N. a b d u L l a y e V
Download 272 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Q adim gi Sharq sa n ’ati. Qadimgi M isr podsholigi
|
и ■ ZBEK ISTO N r e : TA’L IM V A Z IR L IG I ^ b ‘ZB EK ISTO N R E S P U B L IK A S I O L IY VA 0 ‘R T A M A X SU S N . A B D U L L A Y E V £ SHAJRQ XALQLARI SAN’ATI TARIXI S a n ’at sohasida ish yurituvchi k a s b -h u n a r k o llejlarin in g o ‘quvchilari uchun moM jallangan o ‘quv q o 'lla n m a K. B e h z o d r»o m id ag l M ll'.fy R a s s o m lik v n D ir a y n In s titu tl S h arq xalqlari s a n ’a ti tarixi o ‘quv qoM lanm asi O liy va o ‘rta t a ’lim v azirlig i ta s a rru fid a g i k a s b - h u n a r k o lle jla rin in g o ‘q u v c h ila ri u c h u n m o ‘ljallan g an . Q oM lanm ada sharq xalqlari tasviriy va m e ’m o riy s a n ’at tu r va ja n rla rig a o id m a ’lu m o tla r, u la rn in g q a d im iy d a v rd a n b izn in g k u n im iz g a c h a m avjud b o 'lg a n tarixi va tex n o lo g ik ja ra y o n la ri, rivojla- n ish b o sq ic h la ri, asosiy y o ‘nalishlari , u la rn in g y etu k vakillari h aq id a so ‘z y u ritilad i. M a z k u r d a rslikning ib tid o iy ja m o a d av rid an to b izn in g k u n im izg a q a d a r b o ‘lgan s a n ’at tarixi y o ritilg an h a m d a asosiy e ’tib o r tasviriy va m e ’m o riy s a n ’a t rivojining e n g m u h im b o sq ich larig a q a ra ti- lib, d a v r b ilan b o g 'liq g ‘oyaviy - plastik o 'z g a ris h la m i a n iq m iso llard a tah lili b ila n y o ritish g a h ara k at q ilingan. D arslikni tay y o rlash ja ra y o n id a s a n ’atsh u n o slik n in g so 'n g g i m a ’lu m o tlari, in te rn e t x ab arlari, k o m p y u te r tex nologiyasiga m o ‘ljallangan S D va D V D m a te ria lla rid a n ijodiy foy- d alan ilg an . 85.1(5) A 15 Abdullayev, N e’mat. Sharq xalqlari san’ati tarixi: o'quv qo‘llanm a/N . Abdullayev; 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘rta-maxsus ta ’lim vazirligi. - Т.: 0*zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2007. 120 bet. BBK 85.1(5) © “ 0 ‘z b c k is to n fa y la s u fla ri m illiy ja m iy a ti" n a s h r iy o ti. 2 0 0 7 . KIRISH S h a rq iborasi sh a rtli b o ‘lib, o d a td a , q adim gi G r e k -R im d a v latlari- d a n S h a rq d a va J a n u b d a jo y lash g an ju g ‘rofiy h u d u d n a z a rd a tu tilg an . O ld O siyodagi S h u m e r, A kkad, Bobil (V aviloniya), O ssuriya, U ra rtu , X ett d av la tla ri, M isr p o d sh o lig i, E ro n im periyasi kabi G re k -R im d av la t- lariga q o 's h n i m a m la k a tla r sh u K ududga kiritilgan. K ey in ro q S h im o li- S h arq iy A frikada T u n is d a n (b u y e rd a Q ad im g i K arfag cn d av lati m avjud b o ‘lgan) to Y ap o n iy ag ach a c h o ‘zilgan, H ab ash isto n d an (E fiopiya) K avkaz to g ‘lari, H in d is to n , X ito y , In d o n e z iy a , K oreya y e rla rig a ch a o ‘z ichiga q a m ra b o lg an k a tta m a y d o n shu tu s h u n c h a ichiga kirgan. B ugungi k u n - da bu ib o ra b ilan k o ‘p ro q O siyo xalqlari y a sh ay d ig an h u d u d n a z a rd a tu tilad i. Q ad im g i S h a rq xalqlari s a n ’ati v a m a d a n iy a ti tarixi k a tta d av m i o ‘z ichiga oladi. E ra m iz d a n a w a lg i 5 0 0 0 -4 0 0 0 -y illa rd a bu yerlard a shakl- la n a b o sh lag an q u ld o rlik ja m iy a ti yangi e ra n in g I V - V asrig ach a d av o m etdi. Q ad im g i S h a rq xalqlari s a n ’ati tarixi y e r y u z id a sh u q u ld o rlik dav- latlarin in g p a y d o boMishi, rivojlanishi va in q iro z g a y u z tu tish i davridagi s a n ’a tn i o ‘rg an ad i va ta h lil q ilad i. Q adim gi d a v la tla r d a stla b N il, Y efrat, T igr, G a n g , X u an x c, Y an szi, Q izil irm o q d ary o lari y o q alarid a sh a k lla n - gan. Q u ld o rlik d av la tla rin in g m ay d o n g a kelishi tarixiy z a ru riy at b o ‘lib, u ishlab ch iq a rish k u c h va m a d a n iy a tin in g keyingi ta ra q q iy o tin i belgiladi. Bu daviTga k clib aqliy m e h n a t jism o n iy m e h n a td a n ajraldi. D e h q o n c h i- lik, c h o rv ach ilik , s a v d o -so tiq , h u n a rm a n d c h ilik , s a n ’at rivojlandi. Bu esa, o ‘z n a v b a tid a , in so n m a ’naviy d u n y o sin in g rivojlanishiga, ju m la - d a n , s a n ’a tn in g ravnaqiga z a m in yaratdi. A g ar ib tid o iy ja m o a d av rid a s a n ’at in so n n in g k u n d a lik h ay o ti, ishlab c h iq arish faoliyati b ilan bogMiq b o ‘lgan boMsa, e n d ilik d a u ijtim oiy o n g n in g a jralm as qism iga a ylandi va ijtim oiy h a y o td a m u h im o 'r in tu ta boshladi. Bu d a v rd a s a n ’at ta ra q q iy o - ti bevosita d in , m ifo lo g ik tu s h u n c h a la r z a m irid a rivojlanishini d av o m c ttirg a n b o ‘lsa h a m , lckin b irm u n c h a ta n ta n a li ru h o la b o sh lad i. K o ‘m ish m aro sim lari b ila n b o g ‘liq b o ‘lgan u rf-o d a tla r m u h im ta n tan alacg a a y landi. Y irik m a q b a ra , sa ro y la r q u rish , u la m i b ezash g a k a tta ah am iy at berila b o sh la n d i. D evoriy su ra tla r, m o n u m e n ta l re ly e f va h ay k allard a h u k m d o rla r, afsonaviy q a h ra m o n la r faoliyati u lu g ‘lan d i. Q ad im g i d u n y o sa n ’atk o ri o ‘ziga xos fo rm a la rd a kundalik tu rm u sh v o q ealarin i aks e ttira boshladi. Bu davrga kelib, o d a m la m in g d in iy tu sh u n c h a la ri h a m o 'z g a ra bordi. O d a m la r ta b ia t k u ch larig a sig‘in ish d an a sta -se k in ilo h iy k u c h la r- ga - x u d o la rg a sajd a q ila bosh lad ilar. Bu x u d o la r tim so lid a o d a m la r aqliy b a rk a m o l, m o ‘ta b a r, h a r n arsaga q o d ir boM gan, o ‘z xarakteri va k o 'rin ish i jih a td a n o d a m la rg a o ‘xshaydigan o b ra z la m i ta s a w u r e ta b o sh ladilar. U larg a a ta b h ash a m a tli ib o d atx o n alar, m o n u m e n ta l hay k allar y aratd ilar. S h u b ila n birga, in so n obrazi s a n ’a tn in g bo sh q a h ra m o n ig a ay lan a b o sh la d i. U n in g ja so ra ti va oliyjanobligi, iro d a va aq l-z a k o v a ti- 3 ning q u d ra ti s a n ’a tk o ria r to m o n id a n kuylandi. S a n ’a td a v o q elik n i o brazli bilish to m o n la ri k u c h ay d i. U n in g tu r va ja n ria ri ken g ay d i. Bu d av rd a s a n ’a td a sin tc z m asala sin in g hal etilishi esa in so n iy a tn in g q o 'lg a k iritgan b u y u k y u tu q la rid a n b o ‘ldi. Q ad im g i d u n y o s a n ’a tin in g y an a b ir m u h im to m o n i sh u boM diki, u n d a m illiy o ‘ziga xos to m o n la r y aq q o l k o 'z g a ta sh la n a bordi. K a tta -k a tta m a d a n iy a t m ark azlari v ujudga keldi. U la r- n in g s a n ’atlari b ir-b irid a n k o ‘rin ish i, x ara k teri, v o q clik n i o b razli ifoda etishi b ila n ajralib tu rad i. BIRINCHI BO‘LIM. Q adim gi Sharq sa n ’ati. Qadimgi M isr podsholigi A frik an in g sh im o li-s h a rq id a , N il d a ry o sin in g quyi v o h asid a bugungi M isr A rab R cspublikasi y e ria rid a ju d a q a d im p a y tlard a (er. av. V I m in g yillik) b ir q a n c h a q a b ila la r y ash ag an . E ra m iz d a n a w a lg i 4 000 yillikda shu yerda y e r yuzida birin ch i sinfiy jam iy at kurtaklari nish u rdi, q u ld o rlik dav latlari y u - z a g a k e l d i , r i v o j l a n d i . E ram iz d an a w a lg i 4 000 y il lik oxiri - 3000 yillik b o sh - lariga kelib esa u la r y ag o n a yirik d e sp o tik d av latg a ay - landi. Q adim gi M isr s a n ’a ti tarixi a n a shu d a v la tla m in g vuzaga k elishi, riv o jlan ish i va in q ir o z id a n t o r t i b , to m a k c d o n i y a l i k I s k a n d a r ( A l e k s a n d r M a k e d o n s - k iy)ning yurishi b ilan u n in g ellinistik d u n y o g a q o ‘shilib ketishigacha boMgan d av rn i o ‘z ichiga o la d i, o ‘rg a n a d i, tahlil etad i. Q a d im g i M i s r u z o q yoMni b osib o ‘td i. D cy arli 4000 yild an o rtiq v a q tn i o ‘z ichiga olgan b u d a v r m o b ay - n id a t a s v i r i y v a a m a l i y sa n ’a t, m e ’m o rlik n in g n o d ir d u rd o n alari yuzaga k c ld ik i, u la r bugungi k u n d a h a m o ‘zin in g u lu g ‘vorligi, m a h o b a ti va yuksak b a d i- iyligi b ilan k ish ilarn i h a y a jo n la n tira d i. Bu yerda b irin ch i m a rta in so n va uning m e h n a ti s a n ’a tk o r a sa rid a o ‘z ifodasini to p d i. In so n q u d ra ti, n a - fosati va aq l-zak o v atin in g im koniyati kuylandi. Lekin bu s a n ’at va m ad an i- yat b irin c h i b o r sinfiy te n g sizlik sh a ro itid a , hali tu g a m a g a n ib tid o iy tu - zu m va sh arq m u stab id lig i d av rid a m avjud b o ‘ldi. Bu d a v r fir’a v n la m in g cheksiz h u k m ro n lig i va faqat q u lla rn in g g in a cm as, balki e rk in d e h q o n - la rn in g h a m t o ‘la h u q u q s iz lig i b ila n x a ra k te rla n a d i. Q a d im g i M isr 5 s a n ’atin in g yana b ir o ‘ziga xos xususiyati sh u n d a k i, u d in bilan alo q a d a va unga to b e boMgan. F ir ’avn va z o d a g o n la r b ilan b ir q a to rd a , k o h in va d in vakillari ham ju d a k o ‘plab ib o d atx o n alar qurilishi va x u d o lar obrazining ishlanishiga sabab boMdilar. G a p sh u n d a k i, q ad im g i m isrlik lam in g d in iy tu sh u n ch asi o ‘zin in g spcsifik xususiyatiga cgadir. S a n ’at u c h u n Q adim gi M isr dinidagi oM ganlarga sig‘inish a lo h id a a h a m iy a tg a ega edi. Q adim gi m isrliklar ag a r o d a m n in g jasad i yaxshi saq lan sa, n arigi d u n y o d a u n in g ruhi ab ad iy yashaydi, d e b tu sh u n g a n la r. S hu b o isd a n oM ganlam i m u m i- y o lash , ag ar ja sa d bu zilsa yoki ch irib k etsa, y o ’q o lsa , shu o d a m n in g narigi d u n y o d a tin ch yashashi u c h u n u n in g jasad i o ‘m ig a haykal q o 'y ish n i o d a t qilganlar. Q abrga, ja sa d yoniga esa u n in g tirik lig id a fo y d alan g an uy an jo m la ri, q u ro l-a sla h a la r, suv, o ziq -o v q a t q o ‘yish yoki sh u la m in g tas- virini ishlash kabi o d a tla r m avjud boMgan. B u, a lb a tta , k o 'm is h bilan b o g ‘liq boMgan m e ’m o rlik s a n ’a ti, qabrlai^ga q o ‘yish u c h u n ishlangan h aykal, rangtasvir s a n ’a tin in g rivojlanganligiga sa b a b boMgan. A lb atta, b u nday boy, tan tan ali ko‘m ish m arosim i, m o n u m e n ta l m aqbaraning ichini s a n ’atn in g h a m m a tu rlari b ilan b e z a tish n i faqat fir’av n va M isr boylari a m a lg a oshirishi m u m k in edi. S h arq desp o tizm i t a ’sirid a Q adim gi M isr ja m iy a ti sek in lik b ilan rivoj landi va ayniqsa, k o h in la r to m o n id a n q a ttiq m u h o fa z a q ilin g an d in iy k a n u n la r M isr sa n ’atiga, u n in g sekin rivojiga sab ab b o ‘ldi. S h u n in g u c h u n h a m ju d a q ad im p a y tla rd a M isr s a n ’atid a p a y d o boMgan b adiiv u slu b lar u zo q vaqt M isr s a n ’a tid a y etak ch i o ‘rin n i eg allab , u n in g x arakterli to - m o n in i belgilab kelgan. Q ad im g i M isr s a n ’a tk o rlari a n a shu k a n u n la rd a n ch iq m a g an lari h o ld a, in so n jism o n iy va estetik d u n y o sin in g m u rak k ab , serq irra va nozik to m o n la rin i aks e ttirish g a m u y a ssa r boM dilar va ja h o n s a n ’ati tarixida q ay tarilm a s, o ‘ziga xos, nafis, jo z ib a d o r, u lu g ‘v o r va sirii s a n ’at d u rd o n a la rin i m e ro s qilib q o ld ird ila r. M U S T A Q IL 0 ‘Q IS H U C H U N Qadimgi M isr tarixi bir qator bosqichlarga ajratiladi: 1. Dinastiyagacha (sulo/alar paydo bo ‘lishiga qadar) bo ‘Igan davr. Bu davr ibtidoiy jam oa tuzumining inqim zi va dastlabki ilk podsholiklar ( I ~ I I dinastiya)ningyuzaga kelishi davriga to'g'ri keladi va mil. av. 4000-yillar- n i о ‘z ichiga oladi. 2. Qadimgi podsholik - I I I —V I dinastiya (mil. av. 3000-2300-yillar). 3. 0 ‘rta podsholik — X I —X I I dinastiya (mil. av. 2100—1800-yiliar). 4. Yangi podsholik — X V I I I —X X dinastiya (mil. av. 1600—1100-yil- lar). 5. So ‘nggi podsholik - XX 1 - X X X I I dinastiya (mil. av. 1 1 0 0 -3 3 2 - yillar). Bu bosqichlar о ‘zaro bir-biri bilan bog'liq bo'lsa ham, lekin ular- ning har biri о ‘zigo xos xususiyatga egadir. Bu xususiyat bevosita ijtimoiy 6 luzumning xarakteri, m oddiy va m adaniy taraqqiyoti bilan aloqadordir. VI/ —X, X I I I —X V I I dinastiyalar hukm ronlik qilgan yillar Misr davlati in- qirozga y u z iutgan, chet el bosqinchilari (geksoslar) tomonidan bosib olin- gan va unga qarshi kurash yillari bo ‘Idi, san 'at tarixida m uhim va xa rak- terli yodgorliklar yaratilmadi. M e ’m orchilik. Ib tid o iy ja m o a tu z u m in in g y em irilishi va ilk p o d sh o - liklarning sh ak llan ish d av rid a s a n ’a tn in g h a m m a tu rla ri va ja n rla ri y u za- ga kcldi, insoniyat yozu v n in g dastlab k i fo rm a la rid a n h iso b lan g an rasm li yozuv - piktografik yozuvlar p a y d o b o ‘ldi. Q ad im g i M isr s a n ’ati o ‘zin in g b u tu n taraq q iy o ti m o b a y n id a d in va u n in g tu rli m a ro sim la ri bilan uzviy b o g ‘liq h o ld a rivoj to p d i. M e ’m o rlik esa s a n ’a tla r ich id a y etakchi o ‘rin n i eg allab , u la m in g x a ra k te r va u slubiga o ‘z t a ’sirini o 'tk a z d i. D in astiy a- g ach a b o 'lg a n d av rd a, ay n iq sa, u n in g so 'n g g i b o sq ic h id a q adim gi m isr- lik lam in g «narigi du n y o » haqidagi tu sh u n c h a la ri m a q b a ra la r - m a rh u m - larning y er osti uylari va u lam in g ustiga to rtilg an tu p ro q uyum i va qu rilm a- larida n a m o y o n b o 'ld i. Q azilg an q a b rla r t o ‘rtb u rc h a k sh ak lid a b o ‘lib, c h u q u r devorlari shu p ay td a ixtiro q ilin g an x o m g ‘ish tla r b ilan m u s- ta h k a m la n ib terib c h iq ilg a n , te p a q ism i esa xom g ‘isht y o rd a m id a egri ravoq ta rzid a yopilgan. A yniqsa, o q so q o lla r q ab rig a a lo h id a e ’tib o r b e- rilgan, k o ‘p m e h n a t s a rf qilib , u n in g h a sh a m a tli b o 'lish ig a erishilgan, devorlariga p a rd o z b erilg an , sujetli s u ra tla r ish lan g an , ic h id a m a rh u m va x u d o la r haykalini q o 'y ish u c h u n x o n a la r ish lan g an . Q a b r tepasiga ham a lo h id a e ’tib o r b erilgan. Bu q a b r tep asig a ish lan g an q u rilm a la r yuqoriga to m o n kichrayib b o ru v ch i t o ‘rtb u rc h a k la r sh ak lid a b o ‘lib, u n in g d ev o - rida esa m a rh u m n in g «narigi dun y o » d ag i «uyi»ga o ‘tg a n y o lg 'o n d a k a m eshigi boMgan. M astab a d e b n o m o lg a n bu q u rilm a la r S ak k ara, A bidos, N igada q a b risto n la rid a k o ‘p lab sa q la n ib q o lg an . Bu m asta b a la r hajm i va bezagi, q a b r ichiga q o 'y ilg a n b u y u m la r x arak teri m a rh u m n in g ja m o a d a tu tg a n o ‘m iga q a ra b b elg ilan g an . K o 'm ilg a n o d a m n in g ja m o ad ag i o ‘rni q a n c h a lik yuqori b o ‘lsa, m a q b a ra h a m sh u n c h a lik m ah o b a tli va se rh a - sh a m boMgan. A sta-sek in shu m a q b a ra la r y o n id a m arh u m g a b ag ‘ishlab o ‘tk az ila d ig an m a ro sim la r u c h u n ib o d a tx o n a la r q u rila b o sh lan d i. M a sta b a la r keyingi M isr klassik p ira m id a la rin in g y aratilishiga asos boMgan. Fir avn Joser maqbarasi. Q adim gi p o d sh o lik d a v rid a q u rilg an III d in astiy a fir’avn Jo se r m a q b a - rasi (ta x m in a n , e ra m iz d a n a w a lg i 2800-yillar, m e ’m o r Im x o tep ) b irin ch i klassik p ira m id a la rid a n d ir. T e p a g a k o ‘ta rilib va k ic h ra y ib b o ru v c h i su p a c h a la rd an tash k il to p g a n b u p ira m id a n in g balandligi 60 m e trd a n o rtiq . U n in g atro fid a tu rii m a ro sim la r u c h u n m oM jallangan q u rilm a la r m avjud, u la r p ira m id a b ilan uzviy bogMiq h o ld a yagona m ajm u an i tashkil etad i. 1500 kv. m . m a y d o n n i egallagan b u m a jm u a p a rd o zlan g a n d c v o r bilan o ‘rab ch iq ilg an . U n d a g i x o n a , yoMak, d a h liz la r bezagiga h a m a lo hid a e ’tib o r b erilgan. Bu y erd a b irin ch i b o r, devorlarga y o p ish tirib ish langan Jcapitelli yarim u stu n la r uchraydi. U lam in g k o 4rinishi tabiat shakllari (m a sa la n , p a p iru s)g a o ‘x sh atib ish la n g a n , k o ‘p ro q d e k o ra tiv v azifani bajaradi. J o s e r piram id asi a n sa m b lid a b irin ch i b o r s a n ’a tn in g sinfiy xarakteri yaqqol n am oyon b o ‘la boshladi. D avr maflcurasini targ‘ib etish, fir’avnlam i ulugMash va ilo h iy lash tirish g a, fu q aro lard a p o d sh o h o k im iy atin in g m u s- ta h k a m e k a n lig ig a is h o n c h tu g ‘d irish , sh u b ila n b irg a , u la m i d o im q o 'rq u v d a saqlash va ito a tk o r boMishini ifodalashga q aratilg an . Bu p i ra m id a d a v m in g siyosiy x arak terin i tu sh u n ish g a y o rd am b erad i, d e sp o tik tu z u m x u d o lar darajasiga k o ‘ta rilg an p o d sh o la rn in g h u km dorligi n a q a - d a r kuchli ekanligini n a m o y o n e tad i. Bu m a jm u a m arkazi - J o s e r p i- ram idasiniig k a tta hajm i va k o m p o z itsio n y ech im i orq ali o ch ilad i. J o s e r piram idasidagi b u g ‘o y a keyingi fir’a v n la r d av rid a y an ad a rivojlantirildi. E ram izd an a w a lg i X X V II a srla rd a M isr ta rix id a e n g gigant p ira m id a la r qurildi. IV din astiy a fir’avnlari X ufu, X afra va M in k au ra (g rek lar u la m i X eops, X efren , M ik erin d e b a ta sh g an , tarix d a h a m shu n o m la r k o ‘p ro q ishlatiladi) p iram id alari biz g ac h a yaxshi saq lan g an . G iz a y aq in id a jo y - lashgan bu p ira m id a la r m ajm u asin in g ajralm as qism i b o ‘lgan sfinks h ay - kali (o d a m b o sh li, s h e r ta n a li h a y k a l), X efren piram idasiga b o rad ig an y o ‘l boshiga q o ‘yilgan 60 m e tr uz u n lik k a ega boMgar\. k a tta sfinks haykali boshi X efren n in g fir’avnlikli bo sh kiyim idagi k o ‘rinishini aks e ttira d i. S hu sfm k slar k ich ray tirilg an nusxalari esa X efren ibodatxonasiga k irav e- rishda ikki to m o n g a o 'm a tilg a n . P ira m id a la r an sam b li ich id a en g kattasi X eops p iram id asid ir. B alandligi 146,6 m ., asosi esa 233 m . T arixchi G e ro d o tn in g ta ’rifiga k o ‘ra, X eo p s p iram id asi 20 yil m o b ay n id a q u rilgan. P iram idaga to sh la r o lib kelish u c h u n k erak boMgan yoMni qu rish u c h u n esa 10 yil kerak boMgan. O d a m la r (q u llar, erk in d e h q o n va h u n a rm a n d - lar) shu p iram id an i q u rish u c h u n h ay d ab kelingan. Bu esa davlat iq ti- sodiga t a ’sir e tm a y q o lm a d i, xalq g ‘alay o n larig a sabab boMdi. S h u n in g u c h u n V d in astiy a fir’avnlari hajm i k a tta boM magan p ira m id a la r q u rd ira boshladilar. Lekin p ira m id a m ajm uyida ib o d atx o n ag a alo h id a e ’tib o r b e r- dilar, uning hajm i kengaydi, badiiy bezagida m o n u m en tal relyef va rassom - lik keng qoM lanila b o sh lan d i. 8 Kartiak (mil. av. XVI asr, m e’mor Ineni) ibodatxonasi. Tarh va qirqim.l. Kamak ibodatxonasi. Mil. av. XVIasr, m e’mor Ineni. Umumiy ko'rinishi. Rekon- stmksiya. Bu tasv irlar m a rh u m n i ulugMash va ilo h iy lash tirish g a q aratilg an d ir. Q u rilish d a u stu n la m in g k o n stru k tiv funksiyalari o rtd i. K o ‘rinishi p alm a d arax ti, bogM angan n ilu fa rla m i eslatu v ch i u s tu n la r qoM lanila b oshlandi. Bu xususiyat kcyingi M isr m e ’m o rlig in in g x a rak terli to m o n in i belgiladi. S hu jih a td a n A busirdagi fir’avn S axura m aqbarasi m ajm uyi e ’tiborli. Liviya yassi to g ‘lari etaklaridagi fir’avn M e n tu x o te p I m aq b arasi ansam bli M isr m e ’m o rlig in in g yangi q irra larin i n a m o y o n e ta d i. 0 ‘rta p o d sh o lik d av ri- d a q u rilg an bu m ajm u ad a t o ‘rtb u rc h a k li u s tu n la r qoM lanilgan, yuzasiga esa M e n tu x o te p I n o m i o ‘yib y o zilgan. M e ’m o rlik k om pleksi qoya ichi- Abu Simbeldagi Ramses I I ibodatxonasining old ко ‘rinishi. 9 ga o ‘yib ishlangan x o n a la r b ilan uzviy bogMiq. 0 ‘rta p o d sh o lik d a ibo- d a tx o n a la r old ig a p ilo n la r o rasid an o ‘tish u c h u n to r yoMak q o ldirilib q u rilg an ikki k atta m in o ra ishlash, ayvon va hovli a tro fin i u s tu n la r q ato ri bilan o ‘rab ch iq ish keng o ‘rin cgalladi va keyingi M isr ib o d a tx o n alari- ning qurilishida z aru riy va x arakterli e le m e n t boMib q o ld i. 0 ‘rta p o d sh o - lik keyingi d av r u c h u n k a tta ib o d a tx o n a la r k o m p lek sin i qurish s a n ’a tin i boshlab berdi. Yangi podsholik davrida an iq t o ’rtb u rch ak shaklida qurilgan ib o d a tx o n a la r tipi k en g ta rq ald i. Bu ib o d a tx o n a la r u ch q ism d a n , u s tu n la r b ilan o 'ra lg a n o c h iq hovli, u stu n li zal va sig‘in ad ig an x o n a d a n tashkil to p g an . Ib o d a tx o n a o ld id a sfin k slar (yoki o v in lar) alleyasi boMib, u to sh - pardalarga o ‘xshash tra p e tsiy a sim o n p ilo n la r to m o n yoMlaydi. P ilo n la r oldiga esa obelisk va fir’a v n la m in g n ih o y a td a k a tta haykallari o ‘m atilg an . Bu haykallar o rasid an ichkariga kirish u c h u n to r esh ik lar q o ldirilgan. Ichkari esa asta qorongM lashib b o ru v ch i gigant u stu n li o c h iq hovli, zal- lar va n ih o y at, qorongM lashgan g ‘o rsim o n x o n a — m u q ad d as x o n a bilan tu g allan ad i. Bu m e ’m o rlik m ajm uasi y a g o n a g ‘oyaga - ilohiyotga b o ra - digan yoMning to ‘g ‘ri va m ash aq q atli ek an lig in i his etish g a q aratilg an . Ilohiyotga y aqinlashgan sayin inson o ‘zid a tu sh k u n lik hislarini sezishi va ilohiy kuch - X u d o o ld id a , d in iy sirla r o ld id a o ‘zin in g b ir z a rra ch a ek an in i his etishi k erak ed i. Bu h issiy o tn in g p a y d o boM ishida ib o d atx o - n a d a asta-sek in yorugM ikning y o ‘qolishi va e n g s o ‘ngida b u tu n la y y o ‘q boMishi hisobiga erishiladi. Fivadagi K arnak va L u k so r ib o d a tx o n alari gig an t m e ’m o rlik k o m - plekslaridandir. K arn ak (m il. av. XVI a sr, m e ’m o r ln e n i) va L uksor ibodatxonalari (er. av. XV asr, m e ’m o r kichik A m e n x o te p )d a m e ’m o rla r b irin c h i b o r o c h iq hovli a tro fin i k o lo n a d a li y e c h ib , yangi p o d sh o lik m e ’m orligining o 'z ig a xos to m o n la rin in g sh ak llan ish ig a asos soldilar. Bu kom plekslarda qad im g i M isr m e ’m o rlik a n ’a n a la rin in g m u h im to m o n - lari o ‘z ifodasini to p d i, sh u b ilan b irga, ta n ta n a li va h ash am atli boMib borayotgan m a ro sim lar b ilan a lo q a d o r m e ’m o rlik n in g yangi k o ‘rinishlarini n a m o y o n etd i. Ib o d a tx o n a la r u c h u n ishlatilgan u stu n yuzalari, d e v o rla r rangli relyeflar bilan b c z a b ch iq ilg an . Ib o d a tx o n a la r u c h u n ishlatilgan u stu n kapitellari h a m xarakterli. U la r p apirus va n ilu fa r gul g ‘un ch a!arin i e slatib , binoga afsonaviy k o ‘rinish baxsh e tad i. M e ’m o rlik n in g yangi q irralari p o d sh o ayol X at- sh ep su tn in g m a q b a ra va ib o d atx o n a sid a h a m seziladi. Y angi p o d sh o li- kning ilk b o sq ich id a Ь а ф о etilg an b u m e ’m o rlik kom pleksi ( m c ’m o r S e n m u t) o ‘z hajm i va d e k o ra tiv b e zak lari b ilan ajralib tu ra d i. M e n tu - x o te p I ib odatxonasi y o n id a q u rilg an bu m ajm u a tab iat k o ‘rinishi b ilan nih o y atd a uyg‘u n lash ib k etg an . Ib o d a tx o n ag a b o rad ig an yoMning ikki to m o n i b o ‘ylab sfin k slar b u m a n z a ra g a o ‘ziga xos ta n ta n a v o rlik baxsh etg an . M e ’m orlik an sa m b lin in g ayvon va su p a c h a la rid a h a m yaxshi p a r- 10 Narmer pliiasi. Shi/er. I dinastiya. Er. av. 3000-yillar Qohira muzeyi. d o z la n ib ish la n g a n p o d s h o h a y k a lla rid a n ta s h q a r i, x u d o la r h a y k a li q o ’yilgan, h o v u zlar, ek ilgan m aysa va d a ra x tla r m a jm u a jo z ib asin i y a n a - d a o sh irg an . Ib o d a tx o n a d c v o r va po lla rig a h a m a lo h id a e ’tib o r b erilgan. D evoriy surat va relyeflarda csa X a tsh e p su tn in g faoliyatiga b a g ‘ishlangan tasv irlar boMgan. Y angi p o d sh o lik n in g ik kinchi y arm id a (er. av. X I V - X I asrlar) qurilish ishlari faqat M isrd a g in a e m a s, b alki u n in g tash q arisid a, M isrga to b e boMgan N u b iy a d a h a m ayj old irilib yu b o rild i. A bu S im b eld - agi qoyaga o ‘yib ish lan g an R am ses II ib o d atx o n asi yangi p o d sh o lik n in g ikkinchi yarm idagi yirik q u rilish la rd a n d ir. U n in g kiraverish to m o n ig a q o y a d a n k a tta tra p e tsiy a sim o n p ilo n k o 'rin ish i y o ‘nib tu sh irilg an . P ilo n old id ag i o ‘tirg a n h o ld a tasvirlangan to 'r tta 20 m etrli R am ses II h ay k allari h a m q o y a to sh n i y o ‘nish hisobiga yaratilgan. Ib o d a tx o n a n in g ichki q ism i yangi p o d sh o lik davri m e ’m orligi tam o y illari asosida bajarilgan. Ich k i q ism i u stu n li x o n a b ilan b o sh la n ib , u ycrga p o d sh o h aykallari o ‘rn a tilg a n , s o ‘ng u c h -n e fli u stu n li zal va n ih o y a t, ib o d atx o n ag a o 'tila d i. Bu s o ’nggi x o n a d a h a m x u d o la r haykali b ilan b ir q a to rd a , R am ses II h aykali q o ‘yilgan. T asviriy s a n ’a t. Q adim gi M isr tasviriy s a n ’ati m e ’m o riik b ilan bogMiq h o ld a rivoj to p d i. Ijtim o iy h a y o tn in g m u ra k k ab la sh ib borishi va sinfiy jam iy atn in g yuzaga kelishi bilan u b o sh q aru v c h i sin fn in g ku ch li m af- k uraviy q u ro lig a a y la n d i. D in a s tiy a g a c h a boM gan d a v rd a n b iz g a c h a k ° ‘pgina h ay k altaro sh lik , rasso m lik va a m a liy s a n ’a t n a m u n a la ri yetib 11 Katta Sfinks haykali. k elgan. S h u la r ich id a tu rli d in iy -m a g ik m aro sim la r o ‘tk a z ish d a b o 'y o q la r qorishtirish u c h u n foydalanilgan yassi, yupqa, kulrang, yashil, q o ra to sh - shifcr p lita la r a lo h id a 0 ‘rin n i cgallaydi. U la m in g d astlabkilari oval, ro m b , t o ‘rtb u rc h a k , b a ’zid a jo n iv o rla r sh ak lid a (m a sa la n , to s h b a q a , b aliq va b o sh q alar) boMgan. A sta-sek in shu p litalar yuzasiga relyeflar ish lan a b o sh - la n g a n , ulard a tarixiy v o q e a la r h a m o ‘z ifodasini to p a b o rg an . F ir ’avn N a rm e r plitasi (ta x m in a n er. av. 3000-yillar) s h u n d a y y o d g o rlik lard a n biridir. Bu p lita d a tarixiy v o q ea y uqori (janubiy) M isr fir’avni N a rm e r to m o n id a n quyi (sh im o liy ) M isr yerlarin in g b osib o lin ish i va y ag o n a d av lat tash k il e tilish i h ik o y a q ilin a d i. P lita n in g b ir to m o n id a fir’avn N a rm e m in g d u sh m a n p o d sh o si so c h id a n u sh lab , o ‘z c h o ‘q m o ri bilan u ray o tg an p ayti tasv irlan g an . Y u q o rid a fir’avn hom iysi Io ch in qiyofasi- dagi x u d o G o r quyi M isr ram zi boMgan nilu far o ‘sim ligi u stid a d u sh m a n p o d sh o sin i a rq o n b ila n to rtib tu rib d i. O lti n ilu fa r o ‘sim ligi m agM ubiyatga u c h ra g a n olti m in g d u s h m a n ram zin i bildiradi. Past to m o n d a q o c h ib b o ray o tg an d u sh m a n ja n g c h ila ri k o 'rsa tilg a n . P litan in g o rq a to m o n id a N a rm e m in g M isr tojiga bogM angan va boshi ta n a sid a n ju d o q ilin g an d u sh m a n ja n g c h ila ri to m o n g ‘o lib o n a b o ray o tg an i tasv irlan ad i. P lita n in g pastki to m o n id a e sa k u ch li, sh o x d o r b u q a t o ‘sin la m i b u zib , d u sh - m a n n i y a n c h ib b o ray o tg an i tasvirlangan. Bu y erd a b u q a q u d ra t ram zi boMib, u fir’a v n n in g allegorik ob razi h iso b lan ad i. P lita n in g m ark a zid a ikki fa n ta stik h a y v o n la r g e p a rd la m in g u z u n b o ‘y in lari b ir-b iri b ila n ch a tish ib ketishi n atija sid a o 'r ta d a d u m a lo q c h u q u rc h a hosil boMgan. Bu 12 c h u q u rc h a , b ir to m o n d a n , m a ro sim la r u c h u n b o ‘y o q q o rish tirish d a ish- latilsa, ik k in ch i to m o n d a n , b u d o ira k o m p o z itsiy a g ‘o y asin i M isr yerla- rin in g y a g o n a d av lat boMib b irla sh g a n in i b ild iru v ch i m u h im d cta ld ir. N a r m e r plitasi hajm jih a td a n katta em as, balandligi 64 sm , lekin k o 'rin ish i jjh atd an m o n u m e n ta ld ir N a rm e r plitasi ijtim oiy h a y o td a tengsizlik rivojla- n ay o tg an b ir p a y td a y a ratild i. Bu xususiyat u n in g y a q in lari va o d d iy xalq tasviri o ‘lc h a m la rin in g x ara k te rid a h a m k o ‘rin ad i. F ir ’av n bosh q alarg a n isb atan k a tta ta sv irla n ad i. P lita n in g m u h im to m o n i, y u z a d a h ajm li ta s- v irlam i k o ‘rsatish va jo y la sh tirish u slu b in in g ishlab ch iq ilg an lig id ir. T as- virda o d a m b o sh i y o n to m o n d a n k o ‘rsatilgan h o ld a , k o ‘z o ld to m o n d a n tasv irlan ad i, y e lk alar t o ‘liq o ld to m o n d a n k o ‘rsatilg an h o ld a ta n a n in g pastki qism i y o n to m o n d a n , b iro z b u rilg an h o ld a ish lan ad i. V o q eala r esa yuzada u stm a -u st jo y lash tirilad i. Bu kom pozitsiyaga hikoyanavislik baxsh e tad i. D in a stiy a g a c h a boMgan d av rd ay o q m a q b a ra dev o rlarig a su rat ish- lash va h a y k allar q o ‘yish o d a t boMgan. Bu o d a t q ad im g i p o d sh o lik d a h a m rivojlanib, m a q b a ra va ib o d a tx o n a la m in g a jra lm as qism iga aylandi. Bu haykal va s u ra tla r q a t’iy k a n o n la rd a ish lan g an . H ay k allard a o 'tirg a n yoki tik tucga/i ta sv irla r u c h u n q a t ’iy q o n u n m avjud boMib, u deyarli h a m m a hay k ald a q ay tarilad i. K o m p o zitsiy a fro n tal y e c h ilad i, haykal- ning h a m m a q ism lari sim m etrik jo y la sh a d i va b a ’zi h o lla rd a q o tib q o l- g an , h a rak atsiz h o ld a tasv irlan ad i, h a tto h ay k altaro sh o d a m n i h a rak atd a tasvirlashga in tilg an p ay td a h a m sh u h o i seziladi. L e k in shu bilan birga, h a r b ir ijo d k o r ish lan g an haykal k o n k ret k o 'rin ish g a ega boMgan in d iv i dual shaxsning o ‘ziga o ‘xshashiga intiladi. Bular, a lb a tta , k o ‘m ish m arosim i bilan bogMiq boMgan h a y k allam in g x ara k te rid an kelib c h iq q a n d ir. Bu haykallarga k o n k re t sh ax sn in g ruhi jo y la n ish i lo z im , sh u n in g u c h u n u o ‘ziga o ‘xshagan boMishi sh art. S hu b ila n birga, oMgan k ishining ruhi yerdagi h ay o t m ash m ash alarig a em as, balki ab ad iy su k u n atg a boqishi, yerdagi h a m m a m ash m a sh a la rd a n xoli boMishi, d e m a k , u x o tiijam , tin c h , h arak atsiz va y erd an b u tu n la y ajralgan h o ld a tasv irlan ish i lozim . F ir’avn va z o d a g o n la r hay k alid a jism o n iy k u c h b o ‘rttirilib k o ‘rsatiladi. H a y k a lta ro sh iloji b o ric h a m a y d a d e ta lla m i u m u m la sh tirish g a h a ra k a t qiladi. H aykallam ing b o ‘yalishi h a m xarakterli. O d atd a , erk a k la r haykali qizgMsh- jigarrang b ila n , a y o lla r haykali esa o c h sargMsh o x ra b ila n , kiy im lar o q, so ch q o ra qilib b o 'y a b ch iq ilad i. H aykal k o ‘z la rin in g o q va q o ra to sh - lard a n in k ru statsiy a qilinishi h a m h ay k allam in g t a ’sirli boMishini t a ’m in - laydi. L ekin q ad im g i p o d sh o lik davrida h ay k altaro sh lik q a n c h a lik ka- n u n la r g a b o 'y s u n m a g a n boM sin, u la r o 'z i n i n g o ‘t k ir re a liz m i va toM aqonliligi b ilan ajralib tu rad i. C h o rd a n a q u rib o ‘tirg an M irzo Kai h aykalida (er. av. 3000-yil o ‘rtalari) farm o n k utib, yozishga shay tu rg an k o tib ob razi u n in g k a tta o ch ilg an k o 'z i, b iro z o ld to m o n g a engashgan gavda va qoMlar tasv irid a ochiladi. «Q ishloq oqsoqoli* d e b n o m olgan 13 Nofreter sag'anasidagi tasvir. Fiva. Ramses II davri, XIX su- lola. z o d a g o n K a a p e r h a y k a l i y o g 'o c h d a n ish la n g a n , k o ‘zlari q o p -q o ra to sh la rd a n in sk ru stat- siya qilin g an . O g ‘ir ju ssa li, vaz- m in b u z o d a g o n n in g h assa g a ta y an ib , o ld in g a b o rish i ham n i h o y a td a jo n li c h iq q a n . M a q b a r a l a r d a o i l a v i y h a y k a lla r h a m k e n g u ch ra y d i. s . R ax o tep va u n in g qay lig ‘i N o f- Ш i r I rcl haykali sh u n d a y yodgorlik- Ц J lard a n d ir. M isr h aykaltaroshligi j | p rin sip larid a ish lan g an bu k o m - p o z itsiy a h a m tu la q o n lilig i va hayotiyligi b ilan to m o sh a b in n i h a y a jo n la n tirad i. F ir’avn va z o d a g o n la r qab rlarig a x iz m a tk o rla r haykallari h a m k o 'p la b q o ‘yilgan. Bu h ay k allar h ajm jih a td a n k a tta e m a s, ishlanish jih a td a n esa erk in . U la r m e h n a t p ay tid a tasvirlangan. B un d ay hay k allar o ‘zin in g hayotiyligi b ilan rasm iy h ay k allard a n ajralib tu ra d i. M isr s a n ’a tid a tu rli h a y v o n la rn in g haykali h a m jo n li ish lan g an . A yniqsa m u q ad d as h iso b lan g a n m u sh u k , lo ch in , b u q a haykallari jo n li ch iq q a n . Q adim gi p o d sh o lik d a m a q b a ra va ib o - d a tx o n a la m in g ajralm as qism i boMgan rely e f va devoriy s u ra tla r k o ‘p h o lla rd a yozuv singari yuzaga len ta sim o n frizi sifatid a jo y la sh tirila d i va iy e ro g lif yozuvlarga 0 ‘xshab ketadi. U lard a b ir xil sh a k lla r k o ‘p h o ld a q ay tarilib , u n in g ritm iklik xususiyatini o rttira d i. R e ly e f va d ev o riy su ra t- la m in g yan a b ir xususiyati, bu fir’avn va o d d iy k ish ilam i tasv irlash d a tu rli m a ssh ta b n in g olin ish id ir. O d a td a , fir’a v n la r b o sh q alarg a n isb atan k a tta , u n in g yaqin o d am lari kich ik ro q , q o lg a n la r y an a h a m k ich ik ro q q ilib tasv irlan ad i. O d a m tasvirini ishlashda b o sh y o n to m o n d a n , k o ‘z esa o ld in g a q ara g a n , g av d a, yelka old to m o n d a n , o y o q la r esa y o n to m o n d a n tasvirlanadi. Ilk p o d sh o lik d av rid a rivojlanib, N a rm e r p litasid a o ‘z ifodasini to p g an b u xususiyat keyingi d av r sa n ’ati uslubining x arakterli to m o n in i belgi- ladi. R e ly ef va devoriy rassom lik u c h u n tabiiy m in eral b o ‘y o q la r ish latil g an . Bu y a ratilg an a sa rla m in g d ek o rativ to m o n in i belg ilash d a m u h im 14 o ‘rin n i eg allag an . O d a m la m in g qizg ‘ish -jig airan g va o c h -s a rg ‘ish o x - radagi g av d alari, q o ra so c h , o q kiyim lari k o ‘p in c h a m oviy o sm o n ran g i- dagi fo n d a a lo h id a k o ‘rinish k a sh f etg an . 0 ‘rta p o d sh o lik d av rid a fir’avn haykallarini ib o d a tx o n a la rg a x u d o la r haykallari b ilan b irg a q o ‘yish o d a t tusiga kira b o sh lad i. Ish lan g a n h ay k allard a o d a m n in g y o sh i, ichki ruhiy du n y o sin i o c h ish g a intilish p a y d o boMdi. S h u o 'r in d a fir’avn S en u se rt 111 n in g b oshi h aykali xarakterli. Y oshi o ‘ta b o sh lag an , h ay o t m a sh a q q a t- laridan c h a rc h a g a n , lekin q a ttiq q o ‘1 fir’avn xarakteri y aq q o l k o ‘rsatilgan. 0 ‘rta p o d sh o lik d a v rid a rc ly e f va devoriy s u ra tla r m avzusi ken g ay d i, xalq h ay o tig a b a g ‘ish lan g an su je tla r keng o ‘rin egallay b o sh lad i. Ishlash te x n ik a sid a h a m b irm u n c h a erkinlik o rtd i. S a n ’a t rea lizm i k u ch ay d i. D evoriy s u ra tla r m a q b a ra va ib o d a tx o n a la r d e v o rid a re ly c f b ilan b ir q a - to rd a, m u h im o 'rin n i egalladi. U n d a ifoda vositalarining em o tsio n al kuchi ortdi. S hu o ‘rin d a Fivadagi A n tefo k ar m aqbarasiga ishlangan « M usiqachi- lar-», «Y er haydash» d e b n o m la n g a n d ev o riy su ra tla r d iq q a tg a sazovordir. B en i-X asan d ag i X n u m x o te p II m aqbarasiga ishlangan o v m anzarasini aks e ttiru v c h i d e v o riy su rat o ‘zin in g yuksak m a h o ra t b ilan ishlanishi, nozik rang to v lan ish i, ifodali kom pozitsiyasi b ilan o ‘rta p o d sh o lik rassom - ligining e n g yaxshi a sarlarid a n biridir. K o m p o zitsiy ad ag i sakrashga ta y - y o r tu rg a n y o w o y i m u sh u k , daraxtdagi tu rli sayroqi q u s h la r tasviri ju d a jonli c h iq q a n . B en i-X asan d ag i b u m aq b ara d ev o riy su ra tla rid a rasso m - ning voqelikni tasvirlashda b u y u m lam in g hajm iga, fakturasini k o ‘rsatishga harakat qilish h o llari seziladi. T o ‘q d a n o ch rangga o ‘tib b o ray o tg an tu sla- n ish lar k o ‘rsatilad i. Bu xususiyat keyingi p o d sh o lik la r d av rid a y a n a d a rivojlandi. R asso m lik d a yangi m a v zu lar h a m keng o ‘rin n i egallay b o s h ladi. R asso m lar h a r b ir ob raz x a tti-h a ra k atin in g tab iiy va g o ‘zal boMishiga e ’tib o r b e ra b o sh la d ila r. M a y d a plastik ad a jan rli k o m p o z itsiy a la r y ara- tish, o d a m la m i h a ra k a td a k o ‘rsatish h o lla ri, o d d iy k ish ilar m e h n a tin i tasvirlash bu d a v rd a keng rivojlandi. Q adim gi M isr realistik s a n ’a tin in g en g g u llag an d av ri yangi p o d sh o lik k a t o ‘g ‘ri keladi. R assom va h a y k a lta- ro sh la r z o d a g o n la r hay o tig a b ag ‘ishlangan seijilo d ev o riy su ra tla r, nafis rely ef va h aykaltaroshlik asarlari yaratdilar. U la r asrlar m o b ay n id a saqlanib k elay o tg an k a n o n la rd a n ch e tg a c h iq ib , h ay o tiy k o m p o z itsiy a la r y a ra td i lar, a sa rla m in g p lastik , e m o tsio n a l to m o n la rig a e ’tib o m i q a ra td ila r, rang p alitralarin i ke n g ay tird ila r. Y angi po d sh o lik davri s a n ’atid ag i bu xislatlar is lo h o tc h i fir’av n E x n a to n d a v rid a o 'z in in g e n g riv o jlan g an d a v rin i b o sh id an k e c h ird i. A m a m a s a n ’ati d eb n o m o lg an E x n a to n asri (er. av. X V -X IV a srlar) M isr m a d a n iy a ti tarix id a qisqa b o ‘lsa h a m , lekin u a w a lg i s a n ’a tn in g yaxshi to m o n la rin i o 'z ig a sin g d irib , o ‘z n av b atid a, uni yangi p o g ‘o n a g a k o ‘ta rd i. M isr s a n ’atin in g keyingi ta ra q q iy o tig a t a ’sir k o 'rsatd i. S h u d av rd a yaratilgan fir’avn E x n ato n va u n in g oilasiga b ag ‘ish- lan g a n haykal va rely efiar a y n iq sa jo n li ch iq q a n . M isr s a n ’a tid a realistik 15 I. Nefertiti. 2. Malika Meritaton boshi haykali. XVI I I sulola. Mil. av. X I Va s r I yarmi. Berlin. Davlat muzeyi. asarlar y aratish g a in tilg an h a y k a lta ro sh T u tm e sn in g N e fe rtiti, E x n a to n va u n in g qizlari M e rita to n va b o sh q a h ay k allarin in g yuksak m a h o ra t b ilan ishlanishi h a m o n k ish ilard a este tik zavq baxsh e tm o q d a. A m aliy -d ek o rativ s a n ’ati b o rasid a h a m m isrliklar ajoyib n a m u n a la r yaratib qoldirdilar. A lcbastr va to sh la rd a n yasalgan ajoyib ko‘zalar, inkrus- tatsiya u slubida o ltin va q im m a tb a h o to sh la rd a n ishlangan bezak b u - y um lar, n o d ir darax t yog‘o c h la rid a n yasalib, o ltin va fil suyagi bilan bezatilgan m e b e lla r q adim gi p o d sh o lik d av rid ay o q yuksaklikka erishdi. 0 ‘rta va yangi p o d sh o lik d av rid a esa u y a n a d a nafislanib b o rd i. P a rd o z b u y u m lari, turli q u tic h a la r n o zik d id b ila n bajarilgan. /. Taqinchoq. 2. Ко ‘krak hezagi. Shoqol boshli xudo Anubisning о 'Igan kishi jonini tarozida o'lchayotgani tasvirlangan. Misming « 0 ‘liklar kiiobi»dan, papirus. 16 /. Tutanxamon tobut niqobi. 2. Tutanxamon tobuti. T u ta n x a m o n m a q b ara sid an to p ilg an z ira k , m a rjo n , q u tic h a va m e b e lla r n o zik d id b ilan in k ru sta tsiy a qilin g an . U la r fil suyagi, q im m a tb a h o yog‘o c h b o 'la k la rid a n q ad ab inkrustatsiya ishlangan (m asalan , q u tic h a ni ishlash u c h u n 20 m in g d an o rtiq s h u n d a y fil suyagi va qim m atbah< yog‘o c h b o 'la g i ish latilg an ). T u ta n x a m o n tax ti relyefi h a m o ‘z jo z ib a si b ila n x o tira d a q o lad i. E ra m iz n in g 1 m in g in ch i y illarid an b o sh lab , M isr y e rla rin in g p a rc h a la - nishi s a n ’at ta ra q q iy o tin i b irm u n c h a susaytirdi. M isr ijtim o iy hayotidagi jo n lan ish e ra m iz d a n a w a lg i V II a srlard a b o sh la n d i. L ekin b u u zo q q a c h o ‘zilm ad i. E ram izd a n aw alg i VI asrlarda ero n lik la r, s o ‘ngra era m iz d a n a w a lg i IV asrd a A le k sa n d r M ak ed o n sk iy to m o n id a n M isr yerlarin in g bosib olinishi uning o ‘ziga xos sa n ’atid a asta-sek in s o ‘nish va Ellin dunyosi s a n ’ati bilan q o ‘shilib ketishga sabab b o 'ld i. M isr s a n ’a ti u m u m ja h o n s a n ’ati ta ra q q iy o ti fo n id a a lo h id a o ‘ziga xos q a y ta rilm a s o ‘rin n i egallaydi. Q adim gi M ism in g yuksak d id va a q l- zakovat b ilan bajarilgan n o d ir s a n ’at n a m u n a la ri esa in so n iy at badiiy m a k ta b in in g ajoyib d u rd o n a si hiso b lan ad i. Bu n a m u n a la r o ‘z id a n k e yingi ja h o n s a n ’ati taraq q iy o ti u c h u n ta q lid m a k ta b in i o ‘ta d i. F inikiya, G re tsiy a , R im xalqlari bu s a n ’a td a n b a h ra m a n d b o ‘lib, u n i h a r to m o n - la m a o ‘rg an d ilar, davrga m o s asarlar y aratish im k o n iy atig a ega boMdilar. Download 272 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|