Ocr document

BURHONUDDIN AL-MARG’INONIY
(1123-1197)
Buyuk faqih Ali ibn Abu Bakr ibn Abdul-Jalil al-Farg’oniy ar-Rishtoniy al-Marg’inoniy 1123 yil 23 senryabrda tyg’ilgan. U Qur­onni, hadis ilmlarini mukammal egallab, fiqh - islom xyqyqshy­nosligi borasida benihoya chuqur ilmga ega bo‘lganligi va bu sohada beqiyos durdonalar yaratganligi tufayli Burhonuddin val-l-milla va Burhonuddin al-Marg’inoniy nomlari bilan mashhurdir.
Burhonuddin al-Marg’inoniy dastlabki ta’limni Marg’ilonda olib, keyinchalik Movarounnaxrning o‘sha davrdagi diniy va ma’­rifiy markazi bo‘lgan Samarqandga ko‘chib borgan va umrining oxi­rigacha o‘sha yerda yashagan. Mavlono Burhonuddin al-Marg’inoniy yosh­lik chog’laridanoq Qyp’oni Karimni yod olib, hadislarni chuqur o‘rgangan.
U balog’at yoshiga yetganida mukammal ilmga ega bulganiga qaramay ustozlardan ta’lim olishni davom ettirdi. 1149 yili Burhonuddin al-Marg’inoniy haj safariga bordi. «Kitob ul-mashoyix» «SHayx­lar haqidagi kitob») asarida u o‘zi ta’lim olgan 40 dan ortiq shayh va allomani sanab o‘tgan. Bu ruyxatda Najmuddin Umar ibn Muxam­mad an-Nasafiy, Abu al-Asir al-Baydaviy, Abu Yequb as-Sayariy, Abu Ishoq an-Navqadiy, Ja’far al-Hinduvoniylarning nomlari bor.
Keyinchalik u fiqhga oid masalalar bilan qiziqib, o‘sha davr­ning ko‘zga ko‘ringan allomalaridan «Al-Muxit» («Ilmlar dengi­zi») asarining muallifi Umar ibn Maaza, «Al-Fatava va favoidaz-Zahira» («Fatvolar va zohir narsalarning foydalari») asari­ning muallifi Zohir ud-din ibn Umar al-Qodiy al-Buxoriy ib nal-Itobiy va boshqalarning nazariga tushgan.
Burhonuddin al-Marg’inoniy islom dinidagi sunniylarning to‘rtta asosiy mazhabi asoschilarining asarlarini o‘rganish bilan birga o‘zi ham fiqhga oid bir qator asarlar yaratgan. Bizgacha yetib kelgan asarlaridan «Bidoyat al-muntahiy» («Boshlovchilar uchun dastlabki ta’lim»), «Kifoyat al-muntahiy» («YAkunlovchilar uchun tugal ta’lim»), «Nashr ul-mazhab» («Mazhabning yoyilishi»), «Kitob ul ­mazid» («Ilmni ziyoda qiluvchi kitob»), «Manosik ul-haj» («Haj marosimlari»), «Majma ul-navozil» («Nozil bo‘lgan narsalar to‘pla­mi»), «Kitob ul-faroiz» («Farzlar kitobi») va boshqalar ma’lum.
Al - Marg’inoniyning butun islam olamida mashhur bo‘lgan «Hidoya» asari 1178 yili Samarqandda yozildi. Mahmud ibn Sulaymon al ­Kafaviyning «Katoib ul-a’lom al-axyor fi taboqot fuqaho va ma­shoyix mazhab an-Nu’mon» («Nu’mon mazhabiga mansub bulgan Ta­niqli alloma faqihlar va shayxlar haqidagi kitob») nomli asari­da keltirilishicha, Burhonuddin al-Marg’inoniy «Bidoyat al-mun­tahiy» asarining so‘z boshisida «Hidoya»ning yaratilishi xususida shunday yozgan: «Abu-l-Hasan Ali ibn Bakr Abdul-Jalil bir kuni fiqh masalalariga bag’ishlangan hajmi uncha katta bo‘lmagan, lekin mazmuni to‘liq bo‘lgan bir yaxlit kitob zarur ekanligi haqida fikr bildirdi. Iroqqa safar qilganimda u yerda «al-Muxtasar al-Kudu­riy» («Kuduriy qisqartmasi»)ni ko‘rdim. U fiqh bobida ajoyib asar edi. Bu paytgacha kattayu-kichik barcha «Jome’ yc-Sag’ir» («Ki­chik to‘plam») dan foydalangan edi. SHunda fiqhga oid barcha asar­larini jamlab, ulardan eng zarur masalalarni oldim va bu asarga «Bidoyat al-muntahiy» deb nom berdim. Keyinchalik bu asarga sharh yozib, uni «Kifoya ul-muntahiy» deb nomladim».
Keyinchalik bu asarlarning ham hajmi kattalik qilib, yanada mo‘‘jaz bo‘lgan, butun islom olamida xanafiya mazhabining fiqh masalalarida asosiy qo‘llanmasiga aylangan al-Marg’inoniyning «al Hidoya» asari yaratildi. Bu asar butun musulmon olamida mashhur bo‘lib ketdi, musulmon huquqi - fiqh buyicha eng aniq, izchil, mukammal asar sifatida tan olindi.
«Hidoya»ning asosini fiqh ilmi asoschilaridan bo‘lgan Abu Hani­fa an-Nu’mon ibn Sobit, Abu Abdulloh, Axmad ibn Hanballar­ning yirik asarlari, bu allomalarning shogird va safdoshlaridan imom Abu YUsuf, imom Abu Abdulloh ibn Husayn ash-SHayboniy (imom Muhammad), imom Abu-l-Xazl Zufar ibn Xazllarning asar­lari, dastlabki to‘rt xalifa va sahobalarning rivoyatlari, ular xa­bar qilgan hadislar tashkil qiladi. Bundan tashqari, «Hidoya»da asosiy fiqhiy masalalarning sharhi va yechimida Muhammad Bazda­viyning «Mabsut», ibn Iso at-Termiziyning «Jome’ ul-Kabir» («Katta to‘plam»), Kuduriyning «al-Muxtasar al-Kuduriy» kabi asar­lariga ishora qilinadi.
«Xidoya»da fiqhiy masalalarning yechimi dastlab yirik fiqh olimlari fikrlarining bayoni va unga boshqa mualliflar e’tiroz­lari yoki qo‘shilishlarini izhor etish yuli bilan berilgan. Mana shu obruli mualliflar fikrlaridan kelib chiqib, muayyan masalada eng ma’qul yechimni tanlab olish yuliga amal qilingan. SHu tariqa unda qonunning aynan ifodasigina emas, balki uning mukammal sharhi ham asoslab keltiriladi.
«Xidoya» to‘rt juzdan iborat bo‘lib, birinchi juzga ibodat masa­lalari kiritilgan, bular: tahorat, namoz, ro‘za, zakat va haj kitob­laridir. Ikkinchi juzga nikoh, emizish, taloq, qullarni ozod qilish, topib olingan bolaning nasabini aniqlash, topib olingan narsa, qochib ketgan qullar, bedarak yuqolganlar, sherikchilik va vaqf mulki kabi masalalar kiritilgan.
Uchinchi juzda esa oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, pulni birovga o‘tkazish, qozilarning vazifalari, guvohlik, berilgan gu­vohlikdan qaytish, vakolat, da’vo, iqror bo‘lish, sulh, bir ishda pul bilan sherik bo‘lish, pulni saqlashga berish, qarz berish, sov­g’a, ijara, muayyan shart asosida cheklangan ozodlik berilgan qul­lar, voliylik (patronat), majbur qilish, homiylik, qisman ozod bo‘lgan qullar va bosqinchilik xususidagi masalalar o‘rin olgan.
To‘rtinchi juzda esa shafoat, meros taqsimlash, dehqonchilik hamda bog’dorchilik xususida shartnoma, qurbonlikka suyiladigan jonzod haqida, umuman qurbonlik qilish haqida, shariatga zid yomon narsalar haqida, tashlandiq yerlarni o‘zlashtirish xususida, taqiq­langan ichimliklar haqida, ovchilik, garovga berish, jinoyatlar xu­susida, xun haqi to‘lash, vasiyat kabi masalalar yoritilgan.
«Xidoya» bir necha asrlar davomida ko‘p musulmon mamlakatlari­da, jumladan, Markaziy Osiyoda ham huquqshunoslik buyicha eng asosiy qo‘llanma hisoblanib, bu yerda 1917 yil inqilobidan keyin ham, to 30-yillargacha shariat qozilari bekor qilinib, sovet sud sistemasi joriy qilinguncha amalda bo‘lib keldi. Xozirgi kunda ham islom shariati asosida ish yuritadigan musulmon mamlakatlar huquqshunosligida bu asardan keng foydalaniladi. «Xidoya»ning 1893 yilda rus tilida qisqartirilgan tarjimasi N. P. Grodekov tomo­nidan nashr etilgan.
O‘zbekistonning mustaqillikka erishuvi tufayli islom yodgor­liklari, jumladan, shariat, fiqhga oid asarlarni o‘rganish, bu sohadagi boy merosimizni nashr etish imkoniyati vujudga keldi. Vatandoshimiz al-Marg’inoniyning «Hidoya» asari islom huquqshu­nosligida mashhurligini nazarga olib N. I. Grodekovning ingliz­chadan ruschaga qilgan va tor doira uchun mo‘ljallangan «Hidoya»ning l-kitobi Toshkentda 1994 yilda yuridik fanlari doktori A.H.Sai­dovning so‘z boshisi va sharhi bilan qayta nashr etildi.
Uzoq musulmon olamida hozirgacha o‘z qimmatini yo‘qotmagan «Hidoya» va uning muallifi Marg’inoniy faoliyati o‘z tadqiqotchi­larini kutmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga asosan 2000 yilda al-Marg’inoniyning 910 yillik tavallud sanasi keng jamoatchilik tomonidan tantanali ravishda nishonlandi.