib, yozuvda bir harfdan farq qiladi. Unutting bir yo`li ahdu vafoni, Falakdanmu saboq olding jafoni ( Latofatnoma ). Sa`ji mutavozin san`ati yangroqdosh, ohangdosh, lafzdoshlikdan iborat bo`ladi. Muhabbat jomidin ichsang sharobe, Muhabbatnoma ga aytsang javobe ( Latofatnoma ). 22
Sa`jning mutarraf shaklida esa ikki so`z bo`g`indosh bo`lmasa-da, roviydoshlik asosida ohangdoshlik hosil qiladi: Hamisha zoti poking bor bo`lsin, Saodat, baxt-u davlat yor bo`lsin. ( Latofatnoma ). Bor-yor so`zlari o`zak jihatdan boshqa-boshqa so`zlar bo`lsa ham, raviy ( r ) lari bir xil bo`lgani uchun sa`ji mutarrafdir. Ruboiy tahliliga qaytaylik. Uchinchi misrada istoira ( muhabbat dardi ), sifatlash ( bemor qalb ), tavze ( d ), assonans ( a ) san`atlari qo`llangan. To`rtinchi misrada takrir ( o`gay ), sa`ji mutavoze (zog`-tog`-sog`) san`atlari qo`llangan. Ruboiydagi bulbul-zog` timsollari orqali tazod hosil qilish Sayfi Saroiy ijodida uchraydi. Shoir Vasf-ul shuaro masnaviysida ana shunday tazod qo`llangan edi: Jahon shoirlari ey gulshani bog`, Kimi bulbuldurur so`zda kimi zog`. A.Oripov ruboiysi ana shunday san`atkorlik bilan yaratilgan. Shoir ijodida to`rtlik janri ham uchraydi. Bu janr mazmuni, hajmi jihatidan ruboiy janriga o`xshasa-da, qofiya tizimi bilan farq qiladi. To`rtliklar qadimiy janr bo`lib, Mahmud Qoshg`ariyning Devonu lug`otit turk asarida ilk namunalari uchraydi. Boqmas budun sovuq so`z, Yudqi, yuzi saranka. Qazg`an ulich tuzunluk, Qalsun chaving yarinqa. Mazmuni: Boqmas jahon sovuq so`z, Shilqim, yuzsiz, baxilga. Yoqimli bo`l, xushxulq bo`l, Qolsin noming ko`p yilga. 23
A.ORIPOV TO`RTLIKLARIDAN NAMUNALAR Erkalangiz qalamni olib, O`pib qo`ying uni muloyim. Sho`rlik o`zi yalong`och qolib, Kiyintirar egasin doim. * * * Goho yer mehrini o`ylarkan, Esga tushar dorning siyog`i. Ajab hikmat odam o`larkan, Uzilganda... yerdan oyog`i. A.Oripov ijodida mumtoz adabiyotdagi g`azal janri namunalari ham uchraydi. Shoir parokanda g`azallar yozish bilan birga, musalsal g`azallar ham ijod qilgan. A.Oripov ayrim g`azallarini ma`lum sher`iy san`at asosiga qurgan. Masalan, Men borman g`azali musalsal g`azal bo`lish bilan birga takrir san`ati asosiga qurilgan. Ikkinchi misralarda aynan qaytariluvchi so`zlar ta`kidni kuchaytirish bilan birga, baytga joziba baxsh etgan. Mumtoz adabiyotda takrir orqali zavqbaxsh baytlar yaratish an`anasi Sayfi Saroiy ijodida yorqin ko`rinadi. Uning Topilmas g`azalining ikkinchi misralarida takrir muvaffaqiyatli qo`llangan. Topilmas husn mulkinda senga teng bir qamar manzar, Na manzar manzari shohid, na shohid, shohidi dilbar. A.Oripov yozadi: Bu ishq sirrin kitob etding, kitobing ichra men borman, O`qurman deb xitob etding, xitobing ichra men borman. 24
Yuzing xajri bilan oqqan labolab chashmi selobin - Ichurmen deb sharob etding, sharobing ichra men borman. Bu g`azal Sherali Jo`rayev tomonidan go`zal qo`shiqqa aylantirgan. Shoirning ko`pgina she`rlari qo`shiqqa aylanib, xalq qalbidan chuqur o`rin olgan. Sh.Jo`rayev Birinchi muhabbatim she`rini, qator ruboiylarni kuyga solib, xalq mulkiga aylantirgan. I. Bo`ronov ijrosidagi Sen bahorni sog`inmadingmu? qo`shig`i xalqning sevimli qo`shig`iga aylangan. K.Razzaqova, N.Haydarov, D.Ubaydullayevlar ijrosidagi Men nechun sevaman O`zbekistonni? qo`shig`i katta bayramlarimizda takror va takror ijro etilgan. Ketmoqdaman radifli g`azal Bahor qaytmaydi video filmida H.Xamidov tomonidan ijro etilgan. A.Oripov she`rlarining bu qadar xalqchilligining sababi badiiy jihatdan yuksak bo`lishi bilan birga ularda dard tuyg`usining berilishidir. Har bir odam qalbida ushalmagan ozru, yetilmagan armon bo`ladi. Shoir she`rlaridagi dard kitobxon qalbi tubidagi ana shu tuyg`ularni qo`zg`aydi, she`rning ta`sir kuchini oshiradi. Zero, shoir yozganidan: Inson yuragida alamlar qat-qat, Oliy manzillarga tikkandik ko`zni. Bizda ham bor edi matonat, bardosh. Arslon huzuriga chorlagach bizni Lekin qumursqalar bo`ldi-ku yo`ldosh. Barcha tiriklikka ayon bu hikmat Qumursqa yaralgan yoppa talarga. Alam qilar ekan, Arslon bexabar Yem bo`lib ketsak shu qumursqalarga. Shoirning o`zi shu masalani shunday yozgan: G`irromlikning nima ekanligini 25
bilmaydigan odamlar ichida voyaga yetgandim. O`sha yerlardan uzoqlashganimdan so`ng, bu dunyoning g`irromliklariga duch keldim. Bu menga judayam qattiq ta`sir qilgani uchun she`rlarimdan mung, alam, pessimizm ko`p uchraydi. Abdulla Oripov o`tmish hayotidagi ulug` ajdodlarimiz haqida she`rlar yozish bilan birga Ibn Sino, Amir Temur haqida maxsus asarlar yozdi. Ibn Sino haqida Hakim va ajal nomli dramatik doston yozgan bo`lsa, Amir Temur haqida Sohibqiron nomli she`riy drama yaratgan. Istiqlol Amir Temurga bo`lgan munosabatni tubdan o`zgartirdi. Istiqloldan so`ng jahongir haqida ko`plab she`rlar, dostonlar, dramalar maydonga keldi. Odil Yoqubov, Ma`ruf Jalil, To`ra Mirzolar Amir Temur haqida dramalar yaratdilar. Mazkur dramalar ichida Abdulla Oripovning Sohibqiron dramasi ajralib turadi. O`tmishdagi ajdodlarimiz ichida Ibn Sino, Amir Temurlar haqida Abdulla Oripov maxsus asarlar yaratdi. Abdulla Oripov she`riyatidagi kuchli dard, ichki tuyg`ularning yorqin ifodasi, tarix sahifalarini puxta bilish, yurakdagi tuyg`uni ichki monolog tarzida ifoda etish kabilar shoir Abdulla Oripovni dramaturg Abdulla Oripovga aylanishida ko`prik vazifasini o`tadi. O`zbek dramaturgiyasi tarixi tajribasidan ma`lumki, katta shoir bo`lib shakllangan ijodkorlar dramaturgiyaga qo`l ursa, albatta, dramatik asarni she`riy yo`lda bitadilar. H.Olimjon, M.Shayxzoda, Uyg`un ijodiy tajribalari buni isbotlaydi. Abdulla Oripov ijod yo`lida ham shunday holatni kutamiz. Dadil aytish mumkinki, Abdulla Oripov o`zbek dramaturgiyasida istiqloldan keyin Amir Temur timsolini muvaffaqiyatli yaratgan dramaturg bo`lib qoldi. Tarixiy faktlarni puxta bilish, tarixiy haqiqat negizida badiiy haqiqat yaratishda me`yorni buzmaslik asarda Amir Temur faoliyatini to`la aks ettirishga intilmaslik, Sohibqironni faqat maqtash yo`lidan bormaslik, asar tilini puxta ishlash kabi fazilatlar dramaturgning jiddiy yutug`idir. Drama konflikti xarakterlararo kurash formasidagi konflikt bo`lib, bir tomonda 26
Temur va uning tarafdorlari, ikkinchi tomonda Amir Husayn, Boyazid, Chin podshosi, Dorug`a va boshqalar turadi. Dramaturg Sohibqiron xarakteridagi ikki qirraga alohida e`tibor beradi: biri jahongir, sarkarda; ikkinchishi: oddiy inson. Amir Temurning sarkardalik xususiyatlari Amir Husayn, Boyazid kabilar munosabatida ochiladi. Ikkala qahramonning ham o`limiga olib kelgan sabablar dramada yaxshi dalillangan. Amir Temurning Amir Husayn, Boyazid kabilar bilan munosabatida kuchli dramatik harakat, dramatizm yotadi. Ularning Amir Temurdan cho`chimasligi, o`zlarini haq deb bilishi dramatizmni chuqurlashtiradi. Dramadagi mana shu o`rinlar V.T.Beliniskiyning dramatizmga bergan bahosiga mos keladi: Agarda, masalan, ikki kishi to`g`risida bahslashsa, u yerda drama emas, balki dramatik element yo`q, ammo bahslashuvlar bir-biridan ustun chiqishi uchun, bir-birlarini xarakterlarini qanday bo`lmasin, biror tomonini bosib qo`yishga urinsalar, va bu narsa orqali ularni xarakterlari ochilsa, bahslashuv nihoyati ularning bir-biriga yangi munosabatda bo`lishga majbur qilsa, bu narsa drama deb atalishi mumkin. 1 Ayniqsa, Boyazid din va e`tiqodi bir turkiy xalq vakili ekanligi Temurni andishaga soladi. Boyazid maktubidagi: Agar sen biz tomonga kelmasang, Temur, Bilib qo`yki, xotinlarining uch taloq bo`lgay. Agar seni yenga olmay chekinsam ortga, Unda mening xotinlarim bo`lsin uch taloq! 2 degan so`zlari Temurni yo`lga otlantiradi. Sarkardaning to`lg`ama san`ati, fillarga qarshi kurash usuli, kechqurungi gulxan, shabxun kabi vositalar uning tajribali kurashchi ekanini ko`rsatadi. Ayniqsa, dushmanga ruhiy ta`sir ko`rsatish usullari (jang paytida chodirda shaxmat o`ynash, qattiq sovuqda tashqarida soch oldirish) uning nihoyatda ayyor ekanini ifodalaydi. 1 V.T.Beliniskiy. Maqolalar, 1946, 121-122- betlar. 2 A.Oripov. Sohibqiron, T., G`.G`ulomnomidagi adabiyot va san`at nashriyoti, 1996, 45-bet. 27
Amir Temurning Kuch - adolatda deyishi, unga amal qilishi dramada yaxshi ochilgan. Dramada Amir Temur oddiy inson sifatida tasvirlanadi. U bolalik chog`larini sog`inch bilan eslaydi. Uning oddiy inson sifatidagi xususiyatlari Bibixonimga va nabiralariga bo`lgan munosabatlarida ochiladi. Shoir bu masalani Amir Temur tilidan shunday ifodalaydi: Men hazrat emas, Men ham Temur deb atalmish oddiy bir banda. Xuddi shu nuqtada dramaturg Sohibqironni bir tomonlama tasvirlashda, uni faqat ijobiy xususiyatlarini ko`rsatishdan holi bo`ladi. Temur ham oddiy bir inson sifatida ayrim xatolarga yo`l qo`yishi mumkin. Sohibqironni sarkarda sifatidagi ham, oddiy inson sifatidagi ham nuqson-kamchiliklari uning o`z tilidan ochib beriladi: Afsuski, men shamshir bilan do`st bo`ldim ko`proq, Mash`alaga o`zin urgan parvonalardek. Kuyib ketdi qancha odam gunoh-begunoh, Inshaolloh, yuvgaydirman, dog`larim bo`lsa... Dramada Temur xarakteri: syujet taraqqiyoti davomida, boshqa personajlarning Temurga bergan bahosi orqali va Temurning o`z nutqi orqali ochib beradi. Drama syujet taraqqiyoti davomida Temur xarakteridagi o`ziga ishonch, imone`tiqod, dushmanga beshavqatlilik, keng mushohada, ayyorlik, xotin va nabiralarga mehribonlik, uzoqni ko`ra bilishlik, yurtni obod etuvchi, singari xususiyatlar oydinlashadi. Personajlardan shayxulislom, Bibixonim, Barlos Bahodir, Yassaviy kabilar Temur haqida ijobiy fikrlar aytsa, Amir Husayn, Boyazidlar salbiy fikrlar aytadilar. Temur o`zi haqida shunday deydi: 28
Yig`inlarda, Bazmlarda, Toki men borman Maqtanmasin biron kimsa qon to`kkanman deb, Yuragimdan Rahmon mehri ketmagan zinhor. 3 Abdulla Oripov Amir Temur haqida she`riy yo`lda yaxshi drama yaratib, o`zbek dramaturgiyasida jahongir timsolini yaratishda muvaffaqiyatli qadam qo`ydi. Drama muvaffaqiyatini ta`minlagan omillardan biri xarakterlar mantig`i, tili yaxshi ishlanganligidir. Buni Ahmad Yassaviy xarakteri misolida ko`raylik. Muallif xarakterlar mohiyatini ochishda har birining o`ziga xos xususiyatlarini ko`rsatishda badiiy adabiyotimizdagi san`at turlaridan unumli foydalangan. Temurning Qur`on va hadislar bilan yaqindan tanishliligi, ularni puxta bilishi, uning nutqidagi ixtibos san`ati orqali berilgan. Boz ustiga, xovliqqanda mozorga bor, deb Bejiz aytib ketmagan qadim bobolar. Bu san`at xarakter mantig`iga ko`ra shayxulislom, Yassaviy nutqlariga ham mahorat bilan singdirilgan. Dramada Ahmad Yassaviy hikmatlari ko`plab berilgan. Hikmatlar, voqealar rivoji, fikr rivojiga ko`ra keltiriladiki, personaj nutqi bilan zich bog`lanib, fikrning isboti, yakuni sifatida ko`rinadi. Muhimi shundaki, hikmatlar tili bilan personajlar tili ajralib turmaydi. Sen tig` bilan, men so`z bilan boshqardim uni, Biroq sening yo`rig`ingni yoqlay olmayman. Voz kech, Temur, bu xatarli chin safarlardan, Yosh bir joyga borib qolgach, uzlat afzaldir. U dunyoning safariga tadorik lozim. 29
Bu dunyoda yugirik otga minguvchilar, Har kunida muborizlik qiluvchilar Osmon po`lat, qilich-qurni choluvchilar Ajal kelsa, begu xonni qo`ymas emish. Dramada Yassaviy timsoliga oid bir masalani qayd etish zarurdir. Syujet taraqqiyoti kitobxonga ma`lum bo`lib tursa, kitobxonga zavq bermaydi. Badiiy asarda syujet taraqqiyoti hayot, xarakter, voqealar rivoji mantiqiga bo`ysungan holda va kitobxon kutmagan tarzda rivojlansa, asar syujetiga qiziqishi ortadi, kitobxonning asardan olayotgan zavq-shavqi kuchaydi. Syujetni qiziqarli, zavqbaxsh etishda sir saqlash muhim xizmat qiladi. Syujet rivojidagi bir narsa personajlardan ham, kitobxon-tomoshabindan ham sir tutiladi. Masalan, Sofoklning Shoh Edip tragediyasida Layning o`limida Edipning o`zi aybdor ekani asar oxirigacha sir saqlanadi. Asar oxirida sir ochilgach, personajlar ham, kitobxon-tomoshabin ham qattiq hayajonga tushadi. Ba`zi asarlarda bir fakt kitobxon tomoshabinga, ayrim personajlarga ma`lum bo`ladi-yu, asosiy personajlardan sir tutiladi. Cho`lponning Yorqinoy dramasidagi Kal intrigasi, Hamzaning Paranji sirlaridan bir lavha dramasidagi xat intrigasi bosh qahramonlardan sir tutiladi. Sir saqlashning yana bir yo`li shundayki, ma`lum voqea asar personajlaridan ba`zilariga ma`lum bo`ladi-yu, boshqa personajlardan, kitobxon-tomoshabindan sir tutiladi. I.Sultonning Iymon dramasida Orifning marhum Yusupov qo`lyozmasi asosida nomzodlik dissertatsiyasi yoqlagani, qo`lyozma uning qo`lida ekani Sanjarov, Azizalarga ma`lum bo`ladi-yu, boshqalardan sir tutiladi.a.oripovning Sohibqiron dramasida sir saqlashning birinchi usulidan muvaffaqiyatli foydalanilgan. Temur Yassaviy maqbarasida darvesh bilan uchrashib, uning Xizr ekanini payqab qoladi. Shu holatning o`zi zavqbaxsh tarzda berilgan. Xizr Amir 3 A.Oripov. Sohibqiron, T., G`.G`ulomnomidagi adabiyot va san`at nashriyoti, 1996, 27-bet. 30
Temurga Tila tilagingni, - deganda Sohibqiron: Menga Yassaviyni ko`rsating, - deydi. Sohibqiron istagini rad etmoq mushkul, Sen tasavvur ayla, Temur, shu soniyadan Yassaviy men! Men Yassaviy! Tardi aks san`ati vositasida berilayotgan bu holat kitobxonni hayajonga soladi. Badiiy asarning qiymati, zavqbaxsh tomoni ana shunday holatlar bilan o`lchanadi. Yassaviyning asarlari Qur`on va hadis g`oyalari bilan sug`orilgani uchun, uning nutqida ham ixtibos san`ati ko`plab uchraydi. Ollohning xohishiga mos kelsa, Ikki dunyo savob erur har qandayin ish. Temurning dushmanlaridan boshqa hech kim unga qarshi fikr ayta olmaydi. 4 Temur faoliyatidagi kamchiliklarni faqat Yassaviy ayta oladi: Niyat qancha jozibali bo`lsa ham, Temur, Qilich bilan murod hosil bo`lmog`i gumon! 31
IV. She`riy san`atlar an`anasi Mumtoz adabiyotshunoslikning bir sohasi Ilmi bad`i bo`lib, bu sohada she`riy san`atlar o`rganilgan. Mumtoz adabiyotshunoslikda 80 dan ortiq she`riy san`atlar bor. Mumtoz adabiyotdagi shoirlar o`z g`oyaviy niyatlarini yorqin va zavqbaxsh ochish uchun she`riy san`atlardan foydalanganlar. Abdulla Oripov mumtoz shoirlarning asarlaridagi g`oyaviy tematik an`analarni rivojlantirgani kabi she`riy san`at an`analaridan ham muvaffaqiyatli foydalanib, katta yutuqlarga erishgan. Mumtoz adabiyotdagi barcha shoirlar qo`llagan she`riy san`atlardan biri sifatlashdir. Bu san`at ilmiy adabiyotlarda epitet deb ham yuritiladi. Sifatlash san`atida shoir she`rda qalamga olgan narsaning o`zinigina bermasdan, u haqida to`laroq va ravshan taassurot tug`dirish uchun o`sha narsa bilan birga uning oldidan belgi bildiruvchi so`zni birga keltiradi. Agar shoir gul so`zini qo`llagan bo`lsa, bu so`z, umuman, gul haqida umumiy ma`lumot beradi. Gul so`zi oldidan qizil so`zini keltirsa, umumiy tushuncha konkretlashadi, tasavvur reallashadi. Belgi bildirayotgan so`z sifatlovchi, narsa esa sifatlanmish Ul qaro ko`z hajrida tundek qarordi kunduzim... Sarvi bo`yliq sanaming, ey Bobur, Rost aytay so`zi yolg`on ko`rinur. Boburning bu baytida bir o`rinda 2 ta sifatlash, tashbeh san`atlari qo`llangan. Sarv bo`yliq birinchi sifatlash, sar bo`yliq sanam ikkinchi sifatlashdir. Ayni chog`da, yor qaddi sarvga o`shatilmoqda. 4 A.Oripov. Sohibqiron, T., G`.G`ulomnomidagi adabiyot va san`at nashriyoti, 1996, 126-bet. 32
Abdulla Oripov o`z she`rlarida bu san`at an`analarini muvaffaqiyatli davom ettiradi, unga yangicha jilo beradi. Shoir Ohu she`rida shunday sifatlovchi qo`llaydi: Latif shijoating qayga qistarsan, Sen ham oshiqmisan yoki, ohujon? Baytda ohu shijoati tilga olinmoqda. Aslida shijoat sherga, yo`lbarsga xos xususiyat. She`rda kuylanayotgan ohu oddiy ohu emas, u oshiq ohu! Shuning uchun u shijolatli ohu, unga ishq shijoat bergan. Baribir, sher shijoati bilan ohu shijoati o`rtasida farq bor. Shoir ana shu farqni berish uchun shijoat so`zi oldidan latif sifatlovchisini bermoqda. Ha, oshiq ohuda ham shijoat bor, ammo u latif shijoat. Erkin Vohidov yozganidek: Sevgi shunday navbahorki, u tikandan gul qilur, Toshga jonu dil bag`ishlab, zog`ni ham bulbul qilur. Abdulla Oripov yangi sifatlovchilar qo`llab, she`rda kuylanayotgan narsaga nafislik, go`zallik bag`ishlaydi: Sakrab kezmasinlar munis ohular Yoki: Tomdi yaylovida mas`um qo`zichoq. Shoir mumtoz adabiyotdagi sifatlovchilarga yangicha munosabatda bo`ladi. Mumtoz adabiyotda nun (ن) harfi yor qoshiga nisbatan qo`llanadi. Nun qoshi uchun baxr qilib yer yuzini ko`z Ul moh ko`zi mardumi yoi bilan o`ynar (Otoiy). Abdulla Oripov nun harfini yor labiga nisbatan sifatlovchi sifatida qo`llaydi: Nun labing uzra sokin qoldi hiloldek qomatim... 33
Oshiq o`z qaddini hilolga o`xshatmoqdakim, bu ham yangilik. Mumtoz adabiyotda yor qoshi hilolga o`xshatilar edi. Abdulla Oripov esa xijronda qolgan oshiq qomatini noziklashib ketganini, hiloldek egilib qolganini obrazli ifoda qilmoqda. Abdulla Oripov bir baytda bir necha orginal sifatlashlar keltirib, baytga nafosat, zavqbaxshlik beradi: Momo quyosh oq junun to`qir o`ltirib, Kelinchak zaminga yagona sirdosh. Shoir hech kim qo`llamagan sifatlovchilarni qo`llaydi: Yo`q havas qilmayman maymunga hecham, Ishtonsiz avlodni qumsamoq nega? Kitobat (harf) san`atida shoir she`rda arab yozuvidagi harflardan foydalanadi. Mumtoz adabiyotda yor qaddi alif (ا) ga, oshiq qaddi dol (د) ga, ma`shuqa qoshi nun, yoy (ني ) ga, ko`zi sod (ص) ga, gajjagi jim (ڃ) ga, og`zi mim (م) ga o`xshatiladi. Navoiy kitobot san`ati vositasida jon (ڃان) ini ma`shuqaga shunday bo`lib beradi: Jonimdagi jim ikki dolingga fido, Andin so`ng alif toza niholingga fido. Nunidagi anbarin hilolingga fido, Qolgan ikki nuqta ikki xolingga fido. Abdulla Oripov Harf o`yin aylay desam, o`zga erur ilmo bu kun,- deb yozsada, she`rlarida kitobot san`atidan foydalanadi. 34
Keksa otasining qaddin dol etib, Ketib borar edi farzand shu zamon. (د) Bu baytda an`anaviy kitobat san`ati qo`llanmoqda. Mumtoz adabiyotda dol oshiq qaddiga nisbatan qo`llangan. Abdulla Oripov esa bu harfni ota qaddiga nisbatan qo`llab, yangilik bermoqda. Erkin Vohidov ayni shu san`at negizida shunday yangilik bera olgan. Xajringda qaddimni dol etting desam bergay javob: Kim qo`yibdir sevgini qaddi bukilgan chol uchun. Mumtoz adabiyotda iqtibos nomli she`riy san`at bor. Bu san`atda Qur`on oyatlari, hadislar mazmuni ulardan olinganiga ishora qilinmasdan, she`rga kiritiladi. Husayniy ijodida shunday bayt bor: Tun-u kun val-layli vash-shams oyating vasfin aro, Nozil etsa yo`q ajab zulfu yuzing shohidi charx. Baytda sening zulfing va yuzing sha`nida ularning tun-u kun vasfi uchun val-layli vash-sham suralari Qur`onda mavjud bo`lib, Val -layli surasida kechaga qasam bilan so`z borsa, Vash-shams esa quyoshga qasam bilan fikr bayon qilinadi. Husayniy bu suralar nomlarini keltirar ekan, kecha, tunning qoraligini yor zulfiga bog`lasa, quyoshning munavvarligini yor yuziga nisbat etadi. Shunday hadis bor: Bir boy odam kambag`al qo`shni bilan yashab, uni moddiy jihatdan ta`minlab turar ekan. Bir kuni boyning kichik o`g`li qo`shninikidan yig`lab chiqibdi. Boy sababini so`rasa, qo`shninikida bir qozon go`sht qaynayotgani, qo`shni bolalariga go`sht berib, unga bermaganini aytibdi. Boy xafa bo`lib, qo`shnini chaqirib, nega bunday qilganini so`rabdi. Qo`shni ming uzr bilan Bir haftadan beri uyda yegulik yo`q, bolalarim ochlikdan shishib ketmoqda. Yo`lda kelayotsam, birov harom o`lgan otini chiqarib tashlagan ekan, noiloj bolalarimga undan pishirib berdim. Sizning o`g`lingizga harom luqma bergim kelmadi, debdi. Boy haj safariga otlanib turgan ekan, bu voqeani eshitib, hajga to`plagan boylikni 35
qo`shniga beribdi, safarga bormabdi. Haj safari tugab, barcha hojilar boynikiga kelib, uning haji qabul bo`lgani bilan muborakbod etishibdi. Shu kabi hadislar asosida Navoiyning quyidagi bayti yuzaga kelgan: Kimki bir ko`ngli buzuqning xotirin shod aylagay, Oncha borkim Ka`ba vayron bo`lsa, obod aylagay. Huvaydo shunday yozgan: Bir g`aribning ko`nglini shod aylasang, Yo`l bosib Ka`ba sari bormoq abas. Jomiy 40 hadis mazmunini iqtibos san`ati asosida 40 ta ruboiyga solib, Chixl hadis deb atalgan. Navoiy bu ruboiylarni turkiy tilga tarjima qilib, Arbain hadis deb atagan. Abdulla Oripov Hikmat sadolari she`riy to`plami uchun musulmonlar idorasi tomonidan haj safari uchun bepul yo`llanma bilan taqdirlangan. U haj amalini bajarib kelgan. Safar taassurotlari asosida Haj daftari nomli turkum she`rlar yaratgan. Bu turkumdagi she`rlarning ko`pchiligi iqtibos san`ati asosida yaratilgan. Ota-onani e`zozlash, hurmatini joyiga qo`yish haqida bir necha hadislar mavjud. Mana, ana shulardan biri: Abu Hurayra rivoyat qiladilar: Bir odam Rasululloh sallallohu alayhi vassalamning huzuriga kelib, Yo Rasululloh, mening yaxshi muomila qilishimga kim haqliroqdir?, deb so`radi. Janob Rasululloh Onang, deb aytadilar. U yana kim?, deb so`radi. Janob Rasululloh Onang, - dedi. U yana kim?, deb so`radi. Janob Rasululloh (bu safar) Otang, - deb javob berdilar. Ana shu hadis ta`sirida Abdulla Oripov iqtibos san`ati asosida qator she`rlar yaratgan. Kimdir savol berdi: - Aytgil, Muhammad, Yolg`iz sen Rasulsan butkul olamga. 36
Kimga ko`p yaxshilik aylay, o`zing ayt, Ota-onamgami yoxud bolamga? Rasul javob qildi: - Tingla, birodar, Gapimni bir bora quloqqa ilgil. Imkon topa olsang dunyoda agar, Eng avval onangga yaxshilik qilg`il! Mumtoz adabiyotdagi shoirlar o`z she`rlarida xalq maqollari, matallaridan foydalanib, obrazli fikr aytadilar. She`rga maqol va matallarni kiritish irsol san`ati deyiladi. She`rni maqol va matal bilan to`ldirish san`at bo`lmasdan, u g`oyaviy niyat ifodasiga nechog`li xizmat qilayotgani ahamiyatlidir. Mumtoz adabiyotda irsol san`ati qo`llashda Lutfiy ijodi ajralib turadi. U baytlar tarkibida irsol san`ati qo`llash bilan birga, ayrim g`azallarni irsol san`ati asosida qurgan. Hayot suyiga eltib, suvsiz kelturdi meni, Dudog`ingiz ne balo ol ko`rguzdi. Abdulla Oripov she`rlarida ham irsol mohirona qo`llangan. Deydilar: - It hurar, o`tadi karvon, Ortiq malomatda yonmasin joning. Lekin alam qilar bir umr giryon Itlar orasida o`tsa karvoning. Yoki: Ot aylanib joyin topar, deganlar doim. Mumtoz adabiyotda ko`p qo`llanadigan she`riy san`atlardan biri tashbeh san`atidir. Bu san`atda bir predmet belgi-xususiyatlari ikkinchi predmet belgixususiyatlariga o`xshatiladi. Tashbeh - day, - dek, kabi, singari, yanglig` kabi vositalar orqali, mazmuniy asosda yuzaga keladi. 37
Bo`ying sarv-u sanobardek beling qil, Vafo qilgan kishilarga vafo qil (Xorazmiy) Baytda ma`shuqa bo`yi sarv, sanubar daraxtiga o`xshatilmoqda. Tashbeh dek qo`shimchasi vositasida yuzaga kelmoqda. Ma`shuqa beli esa mazmuniy asosda qilga o`xshatilmoqda. Shoirning tashbeh qo`llashdagi mahorati an`anaviy tashbehlardan qochib, yangi va o`ziga xos tashbehlar qo`llashda ko`rinadi. Bu masalda quyidagi voqea ibratlidir. Navoiy Majolis un-nafois asarida Mirzaxoji Sug`diy taxallusli shoirning tashbehiga chiroyli munosabati uchun Ollohdan unga rahmat tilaydi: Agarchi ba`zi mahalda g`arib nimalar ta`bidin bosh urar edi, bu baytida xiyla so`z rangi va choshnisi borkim, bayt: O`xshatti qomatingni sanubarga bog`bon, Bechora bilmas emish alifdin ne tayoqni. Bugina masalani yaxshi bog`log`oni uchun umid ulkim, tangri anga rahmat qilmish bo`lg`ay. Abdulla Oripov ham she`rlarida yangi, zavqbaxsh tashbehlar qo`llaydi. Shoir kuz fasli haqida yozar ekan: Qizday ma`yusgina turadi kuylab, - deb yozadi. Shoir yer shari haqida o`ziga xos tashbeh qo`llaydi: Nahotki, yerimiz shu kichik soqqa. Tardi aks san`atida birinchi misradagi so`zlar ikkinchi misrada o`rinlarini almashtirib keladi. To`kdi qon gulgun libosin kiygach ul xo`blar mohi, Qon to`kar ermish qizil to`n kiysa beshak shohlar. (Navoiy). Abdulla Oripov she`rlarida ham bu san`at muvaffaqiyatli qo`llangan.