O liy V a 0 ‘rta m a X su s ta’l im va z ir L ig I j  r a y e V Z. M. Zam o nav iy d a V la t is h y u r it is h n a z a r iy a si

O 'Z B E K IS T O N   R E S P U B L IK A S I 
O LIY   V A   0 ‘RTA  M A X SU S   TA’L IM   VA Z IR L IG I
J  r a y e v   Z.M .
ZAM O NAV IY  D A V LA T  IS H   Y U R IT IS H   N A Z A R IY A SI, 
AM ALIYOT1  V A   B O SH Q A R U V N I  M E ’YORIY 
H U JJA T L A R   B IL A N   TA’M IN L A SH
0 'zbekiston  Respublikasi  Oliy  va  o'rta  maxsus ta'lim  vazirligi 
tomonidan  5320300
  -   «
Arxivshunoslik»  bakalavriat  ta'lim yo'nalishi 
talabalari  uchun o'quv qo'llanma sifatida  tavsiya etilgan
« T A F A K K U R -B O 'S T O tfl»  
T O SH K E N T   -   2011
www.ziyouz.com kutubxonasi

UDK:  351(575.1)(075 
J96
Zam onaviy  davlat  is h   yu ritish   n azariyasi,  a m a liy o ti 
va  b o sh q a ru v in i  m e’y o r iy   h u jjatlar  b ila n   ta’m in la sh :
Arxivshunoslik  bakalavriat  ta ’lim  yo'nalishi  uchun  o 'q u v  
qo'llanma  /   Jo'rayev  Z.M.  -   Toshkent,  «Tafakkur-bo'stoni». 
2011.  256  b.
Mas’ul muharrirlar:
T.f.d.  akadem ik  A.R.  M uham m adjonov 
-   Mirzo  U lu g 'b e k  
nomidagi  O 'z b ek isto n   Milliy  universiteti  tarix  fakulteti  «O'zbekiston 
tarixi»  kafedrasi  proffessori;
T.f.n.  M.  Haydarov 
-   M ir z o   Ulu g'bek  nomid agi  O 'z b e k isto n  
Milliy  universiteti  tarix  fakulteti  dekani
Taqrizchilar:
T.f.n.
 
O.M .M asaliyeva 
-   Abdulla  Qodiriy  nomidagi  T o sh k e n t 
davlat  m a daniya t  instituti  «Ijtimoiy-madaniy  faoliyat  v a   sotsiologiya» 
kafedrasi  mudiri;
T.f.n.  M.  Isakova 
-   « 0 ‘zarxiv»  agentligi  k a tta   ilmiy 
xodimi
«Z am onaviy  davlat  ish  yuritish  nazariyasi,  amaliyoti  v a   boshqaruvini 
m e ’yoriy  h u jja tla r  bilan  t a ’minlash»  faniga  bag 'ishlab  tu z ilg a n   ushbu  o'quv 
q o'llanm a  «Arxivshunoslik»  ynalishi  bakalavr  bosqichi  talabalari  uchun 
m  l j a l l a n g a n .   Q o 'l l a n m a d a   f a n n i n g   p r e d m e ti,  m a q s a d   va  vazifalari, 
tariximizning tu rli davr va  turli  yozuvlarida  bitilgan hujjatchilik,  ish  yuritishga 
doir  tarixiy  va  za m o n a v iy   m a 'l u m o t l a r ,   ish  yuritish  haqidagi  dastlabki 
t u sh u n c h alar,  m a ’lumot  tusidagi  axborot  hujjatlari  kabi  xu su siy atla r  qayd 
etilgan.
ISBN  -  978-9943-362-39-0
www.ziyouz.com kutubxonasi

«Z am o n aviy  dav lat  ish  y u ritish   n a z ariy a si  va  am aliy o ti, 
boshqaruvni  m e’yoriy  hujjatlar  bilan  ta’minlash»  fanining  maqsad 
va  vazifalari.
F a n n in g   p r e d m e ti  v a   o b y e k ti. 
Ish  yuritishning  fan  sifatida 
shakllanishi.  Fanning boshqa  fanlar bilan  bog'liqligi.  Tashkilotlardagi 
ish  yuritish  bo'limlari  faoliyati.
H ujjatlar  turlicha  bo'lib,  har  birining  ijtimoiy  hayotda  o'z  o'rni 
va  ahamiyati  bor.  Hozirgi  rivojlangan  jam iyatda  biron  bir  m uassasa 
yoki  xo'jalikning  faoliyatini  hujjatlarsiz  ta s a w u r  qilib  bo'lmaydi. 
Chunki  ular  har  qanday  m uassasa  yoki  xo'jalik  faoliyatini  tartibga 
solib  turuvchi  asosiy  omildir.
O'zbek  hujjatchiligining  tarixi  uzoq  davrlarni  o'z  ichiga  oladi. 
Lekin  mustabid  tuzum   siyosatining  ta ’siri  ostida  30-yillardan  keyin 
hujjatlarning asosiy qismi  rus  tiliga  ko'chdi.  O 'zbek tilida  esa  barmoq 
bilan  sanarli  hujjatlar  yuritilgan  bo'lib,  ularning  ham  ko'pchiligi 
rus  tilidan  aynan  andoza  qilib  olingandi.  Ayrimlarining esa  normalari 
rus  tilida  qanday  bo'lsa,  o'zbek  tilin in g   x u su siyatlari  hisobga 
olinmay,  xuddi  shunday  qo'llanilgan  edi  (m asalan,  spravka,  akt, 
raport,  xarakteristika  va  boshqalar).
1989-yil  21-oktabrda  O 'zbekistonda  o'zbek  tiliga  Davlat  tili 
maqomi  berilgach,  hujjatlarning  barchasi  o'zbek  tilida  yuritilmoqda. 
Unga  asosan,  O 'zbekisto n da  yashovchi  va  faoliyat  k o'rsatuvchi 
fuqarolar,  qanday  kasb  egasi  b lishlaridan  q a t’i  nazar  ishlab 
chiqarishn ing   b arch a  sohalarida  ish  y u ritish   o'zb ek   tilida  olib 
borilishi  shart  deb  belgilandi.  «Davlat  tili  haqida»gi  O 'zbekiston 
Respublikasi  Qonunining  19-moddasida:  «M uassasalar,  tashkilotlar 
va  jam oat  birlashm alari  muhrlari,  tam g'alari,  ish  qog'ozlarining 
matnlari  davlat  tilida  bo'ladi»,  deb  belgilab  qo'yilganligini  inobatga 
olsak,  bu  borada  ko'pgina  amaliy  ishlarni  bajarishga  to'g'ri  kelishini 
ta s a w u r  qilish  mumkin.
F a n   m a s a l a la r i n in g   d o lz a r b lig i. 
O 'zbek  xalqi  va  uning 
d av latch ilig i  ta rix in i  xoliso n a  o 'r g a n is h n in g   ilm iy  a so sla rin i 
shakllantirish,  tadqiqotlarni  zamonaviy  talablar  darajasiga  ko'tarish, 
o'zbek  davlatchiligining  haqqoniy  tarixini  tarixiy  manbalar  asosida
www.ziyouz.com kutubxonasi

o'rganish,  ish   yuritish  va arxiv  ishi  sohasida  yagona  davlat  siyosatini 
olib  borish  vazifalari  belgilangan.  «Zamonaviy  davlat  ish  yuritish 
nazariyasi  v a   am aliyoti,  boshqaruvni  m e ’yoriy  h u jja tla r  bilan 
ta ’minlash»  fanini  o'qitish  malakaliy  kadrlar  tayyorlashga  yordam 
beradi.
F a n n i n g   a h a m iy a t i. 
M ustaqillik  yillarida  arxivshunos,  ish 
yurituvchi  m u taxassislarni  tayyorlashda  bir  qator  am aliy   ishlar 
amalga  oshirilmoqda.  O'zbekiston  Respublikasi  Milliy  arxiv  fondi 
hujjatlarini  saqlash  va  ulardan  ilmiy-amaliy  maqsadlarda  foydalanish 
sifatini  oshirishda  arxivshunos,  ish  yurituvchi  kadrlarni  "tayyorlash 
muhim  aham iyat  kasb  etadi.  Shuningdek,  tashkilot,  korxona  va 
m uassasalarda  ish  yuritishni  tashkil  etish,  hujjatlarni  to 'g 'ri  rasmiy- 
la sh tirish   v a   tartib g a   solishni  o 'rg a tis h   jam iy atd ag i  ijtim oiy, 
iqtisodiy,  siyosiy  muammaolarni  tartibga  solishni  ta ’minlaydi.
D a v l a t n i n g   t a ’r ifi. 
Yetarli  huquqiy  va  siyosiy  ilm lar  sohibi 
bo'lmagan  kimsalar, davlat  deganda,  zehnlarida shunday tushunchani 
juda  keng  va  yuzaki  bir  shaklda  jonlantirganlar.
Xolbuki  davlatning  sonsiz  t a ’rifi  bordir.  Bu  turli  tum anlilik, 
har  bir  faylasufning  (oqil),  har  bir  nazariyotchi  va  m utafakkirning 
davlat  tushunchasi  va  asoslarini  o'z  shaxsiyati  jihatidan  izohlashi 
sababidandir.
M asalan,  geograf  davlatni  bir  o'lka  bilan  taqqoslasa,  sotsiolog 
uni  boshqaruvchi  va  boshqariluvchilar  jihatidan  t a ’riflaydi.  Tarixchi 
unga  bir  millatni  oyoqqa  turg'izuvchi  m uassasa  sifatida  qaraydi. 
H uquqshunos  esa,  huquqiy  m e’yorlar  tizimi  shaklida  m ushohada 
etadi  (H.  Kelsen).  Faylasuf  davlatni  «o‘z  bilimi  doirasida  bo'lgan 
etnik  substansiya»  tarzida  ta s a w u r  qiladi  (Gegel).  Iqtisodchi  uni 
eng  yuksak  reja  asosida  otorita  (am r  etish,  itoat  ettirish  haqqi  va 
iqtidori,  vakolati,  siyosiy  va  idoriy  kuch-qudrat)  ettiruvchi  sifatida 
tavsiflaydi.
F. 
B astiat:  «Davlat  shunday  bin  funksiondirki,  har  kim sa  uning 
sababidan  boshqalar  ustidan  hukmronlik  qilishga  harak at  qiladi»,
-   deb  e ’tirof  etadi.
Shoirlar  esa  davlatni  o'z  ilhomlariga  va  ishonchlariga  ko'ra 
ming  turli  ta ’riflashadi.  Bir  kishi  «Turqi  sovuq  jonivorlarning  eng 
sovug'i»  deb  tavsiflasa,  boshqa  birov  «Qalbida  insonparvarlikning
www.ziyouz.com kutubxonasi

chechak va  mevalarini  yetishtiruvchi  bog'chani  o'rab olgan  devordir» 
deb  ta ’riflaydi  (Holderlin).
Bunday  tor  doiradagi  boshlang'ich  va  fantastik  ta ’riflar  insonni 
bir  hazm   qilish  sis te m a s id a n   yoxud  sk e le td a n   ib o ra t  degan  
tushuncha  kabidir.  Bundan  tashqari  yanada  aniq  yozuvchi  va  kuchli 
ta ’rif  beruvchilar  ham  mavjuddir.
Davlatni  ta ’rif  etishda  uchragan  ziddiyatlarning  eng  asosiy 
sababi,  u n in g   so m u t  fenom enlar  (borliqni  his  tu y g 'u la r  bilan 
tushuniladigan,  ko‘z  bilan  ko‘riladigan,  qo'llar  bilan  tutiladigan, 
mushaxxas-aniq-real)  olamiga  oid  bir  term in  emasligidir.
Hozirga qadar bosh  ko'z  bilan  bir davlatni  ko'rgan  emas.  Ammo, 
shunga  qaram ay,  kishi  uning  mavjudligidan  shubha  qilmaydi  va 
inkor etmaydi.  U  mutloq  bir  «ideya»  -   g'oyadir,  talaqqiylar  (mavjud- 
lik,  birikish,  anglash  orqali  ko'rish,  olish,  qabul  qilish)  dunyosiga 
oid  va  mansubdir.
Davlatni  faqatgina  inson  tushunadi.  Sababi  inson  insonga  qul 
bo'lishni  istamaganligidir.
G ’arb  m adaniyatining  o'smirlari,  madaniyat  deganda  faqatgina 
o 'z  m adaniyatlarini  tu sh u n ad ilar.  D avlat  bilan  bog'liq  teoriya 
(nazariya)  va  doktrinalarni  (ta ’limot)  taqqoslashar  ekanlar  G ’arbdagi 
t a ’lim otlarni  afzal  deb  h iso b lash ad ilar,  boshqa  m ad a n iy at  va 
m a’rifatlarni  tan  olishmaganlikdan  va  bilmasdan  kelishurlar.
H o lbu ki,  S h a rq   m a d a n iy a tin in g   ham   o 'z ig a   xos  d a v la t 
tu sh u n ch asi  yoxud  ta ’lim otlari  m avjuddir.  Bularni  tadqiq  etish 
dolzarb  muammodir.  Sharq  m adaniyatining eng asosiy  tavsifi  shuki, 
unda  jism oniy  va  ruhoniy,  din  bilan  dunyo,  kalisa  va  davlatni 
farqlamasligidir.
F a n n in g   m a q sa d   v a   v a z ifa s i. 
Zamonaviy  davlat  ish  yuritish 
nazariyasi  va  amaliyoti  asoslari,  boshqaruv tizimini  m e’yoriy  hujjatlar 
bilan  ta ’minlashni o'rgatish  orqali  zamonaviy talablarga javob  beruvchi 
malakali  arxivshunos  va  ish  yurituvchi  mutaxassislarni  tayyorlashga 
hissa  qo'shishdan  iborat.  Hujjatlar  u  yoki  bu  hodisani  tasdiqlash, 
qayd  qilish,  ro'yxatdan  o'tkazish  maqsadida  tuziladi.  Shuningdek, 
hujjat  korxona,  tashkilot  va  ayrim  shaxslarning  huquqini  qayd  qiladi. 
Hujjatlarning  nazariy  va  amaliy jixatlari  bilan  tanishtirish,  ish  qog'oz- 
larining  asosini  o'rgatish  hujjatchilik  fanining  zimmasida.
www.ziyouz.com kutubxonasi

F a n n i  o 'q it is h n in g  v a z ifa la r i. 
Zamonaviy  davlat  ish  yuritish 
nazariyasi  va  amaliyoti  asoslari,  boshqaruv  tizimini  m e’yoriy  hujjatlar 
bilan  t a ’m inlash  fanining  m aqsad  va  vazifalari  fanning  dolzarb 
muammolari,  ish  yuritish  tili  va  uslubi,  hujjat  turlari,  ish  yuritishni 
tashkil  etishning  dolzarb  muammolarini  o'rgatishdan  iborat.
H u jja tc h ilik n in g   m uhim   v a z ifasi  -   m a ’m uriy  fao liy atn i 
hujjatlashtirish,  barcha  hujjatlarni  ishlab  chiqish,  ularni  saqlashdir.
Talabalarga  hujjatchilik  fanini  o'rgatishdan  maqsad:
-  hujjatning o'zi  nima  degan  savolga javob  bera  olish,  hujjatning 
o'rni,  ahamiyatini  talabalarga  yetkazish;
-  hujjat  turlari,  shakllari  va  namunalarini  tushuntirish;
-  ish  qog'ozlarining uslubi,  lug'aviy  hamda  grammatik  xususiyat­
lari  haqida  nazariy  m a’lumotga  ega  bo'lish;
-  sohaga  oid  hujjatlarning  o'ziga  xos  xususiyatlari,  tuzish, 
tayyorlash  qoidalari  va  m e’yorlarini  nazariy  hamda  amaliy  jihatdan 
o'rgatish,  yo'l-yo'riqlar  ko'rsatishdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

T A R IX IM IZ N IN G   T U R L I  D A V R L A R ID A   HAR  X IL  
Y O Z U V L A R D A   BITIL G A N   H U JJA T C H IL IK   T A RIXI  VA 
DA V LA T  B O SH Q A R U V IG A   O ID   M A N B A L A R   TARIXI
Hujj atchi li к  o 'z in in g   uzoq  tarix ig a   ega.  H u jja tla r  qadim  
zamonlardan  beri  olib  borilgani  m a’lum.  Yozuvning  paydo  bo'lishi 
bilan  bir vaqtda hujjatchilik rivojlana boshlangan,  u  kishilar o'rtasidagi 
muomala,  fikr  almashuv  va  bir-birini  tushunish  vositasini  bajargan. 
Hujjatchilik  asrlar  mahsuloti  bo'lib,  u  jamiyat  tarixi  bilan  bevosita 
bog'liq.  Ishlab  chiqarish  va  davlat  apparatidagi  ish  yuritishning 
o'zgarishi  bilan  hujjatchilik  ham  rivojlanadi  va  takomillashadi.
Ja m iy a tn in g   taraqqiyoti  hujjatchilik  tizim ida  ham  m a ’lum 
o'zgarishlarni  yuzaga  keltiradi.  M asalan:  ibtidoiy  tuzum   davrida 
ham  jam iyat  a ’zolari  o'zaro  m unosabatlardagi  muhim  holatlarni 
qayd  etib  borishga  ehtiyoj  sezganlar.  Tabiiyki, 
ehtiyoj  natijasida 
o'sha  tuzum ga  xos  ibtidoiy  hujjatlar  yuzaga  kelgan.  Olim  E.  K’era 
o'zining  «Oni  pisali  na  gline»  (M.  1984)  asarida  Bobil  (Vavilion) 
davlatida  eramizdan  aw algi  1792-1750-yillarda  hukmronlik  qilgan 
H am m urapi  y aratg an   qonunlar  majmui  (K odeksi),  undan  ham 
qadim roq  -   2112-2 0 9 4 -y illard a  hukm ronlik  qilgan  Ur-Namm u 
chiqargan  qonunlar  haqida  m a’lumot  beradi.  Davrlar  o'tishi  bilan 
ijtim o iy - iq tis o d iy   tu z u m   o 'z g a r g a n ,  s iy o s iy   m u n o s a b a tla r  
takomillashgan.  Shu  bilan  birga  hujjatlar  ham  takomillashib  borgan.
Bugungi  kunda  fanda  qim m atli  m a’lum otlarga  ega  bo'lgan 
manbalar  mavjud.  Ular  tarixim izning  turli  davrlariga  oid  O'rxun- 
Enasoy (runik), so'g'd,  eski  uyg'ur,  arab va  boshqa yozuvlarda bitilgan 
hujjatlar  haqida  m a’lumot  beradi.  Qadimgi  Xorazm  yozuvini  o'qib 
chiqqan  olim  S.P.Tolstov  «Drevniy  Xorezm»,  1962-yilda  chop  etil­
gan  «Drevnie  delti  Oksa  i  Yaksartoy»  kabi  kitoblarida  Tuproqqal’ada 
topilgan  yodgorliklar  haqida  qimmatli  m a’lumotlar  bergan.
1  U s h b u   m av zu   alohida  kitob  shaklid a  m u k a m m a l   x r e s to m a tik   m a ’lumotlar 
asosida  n a s h r g a   berilmoqda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Umuman,  Xorazmdagi  manzilgohlardan  charm  yuzasiga  yozil­
gan  8  ta  xo'jalik  hujjatidan  parchalar,  20  taxtachaga  yozilgan  hujjat 
topilgan.  Ularda  T uproqqal’a  hayot  davrida  unga  tobe  xonadon 
a ’zolarining  ro'yxati,  harbiy  chaqiriq,  soliq,  jon  ro'yxatlari  bo'lgan. 
Nufuzli  zotlar  bilan  birga  qullar  ham  qayd  qilingan.  4  ta  hujjatda 
T uproqqal’a  om boriga  qabul  qilingan  xo'jalik  asbob-uskunalari, 
xususan,  bir  o'rinda  g'ildiraklar,  bu  narsalarning  taqsimlab  berilishi 
haqidagi  tilxat-ro'yxatlar  bor.
Tarixchi  olimlar  izlanishlar  olib  borib,  Sharqda  X-XIX  asrlarda 
yorliq,  farmonnoma,  bitim  arznoma,  qarznoma,  tilxat  va  m azm unan 
shunga  yaqin  h u jja tla r  nisbatan  keng  tarq alg ani  haqida  xabar 
beradilar. Yorliqlarning mazmuni xilma-xil bo'lgan.  Ular xabar,  tavsif, 
farmoyish,  bildirishsh,  tasdiqlash  va  x.k.larni  bildirgan.
K.Sodiqov  o'zining  «Eski  uyg'ur  yozuvi»  (1989)  asarida  1393-yil 
To'xtam ishxonning polyak qiroli  Yag'aylaga  yo'llagan  yorlig'i, Temur 
Qutluning 1397-yilgi yorlig'i,  1469-yilda Boburning otasi Umarshayx 
M irzoning  marg'ilonlik  M ir  Sayid  Ahmadga  bergan  yorlig'ini  qayd 
qilib  o'tadi.
Shuningdek,  Toshkent  hokimi  Y unusxo'janing  1797-yil  2-iyunda 
P eterburgga  -   Rossiya  podshosiga  o'z  elchilari  orqali  yuborgan 
yorlig'i  haqidagi  m a’lumotni  «Arxiv  vneshniy  politiki  Rossii»  Fond 
Tashkentskix  dela»  dan  bilish  mumkin.
XIX  asrda  Qo'qon  xonligida  patta  keng  tarqalgan  hujjatlardan 
biri  bo'lgan1.  P attada  m a’lum  kishiga  m uayyan  miqdordagi  pul, 
m ahsulot,  u ru g '  (don)  yoki  boshqa  n arsalarn i  berish  lozimligi 
haqida  m a’lum otlar  aks  ettirilgan.
Yuqorida  qayd  qilinganidek,  kishilar,  hatto,  qabilalar  o'rtasidagi 
m uomalada  hujjatning  sodda  shakllaridan  foydalangan.  M asalan: 
M.  Qoshg'ariyning  «Devonu  lug'otit-turk»  asarida  «bo'lug'»  atamasi 
uchraydi.  U  elchiga  qaytib  ketish  uchun  beriladigan  ijozat  qog'ozi, 
elchilarga  beriladigan  tuhfa  m a’nolarini  ifodalaydi.  XI  asr  olimi  Yusuf 
Xos  Hojibning  «Qutadg'u  bilik»  asarida  esa  «bildirgulik»  szi  «yorliq» 
va  «noma»  m a’nosida  ishlatilgan.  Zahiriddin  Muhammad  Boburning
1 
Т р ои ц кая  А .Л .  Г ан чи,  ганч ибош и  в  К окан дском   х а н ст в е   (X IX   в . ) / /  
Тю ркологические  исследования.  -   М .:  1963.
www.ziyouz.com kutubxonasi

«Boburnoma»  asarida  xalqaro  aloqalarga  doir atam alar  qayd  etilganki, 
bu  atam alar  tizimini  oydinlashtirishga  katta  yordam  beradi.  Unda 
«arzadosh»  so'zi  arizachi  o'mida  qo'llangan.  «Insho»  so'zi  esa,  «yozma 
nutq»  m a’nosini  beradi.  «Farmon»,  «mirzo»  so'zlari  ko'p  ishlatiladi.
Y o r liq la r   v a   u la r n in g   t u r la r i.  0 ‘rta   O siy o   x o n lik la r id a  
is h   y u r it is h   x iz m a t i.  1 9 2 4 - y il  3 1 -d e k a b r d a   q a b u l  q ilin g a n  
« I s h la r n i  o 'z b e k   t i li d a   y u r it is h   t o ‘g ‘r is id a » g i  Q aro r.  S o v e t 
d a v r id a   ish   y u r it is h   t i z i m i n i n g   h o la ti.
1989-yilda  o'zbek  tiliga  davlat  tili  m aqom ining  berilishi  va 
hujjatlarning  o'zbek  tilida  yuritilishi  kabilar  tarixim izning  turli 
davrlarida  ish  yuritish  tizimi  mavjud  bo'lganligining  isbotidir.
Milliy  istiqlol,  hech  bir  istisnosiz,  hayotimizning  barcha  soha- 
larida  bo'lgani  kabi,  ona  tilimiz  rivoji  uchun  ham  keng  yo'l  ochdi. 
M u staq il  dav latim izning  A sosiy  qonuni  -   K onstitutsiy am izd a, 
«Davlat  tili  haqida»ga  Qonun  va  boshqa  rasm iy  hujjatlarda  ona 
tilimiz  bo'lmish  o'zbek  tilining  huquqiy  maqomi  va  istiqboli  aniq 
ko 'rsatib   berilgan.  N echa  asrlar  m obaynida  goh  yuksak  rivoju 
shuhrat  topgan,  gohida  nopisandlik,  turtkilash  va  kamsitishlardan 
ko'ngli  singan,  ammo  yorug'  kunlarga  yetmoq  umidi  so'nm agan 
tilimiz  chinakam  munavvar  kunlarga  salom atyetib  keldi.
Yaqin  o'tm ishim izda  milliy  tafakkurni,  milliy  o'zlikni  izdan 
chiqarmoqqa,  shu  yo'l  bilan  o'z  hukm ronligining  umrboqiyligini 
ta ’minlamoqqa  xom tam a  bo'lgan  mustabid  tuzum   tilimizni  izdan 
chiqarishga  qattiq  bel  bog'lagandi.  Bu  tuzum   tilim izga  «yagona 
umumxalq  tili»ning unsurlarini o ‘rinli-o‘rinsiz  tiqishtirishdan tashqari 
ayni  shu  «yagona  umumxalq  tili»ni  ikkinchi  ona  tilim  deydiganlarga 
«xo‘rozqand»lar  ulashdi,  shu  yo'l  bilan  o'z  ona  tilini  bilmaydiganlar 
safini  kengaytirishga  urindi.
Prezidentimiz  Islom  Karimov  Oliy  Majlisning  birinchi  chaqiriq 
XIV  sessiyasidagi  (1999-yil  14-aprel)  nutqida  m ustabid  sho'rolar 
tuzum ining  illatlari  haqida  gapirar  ekan,  xususan  shunday  degan 
edi:  « z  ona  tilini,  milliy  a n ’ana  va  madaniyatini  bilmaslik  ko'plab 
odam lam ing shaxsiy fojiasiga  aylanib  qolgan  edi».  Bu,  o'z  navbatida, 
inson  m a’naviy  dunyosining  qashshoqlashuviga,  milliy  qadriyatlarga 
bepisandlik  bilan  qarashdan  iborat  nomaqbul  aqidaning «bolalashi»ga 
olib  kelganligini  anglamaslik  mumkin  emas.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Bugun  m ustaqillik  sharofati  bilan  m am lakatim izda  m a’naviy- 
m a’rifiy  islohotlar  davlat  siyosatining  ustuvor  yo'nalishi  deb  e’lon 
qilinib,  bu  borada  ko'lamli  ishlar  olib  borilmoqda.
T a’kidlash  joizki,  milliy  m a’naviyatni  ona  tilidan  ayri  holda 
ta s a w u r  etib  ham   bo'lmaydi.  Chunki  xalqning  ruhiyati,  tabiati, 
butun  borlig'i  uning  tilida  aks  etadi.  Shuning  uchun  ham  insonning 
m a’naviy  kamolotida  ona  tilining  o'rni  beqiyosdir.  O'zbek  tili  davlat 
tili  sifatida  ijtimoiy  turm ushim izning  barcha  sohalarida  qonuniy 
ravishda  qo'llanmoqda,  milliy  m a’naviyatimizning  betakror  ko'zgusi 
sifatida,  xalqimizning borligi  va  birligi  belgisi  sifatida  o'rganilmoqda, 
o'rgatilm oqda.  Ana  shunday  sharoitda,  davlatim iz  rahbari  Islom 
Karimov  ta ’kidlaganidek,  «o'z  fikrini  mutlaqo  mustaqil,  ona  tilida 
rav on,  g o 'z a l  va  lo 'n d a   ifoda  eta  olm ay dig an  m u ta x a s sis n i, 
aw alam bor,  rahbar  kursisida  o'tirganlarni  bugun  tushunish  ham, 
oqlash  ham  qiyin».
Kishi  o'z  fikrini  aniq  va  ravon  ifodalashi  uchun  tildagi  uslub- 
lardan  ham  xabardor  bo'lishi,  kundalik  so'zlashuv  tilidan  tashqari, 
rasmiy  -   ish  yuritish  tilini  ham  bilishi  kerak.  Chunki  oddiy  ishchimi, 
dehqonmi,  tadbirkorm i  yoki  ziyolimi,  baribir,  hech  bo'lm aganda, 
ariza,  tilxat  yoki  ishonchnoma  yozishiga  to 'g 'ri  keladi.  U  yoki  bu 
darajadagi  korxona,  m uassasa  yoki  tashkilot  rahbarining  faoliyatini 
esa  ish  yuritish  qog'ozlarisiz  ta s a w u r   etib  bo'lmaydi.  Shuning 
uchun  ham  «Davlat  tili  haqida»gi  qonunimizning  o'zak  moddalari 
(8-14-m oddalar)da  ish  yuritishning  tilga  aloqador  jihatlari  qoida- 
lashtirilgan.
Ish  y u ritis h n in g   bevo sita  asosini  h u jja tla r  ta sh k il  qiladi. 
M azmunan,  hajman  va  shaklan  xilma-xil  bo'lgan  hujjatlar  kattayu 
kichik  mehnat jamoalarining,  umuman,  kishilik jam iyatining uzluksiz 
faoliyatini  tartibga  solib  turadi.  Zero,  hujjatlar  kechagina  paydo 
bo'lgan  narsa  emas,  kishilik jamiyati  shakllanishi  bilanoq  bu  jamiyat 
a ’zolari  o 'z a ro   m u n o sab atlarid ag i  m uayyan  m uhim   h o latlarni 
m untazam   va  qat'iy  qayd  etib  borishga  ehtiyoj  sezganlar.  Ana  shu 
ehtiyojga javob  sifatida,  tabiiyki,  ilk,  ibtidoiy  hujjatlar yuzaga  kelgan.
B ob iln in g   m ilod dan   a w a lg i  1 7 9 2 - 1 7 5 0 -y illard ag i  shohi 
Xam murapining adolatpesha  qonunlar majmui,  undan  ham  qadimroq 
hukmronlik  qilgan  shoh  Ur-Nammu  (miloddan  aw algi  2112-2094-
www.ziyouz.com kutubxonasi

yillar)ning qonunlari  va  boshqa  m anbalarning  mavjudligi  «hujjatlar» 
deb  ataladigan  tartibot  vositalarining  nechog'li  olis  va  murakkab 
tarixga  ega  ekanligini  ko'rsatadi.  A lbatta,  kishilik  jam iyatining 
taraqqiyoti,  ijtim oiy-iqtisodiy  tu zu m la rn in g   alm ashina  borishi, 
a n iq ro g 'i,  k ish ila r  o 'r ta s id a g i  ijtim o iy ,  iq tiso d iy   va  siy o siy  
m unosabatlarning  takom illasha  borishi  barobarida  hujjatlar  ham 
takom il  topib  borgan.  Bugungi  kunda  fanga  tarixim izning  turli 
davrlarida  O 'rxun-E nasoy,  so 'g 'd ,  eski  u y g 'u r,  arab  va  boshqa 
yozuvlarda  bitilgan juda  ko'plab  hujjatlar, um um an,  yozma  manbalar 
m a’lum.
Sharqda X-XIX asrlarda yorliq,  farmon,  noma,  bitimlar,  arznoma, 
qarznomalar,  vasiqa,  tilxat  yoki  m azm unan  shunga  yaqin  hujjatlar 
nisbatan  keng  tarqalgan.  Yorliqlar  m azm unan  xilma-xil  bo'lgan: 
xabar,  tavsif,  farm oyish,  bildirish,  tasdiqlash  va  h.k.  Bu  o'rinda 
To'xtam ishxonning  1393-yilda  polyak  qiroli  Yag'aylaga  yo'llagan 
y o rlig 'i,  T em u r  Q u tlu g 'n in g   1397-yildagi  y o rlig 'i,  Z ahiriddin 
M uham m ad  Boburning  otasi  U m arshayx  M irzoning  m arg'ilonlik 
M ir  Sayid  A xm ad  ismli  sh ax sg a  1469-yilda  b ergan  y o rlig 'i1, 
Toshkent  hokimi  Yunusxo'janing  1797-yil  2-iyunda  Peterburgga  -  
Rossiya  podshosiga  o'z  elchilari  orqali  yuborgan  yorlig'i2  va  boshqa­
larni  eslab  o'tish  mumkin.
M azkur  davr  yorliqlarida  o'ziga  xos  lisoniy  qolip  shakllangan, 
yorliqlar  matn  jihatidan  an ’anaviy  tarkibiy  qismlarga  ega  bo'lgan. 
Masalan,  eslab  o'tilgan  yorliqlarning birinchisi  -   «To'xtamish  so’zim 
Yag'aylag'a» -  deb,  ikkinchisi -   «Temur Qutlug' so'zim» deb, uchinchisi 
esa  -   «Sulton  Umarshayx  Bahodir  so'zim»  deb  boshlangan.  Bayonda 
ham  muayyan  qolip  bor,  shuningdek,  albatta,  yorliq  yozilgan  sana 
va  joy  ko'rsatilgan3.

Katalog: books -> kollej va otm darsliklari -> huquq
kollej va otm darsliklari -> 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizom iy nom idagi toshkent davlat pedagogika universiteti
kollej va otm darsliklari -> R. O. Oripov, n X. Xalilov
kollej va otm darsliklari -> 0 ‘zbekist0n sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi m. Kariyev, R. Alimov
kollej va otm darsliklari -> Odam fiziologiyasi
kollej va otm darsliklari -> 0 ‘zbekist0n respublikas1 oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi 0 ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi
kollej va otm darsliklari -> F. I. Xaydarov, N. I. Xalilova
kollej va otm darsliklari -> N. sh erm u h a m ed o V a falsafa va fan metodologiyasi
huquq -> A d L iy a V a z I r L i g I t o s h k e n t d a V l a t y u r I d I k I n s t I t u t I m. H. R u s t a m b o y e V, Y