Odam fiziologiyasi


Download 5.32 Mb.
Pdf ko'rish
bet22/70
Sana28.11.2017
Hajmi5.32 Mb.
#21120
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   70

|

 

Balandlik,  km

0

1



 

1

2

3





4

|

 

5

6



7

8



10  i

<

  Atmosfera 

bosimi, 

mm 

simob 

ustuni 

bilan

460  j


I

680


|

600


530 

I



I

460


I

1

 

405


355

310


270

250 


j



! 

1

170  ;



i

Tashqi 

havoda 

kislorodning 

parsial 

bosimi

159


140 !  125





!

1

 

1

1

 

110


98

1

 

J

85



74

65

56



48 


!

i



36  ;

!

Alveolalardagi 



havoda 

kislorodning 

I  parsial  bosimi 

j

105


90

70  i


62

1! 


50

45

I



40

1

35 


j

30



.  

1



1

  Arteriya 

qonining  

1

  kislorod 

bilan  j 

;  to*yinishi.(%) 

!

1



 

95

94



92

!

90 



!

i

85

i

75  |



i

1

 

70

60



50

i

■ 

i

Odam 

organizmi 



760  mm 

va  shunga  yaqin 

bosimda  hamda 

kislorodning  parsial  bosimi  150-159  mm  b o ‘lgan  sharoitda  yashashga 

o ‘rganib  qolgan.  Balandlikka  ko‘tarilishi  bilan  atmosfera  bosimi  kamayadi.

www.ziyouz.com kutubxonasi



Buning  natijasida  kislorodning  parsial  bosimi  ham  kamayadi.  Bu  esa 

alveolalardagi  havoda  kislorodning  parsial  bosimi  kamayishiga  sababchi 

b o ‘ladi.  Alveolalarda  kislorod  bosimining  kamayishi  nafas  olishni  buzadi. 

Qonga  yetarli  miqdorda  kislorod  kirmay  qoladi,  ya’ni  qonda  kislorod 

miqdori  kamayib  ketadi  (gipoksem iya),  kapillardagi  qonda  kislorodning 

parsial  bosimi  pasayadi.  Buning  natijasida  kislorodning  qondan  to ‘qimalarga 

o ‘tishi  qiyinlashadi, 

to‘qimalarning  kislorodga  b o ‘lgan  ehtiyoji 

to‘la 

qoplanmaydi.  Qonda  kislorodning  kam ayishiga  har  bir  a’zo  har  xil  reaksiya 



beradi.

Markaziy  asab  tizimi  va  ayniqsa  bosh  miya  yarim  sharlarining 

p o ‘stlog‘i 

eng 


sezgir  a ’zodir. 

Yurak 


bilan  jigar 

esa 


kislorodning 

yctishmasligiga  eng  chidamli  a’zolar  hisoblanadi.  3000  m  balandlikka 

k o ‘tarilganda  o ‘pka  ventilatsiyasi  kuchayadi,  yetarli  miqdorda  kislorodni 

to ‘qimalarga  yetkazib  berish  uchun  qon  depolaridagi  eritrotsitlar  umumiy 

qonga  k o ‘p  miqdorda  q o ‘shiladi  va  shu  y o ‘l  bilan  organizmning  kislorodga 

b o ig a n   ehtiyoji  birmuncha  qondiriladi.  3000-4000  m  dan  ham  baland 

k o ‘tarilganda  bu  mexanizmlar  yordam  bermay  qoladi  va  bu  vaqtda  kasallik 

holati  - 

balandlik  kasalligi 

vujudga  keladi.  Balandlik  kasalligi  yoki 

tog4 

kasalligi 



faqat 

balandlikkagina 

b o g iiq  

boim asdan, 

kishining 

o ‘rganmaganligi  va  uning  individual  xususiyatlariga  ham  b ogiiqdir.  T og‘ 

kasalligi,  aksari  balandlikka  k o ‘p  kuch  sarf  qilib,  tez  k o ‘tarilish  vaqtida 

vujudga  keladi.  Charchash,  uyqusizlik,  ortiq  darajada  isib  ketish  yoki  sovuq 

yeyish,  hayajon,  tog‘  kasalligini  kuchaytiradi.

T o g ‘  kasalligining  alomatlari,  shulardan  iborat:  nafas  olish  va  yurak 

urishi  tezlashadi,  bosh  aylanadi  va  o g ‘riydi,  quloq  jaranglaydi,  ish  qobiliyati 

pasayadi,  kishi  tez  charchaydigan  b o iib   qoladi,  k o ‘ngil  ayniydi,  rangi 

oqarib  ketadi.

I.M.Sechenovning  m a’lumotlariga  qaraganda,  alveolalarda  kislorodning 

parsial  bosimi  doim  xavf  tug‘diradi.  Organizmni  kam  kislorodli  havo  bilan 

nafas  olishga  o ‘rgatish  juda  katta  ahamiyatga  ega.  Bu  vaqtda  qonda 

eritrotsitlar  miqdori  k o ‘payadi,  o*pka  ventilatsiyasi  kuchayadi,  to^qimalar» 

ayniqsa,  asab  to ‘qimasi  kam  kislorodga  chidamli  b o ia d i.

M aium ki,  m u’tadil  sharoitda  nafas  olganda  tashqi  havo  qonda  m a iu m  

darajada  erigan  b o ia d i.  Havoda  bosim  k o ‘paysa,  organizmda  erigan 

gazlarning  miqdori  ham  ko‘payadi.  Atrofdagi  bosim  sekin-asta  pasayib 

borganda  organizmda  erigan  ortiqcha  gaz  diffuziya  y o ii  bilan  to ‘qimalardan 

qonga  o ‘tadi  undan  o ‘pka  orqali  tashqariga  chiqarib  yuboriladi.  Agar  yuqori 

bosimdan  past  bosimga  tez  o ‘tadigan  b o is a   yoki  atrofdan  bosim  birdan 

kamayib  ketsa,  qonda  va  to‘qimalarda  gaz  pufakchalari  hosil  b o ia d i.  Bu 

gaz  pufakchalari  kattalashib,  gaz  probkalarini  hosil  qiladi  va  tomirlarni 

bekitib,  qon  o ‘tkazmay  q o ‘yadi.  Gaz  pufakchalari,  aksari,  teri  ostidagi  yog‘ 

to ‘qimalarida,  suyaklarda,  b o ‘g ‘inlarda,  asab  tizimida  hosil  b o ia d i.

Baland  to g ‘  sharoitida  uzoq  vaqt  turilganda,  masalan:  baland  to g ii 

joyda  yashaganda  (endemik  kishilar)  odam  

kislorodning  past  parsial 

bosimiga  o ‘rganib  qoladi  (akklimatizatsiya).  Bu,  bir  necha  omillarga 

b o g iiq ;  1)  qondagi  eritrotsitlar  soni  k o ‘payadi,  demak,  qonning  kislorod

www.ziyouz.com kutubxonasi



sig‘imi  ortadi;  2)  o ‘pka  ventilatsiyasi  kuchayadi;  3)  kislorod  yetishmasligiga 

organizm 

to‘qimalari,  jumladan 

markaziy 

asab 

tizimining 



sezgirligi 

pasayadi.

Qon  ishlanishning  kuchayishi,  shuningdek,  qon  depolaridagi  qonning 

umumiy  aylanishga  ko ‘proq  q o ‘shilishi  natijasida  eritrotsitlar  soni  k o ‘payadi. 

Qonda  eritrotsitlarning  yosh  shakllari-retikulotsitlar  sonining  ortishi  va 

k o ‘mik  massasining  k o ‘payishi  qonning  k o ‘proq  ishlanayotganidan  guvohlik 

beradi.  15000  m  balandlikdagi  havo  bosimi  80  mm  simob  ustuniga  teng. 

Bunday  sharoitda  hatto  kislorod  asbobi  (baloni)  yordamida  toza  kisloroddan 

nafas  olinganda  ham  alveolyar  havodagi  kislorodning  porsial  bosimi 

m e’yordagidan  past  b o ‘lib,  qonga  yetarlicha  kislorod  o ‘tishini  ta’minlay 

olmaydi.  Shuning  uchun  stratosferada,  ayniqsa,  kosmosda  uchish  uchun 

ichidagi  bosim  zarur  darajada  saqlanib  turadigan  germetik  kabinalar 

individual  germetik  skafandrlar  kerak.

Asab  tizimi  va  uning  oliy  b o iim i  -   bosh  miya  p o ‘stlog‘i  atmosfera 

bosimining 

pasayishiga  javoban 

organizm 

chidamini 

oshiradi, 

ya’ni 


fiziologik  jarayonlam ing  borishini  o ‘zgargan  tashqi  sharoitga  moslashtiradi. 

Odam  mashq  qilgandan  keyin  4000-5000  m  balandlikda  tura  oladigan  va 

hatto  tog‘  kasalligining  k o ‘ngilsiz  sezgilarini  boshdan  kechirmasdan  yanada 

balandroqqa 

k o ‘tari!a 

oladigan 

b o iad i. 

Masalan, 

Elbrusga 

borgan 


ekspeditsiya  mashq  qilishdan  keyin  5000  m  dan  ortiq  balandlikka 

k o ‘tarilgan:  Everestga  borgan  ekspedisiya  8400  m  balandlikka  k o ‘tarilgan.

Yuqori  atmosfera  bosimida  nafas olish

Yuqori  atmosfera  bosimi  sharoitida,  ya’ni  s u v .  ostida  odam  qoni 

tarkibida,  to‘qima  va  hujayra  suyuqliklarida  erigan  gazlarning  miqdori 

k o ‘payadi.  Ayniqsa,  azot  gazi  erigan  holda  miyaning  qon  tomirlarida 

to ‘planadi.  Agar  odam  bunday  sharoitdan  juda  tezlik  bilan  m o‘’tadil  bosimli 

sharoitga  o ‘tsa,  erigan  azot  gazi  mayda  pufakchalarga  aylanib,  qon 

tomirlarini  to‘sib  q o ‘yadi  va 

kesson 


kasalligi  yuzaga  keladi.

Ohista 


dekompressiyada, 

masalan,  g ‘ovvos  dengizning  chuqur  joydan 

sekin  k o ‘tarilganda,  bosim  pasaygan  sayin  gazlar  chiqarilayotgan  nafas 

havosi  bi№n  birga  ajrala  boshlaydi  va  organizmga  hech  qanday  xavf 

tu g ‘dirmaydi.  Haddan  tashqari  tez  dekompressiyada,  masalan  g ‘ovvos 

dengiz  tubidan  tez  k o ‘tarilganda  gazlar  organizmdan  ajralib  ulgurmaydi. 

Yuqori  bosimdan  m o‘tadil  bosim ga  o ‘tilganda  gazlaming  qonda  erishi 

kamaygani  uchun  qonda  gaz  pufakchalari  paydo  b o ia d i,  bular  esa 

tom irlar 

emboliyasiga, 

ya'ni  tomirlar  ichiga  gaz  pufakchalarining  tiqilib  qolishiga 

sabab  b o ia   oladi.  Karbonat  kislota  va  kislorod  qonga  kimyoviy  y o ‘l  orqali 

birikuvchi  gazlar  bilan,  azotga  nisbatan  kamroq  xavflidir,  azot  esa  yog iard a 

va  lipoidlarda  yaxshi  erib,  miyada  va  asab  stvollarida  ko‘p  to ‘planadi.  Tez 

dekompressiyada 

paydo 


b o iu v c h i 

va 


ba’zan 

kesson 


kasalligi 

deb 


yuritiluvchi  holatda  b o ‘g ‘imlar  o g ‘riydi  va  miyaning  zararlanish  simptomlari 

paydo  boiad i.  Bu  kasallikni  davolash  uchun  qondan  ajralib  chiqqan  gaz

www.ziyouz.com kutubxonasi


pufakchalarini  yana  eritib  yuborish  uchun  yuqori  bosimni  bemorga  tez  ta’sir 

cttirish  zarur,  ya’ni  bunday  vaqtlarda  kishini  yana  yuqori  bosimli  sharoitga 

k o ‘chirish  zarur  bo‘ladi.

Gipoksiya

Organizmning  kislorod  bilan  yetarlicha  ta’minlanmasligi 

gipoksiya 

deb 

ataladi.  Gipoksiyaning  to ‘rt  turi:  gipoksemiya,  anemiya,  damlanma  va 



gistotoksiya  mavjud.  Arterial  havodan  qonga  yetarlicha  kislorod  oHmasligi 

gipoksemik  gipoksiyaga 

sabab  bo iad i.  Qonning  kislorod  biriktirish  xossasi 

susayishi,  ya’ni  qonda  kislorod  sigim ining  kamayishi 

anemik  gipoksiyaga 

sabab  b o iad i.  Gemoglobin  kamayganda  (anemiyalarda),  boshqa  moddalami 

biriktirib  olganda  (masalan,  is  gazidan  zaharlanganda),  metgemoglobin  hosil 

b o ig a n d a  (nitritlar,  ferrosianidlar,  atsetanilid  va  boshqa  moddalardan 

zaharlanganda  shunday  holat  kelib  chiqadi.

Damlangan  gipoksiya 

qon 

aylanishining 



umumiy 

kamchiligida 

kapillarlarda  qonning  sust  harakatlanishi  natijasida  (yurak  va  tom irlam ing 

kasalliklarida)  vujudga  keladi. 

Gistotoksik  gipoksiya 

to ‘qimalar  kislorod 

bilan  yetarlicha  ta’minlanmaganda  (to4qimalaming  oksidlovchi  fermentlari 

nofaol  b oiganda,  masalan,  ular  sianidlardan  zaharlanganda)  paydo  b o ia d i.

Dastlabki  ikki  sababdan  biri  bilan  kelib  chiqqan  gipoksiyada  qopdagi 

kislorod 

miqdori 

kamayadi, 

ya’ni 

qon 


kislorod 

bilan  .  yetarlicha 

ta’minlanmaydi  (gipoksemiya),  qon  kislorod  bilan  yetarlicha  to‘yingan 

b o iish i  mumkin,  lekin  to ‘qimalarga  kislorod  yetishmaydi.

Gipoksiyada  organizmda  nafas  olish  va  qon  aylanishi  bir  qancha 

o ‘zgarishlarga  uchraydi,  ular  moslanish  uchun  ahamiyatli.  Masalan,  qonda 

kislorod 

yetishmaganda 

tomirlardagi 

refleksogen 

zonalaming 

xemoretseptorlari  q o ‘zg‘alib,  o ‘pka  ventilatsiyasi  refleks  y o ii  bilan  ortadi, 

yurak  faoliyati  kuchayadi  va  tezlashadi,  demak,  daqiqalik  hajm  ortadi, 

taloqdan  va  boshqa  qon  depolaridan  umumiy  qon  aylanish  doiralariga 

k o ‘proq 

qon 


qo‘shiladi, 

kapillarlar 

ochiladi. 

Gipoksiyada 

modda 

almashinuvining  oksidlanib  ulgurmagan  mahsulotlari  to ‘qimalarda  to ‘planib, 



nafas  olish  va  qon  aylanishining  asab  markazlarini  q o ‘zg‘atishi  ham  boyagi 

o ‘zgarishlar  paydo  b o iish ig a   yordam  beradi.  Gipoksiya  sababi  uzoq  vaqt 

ta’sir  etsa  (masalan,  juda  baland  joyda  uzoq  vaqt  turilsa,  shuningdek  yurak 

faoliyatining  b a ’zi  buzilishlarida),  qondagi  eritrotsitlar  va  gemoglobin' 

shunga  moslanib  ko‘payib  ketadi.

Agar  organizm  kislorod  bilan  yaxshiroq  ta ’minlansa,  gipoksiya  barham 

topadi.  Nafas  olish,  qon  aylanishi  va  qon  tarkibining  mOslashuv  o*igarishi 

gipoksiyani  y o ‘qotish  uchun  yetarli  b o im a sa ,  uning  yuqorida  k o ‘rsatilgan 

o g ‘ir 

belgilari 

paydo 

boiaveradi. 



Bu 

belgilar, 

avvalo, 

kislorod 

yetishmasligiga  ayniqsa  sezgir  b o ig a n   markaziy  asab  tizimi  funksiyasi

www.ziyouz.com kutubxonasi



buzilishi  simptomlari  bilan  xarakterlanadi.  O g‘ir  gipoksiyada  avvaliga 

maslikni  eslatuvchi  holat  -   gallutsinatsiyalar  (aldamchi  his,  soxta  sezgi- 

ha:qiqatda  y o ‘q  narsani  his  qilish,  sezish,  tasavvur  qilish  va  bunga  ishonish 

belgilari)  paydo  b o ia d i,  so ‘ng  talvasa  tutadi,  k o ‘z  tinadi,  kishi  dambadam 

o ‘zidan  ketib  turadi,  nihoyat,  kishi  butunlay  hushdan  ketadi.  Ayni  vaqtda 

qon  aylanishi  va  nafas  olishni  boshqaruvchi  asab  markazlari  holatining 

buzilishi  natijasida  nafas  olish  va  qon  aylanishi  buziladi:  kishi  yuza  (kalta) 

nafas  oladi,  tomirlarda  qon  yaxshi  yurishmaydi,  shuning  natijasida  q o i-o y o q  

k o ‘karadi  (sianoz)  puls  zaiflashadi  va  qon  bosimi  pasayadi.  Nafas  olish  va 

qon  aylanishining  buzilishi  o ‘z  navbatida  asab  markazlarining  holatini 

yanada  k o ‘proq  yomonlashtiradi,  bu  esa  gipoksiyaning  o g ‘ir  xillarida  tez 

o iim g a   olib  keladi.

Gipoksiyaning  aytilgan  turlaridan  gipoksemik  gipoksiya  faqat  past 

atmosfera  bosim ida  uchraydi,  so g io m   odamlarda  kuzatiladi  va  fiziologlar 

tekshiradigan 

hodisalarga 

kiradi. 

Gipoksiyaning 

qolgan 

turlari 


esa 

patofiziologlar  va  klinisistlar  o ‘rganadigan  patologik  hodisalarga  kiradi.

Sun’iy  nafas oldirish

Zaharlanish,  suvga  cho‘kish,  o ‘pkaga  yot  moddalar  kirib  qolish 

hodisalari  natijasida  yurak  ishlab  tursa  ham  nafas  olish  to ‘xtab  qolishi 

mumkin.  Bunday  vaqtlarda  odamga 

sun’iy  nafas 

oldiriladi.  Sun’iy  nafas 

oldirish  uchun  avval  nafas  y o ila ri  yot  moddalardan  tozalanadi,  so ‘ngra 

odam  o ‘z  holiga  nafas  ola  boshlaguncha  sun’iy  nafas  oldiriladi  (45-rasm).

Qon  aynalishi  buzilishi  yoki  asabiy  hayajon  natijasida  nafas  olish 

to‘xtab  qolsa,  nafas  markazini  refleks  y o ‘li  bilan  q o ‘zg ‘atishga  harakat 

qilinadi.  Buning  uchun  sovuq  suv  sepiladi,  ko‘krak  ustiga  ho‘1  latta 

qyiladi,  teri  ishqalanadi,  ammiak  hidlatiladi.  Agar  bu  narsalar  yordam 

bermasa,  biror  latta  bilan  tilni  ushlab,  har  3-4  soniyada  uni  tortib  va 

b o ‘shatib  turish  yoki  sun’iy  nafas  oldirish  kerak  b o ia d i.

Sun’iy  nafas  oldirish  tabiiy  nafas  to ‘xtaganda  yoki  bemoming  hayotini 

tahlika  ostida  qoldirish  darajasigacha  buzilganda  sun’iy  nafasga  ehtiyoj 

tugiladi.  Sun’iy  nafas  suvga  cho‘kkan,  bug‘ilgan,  elektr  toki,  issiq  va  oftob 

urgan  hamda  zaharlangan  vaqtda  amalga  oshiriladigan  birinchi  yordamdir. 

Sun’iy  nafas  berishdan  oldin  ozor  chekkan  kishining  o g ‘iz  bumi  sulak, 

shilliq  va  boshqalardan  tozalanadi.  Harakatlanishiga  halaqit  beradigan  kiyim 

kechagi  yechib  qo‘yiladi,  «ogizd an   o g ‘izga»  yoki  «og‘izdan  burunga»  nafas 

berishda  doka  yoki  boshqa  yupqa  gazlamadan  foydalaniladi.  Bemor 

chalqanchasiga  yotqizilib  kuragi  ostiga  yostiqsimon  narsa  q o ‘yiladi  va  nafas 

berish  bilan  birga  yurak  tashqi  tomonidan  massaj  qilinadi.  O g‘izga  nafas 

berilganda  burun  yopib  turiladi,  burunga  nafas  berilganda  o g ‘iz  yopib 

turiladi  va  har  nafas  bergandan  so ‘ng  o g iz d an   yoki  burundan  o g ‘iz  olinadi 

va  yana  takrorlanadi.

www.ziyouz.com kutubxonasi



Suvga  cho‘kkan  kishiga  yordam  berish  uchun  yordam  berayotgan 

kishining  tizzasiga  suvda  cho*kkan  kishi  qorni  bilan  yotqiziladi,  yuqori 

nafas  y o ila ri  va  medadan  suv  oqib  tushishi  uchun  boshi  pastga  osiltirib 

q o ‘yiladi.  Suv  chiqarib  yuborilgandan  keyin  darhol  yuqoridagi  sun’iy  nafas 

oldirish  usuli  amalga  oshiriladi.

45-rasm .  Sun*iy  nafas  oldirish.

I-suvga  ch o 'kka n   odam ning  n a fes  yo*lidagi  suvni  chiqarish  usuli,  II- 

«og 4zdan-og 'izga»  nafas  berish  usuli,  III-«og ‘izdan-burunga  n afas  berish

usuli»

Nazorat uchun savollar.

1.  Nafas  haqida  tushuncha,  uning  biologik  ahamiyati  nimadan  iborat?

2.  Nafas  jarayonining  qaysi  bosqichlarini  bilasiz?

3.  Nafas  olish,  nafas  chiqarish  va  alveolyar  havoning  tarkibini  aniqlab 

bering.


4.  Nafas  y o ila ri  va  o ‘pkaning  tuzilishini  belgilab  bering.

5.  K o‘krak  ichi  manfiy  bosimning  ahamiyati  nimadan  iboart?

6.  Nafas  sikli  (davri)  fazalarini  tushintirib  bering.

7.  Nafas  olish  va  nafas  chiqarish  mexanizmlarini  tushintirib  bering.

8.  Donders  modeli  bilan  nimani  tushintirish  mumkin?

9.  0 ’pka  ventilatsiyasi  nima?

10.  Gazlar  o ‘pkada  va  to ‘qimalarda  qanday  diffuziya  b o ia d i?

11.  Pnevomotoraks  nima?

12.  0 ’pka  havosining  qaysi  hajmlarini  bilasiz?

13.  Gazlaming  qonda  tashilishi  haqida  nimalami  bilasiz?

14.  Gazlarning  parsial  bosimi  va  tarangligi  haqida  nimalami  bilasiz?

15.  Oksigemoglabin 

dissotsiatsiyasining 

egri 


chiziqlari 

haqida 


tushuncha.

16.  Qonning  kislorod  tashishi.

www.ziyouz.com kutubxonasi


17.  Qonning  karbonat  angidrid  tashishi.

18.  0 ’pkada  gaz  almashinuvi  qanday  o ‘tadi?

19.  T o ‘qimalarda  gaz  almashinuvi  qanday  o ‘tadi?

20.  Nafas  boshqarilish  mexanizmlarini  tushintirib  bering.

21.  Nafas  markazi  haqida  tushuncha.

22.  Nafas  mushaklarining  innervatsiyasi.

23.  Nafas  markazi  faoliyatining  boshqarilishi  haqida  m a’lumot  bering?

24.  L.Frederik  tajribasi  haqida  nimani  bilasiz?

25.  Jismoniy  mehnat  paytida  nafas  qanday  o ‘zgaradi?

26.  Pasaygan  atmosfera  bosimida  nafas  olish  haqida  tushuncha  bering.

27.  Yuqori  atmosfera  bosimida  nafas  jarayoni  qanday  o ‘zgaradi?

28.  Gipoksiya  haqida  tushuncha  va  uning  turlarini  belgilab  bering.

29.  Kislorod  qarzdorlik  nima?

30.  Sun’iy  nafas  oldirish  va  uning  turlari  haqida  maMumot  bering.

31.  Gipoksemik  gipoksiya,  damlama  gipoksiya,  anemik  gipoksiya  va 

gistotoksik  gipoksiya  haqida  tushuncha.

32.  Dekompressiya  nima?

33.  Nafasning 

boshqarilishida 

mexano 


va 

xemoretseptorlaming 

ahamiyatini  tushuntirib  bering.

www.ziyouz.com kutubxonasi



V. OVQAT  HAZM Q ILISH  FIZIOLOGIYASI

Me’da -  ichak yo‘lining funksiyalari

Odam  organizmida  hazm  -   bu  murakkab  fiziologik jarayon  hisoblanadi, 

ovqat  fizik  va  kimyoviy  o 4zgarishlar  natijasida  mayda  zarrachalarga 

parchalanib,  m e’da  va  ichakdan  qon  va  limfa  tomirlariga  so‘riladi  (46- 

rasm).


46-rasm  1-o iz bo‘shlig‘i,  2-so‘lak bezlari,  3-halqum,  4-qizilo‘ngach,  5-jigar,  6-m e’da,  7 -o ‘t 

xaltasi,  8-m e’da osti bezi,  9-ingichka  ichak,  10-yo‘g ‘on  ichak,  11-chuvalchangsimon 

o ‘simta,  12-to‘g‘ri  ichak,  13-o‘n  ikki  barmoq  ichak.

M e’da-ichak yoMining  funksiyalari jum lasiga: 

motor 

(harakat), 



sekretor 

(tashqi  sekretsiya), 

inkretor 

(ichki  sekretsiya),  ekskretor,  so‘rish  funksiyalari 

kiradi.

Motor,  sekretor  va  so‘rish  funksiyalari  hazm  tizimining  asosiy 



funksiyalaridir.  Hazm  tizimining  mushaklari  motor  yoki  harakat  funksiyasini 

bajaradi,  shu  tufayli  ovqat  chaynaladi,  yutiladi,  hazm  yo4li  bo‘ylab 

harakatlanadi va hazm boMmagan  ovqat qoldiqlari chiqarib yuboriladi.

Sekretor  funksiya  shundan  iboratki,  bunda  tegishli  bez  hujayralari  hazm 

shiralarini:  so ‘lak,  m e’da  shirasi,  m e’da  osti  bezining  shirasi  va  o4-safroni 

ishlab  chiqaradi.

M e’da 

va 


ichaklar  shilliq 

pardalari 

orqali 

hazm 


bo‘lgan 

va 


parcjialangan  oziq  moddalar  bevosita  qon  va  limfaga  so ‘riladi.

Me’da-ichak  yo‘lining  tuzilishi. 

Hazm  a’zolarining  barcha  funksiyalari 

murakkab  asab  va  gumoral  boshqarish  mexanizmlariga  b o ‘ysunadi.



www.ziyouz.com kutubxonasi



Odam  organizmining  energiya  va  q o ‘ruvchi  (plastik)  materiallar  bilan 

ehtiyojini  uzluksiz  qondirib  turish  uchun  ovqat  hazm  qilish  tizimi  katta 

ahamiyatga  ega,  chunki  ular  tufayli  ichki  muhit  muntazam  shakllanib  turadi.

Tuzilishi  va  funksiyalari  nuqtayi  nazardan  ovqat  hazm  qilish  tizimi 

ikki: 

effektor  (bajaruvchi)  va  regulator  (boshqaruvchi) 



qismlardan  tashkil 

topgan.  Birinchi  qism  -  

qisqarish 

(silliq  mushaklar  hujayralari), 

sekretsiya 

(bezlarning  sekretor  hujayralari), 

mem brana  gidrolizi  va  tashilishi 

(ichak 


hujayralari  -  enterositlar)ni  amalga  oshiriladi.  Ikkinchi  qism  esa  asab  va 

endokrin  elementlardan  tashkil  topgan  b o iib ,  hazm  tizimi  faoliyatini 

neyro- 

gumoral 


boshqarilishida  ishtirok  etadi.

Hazm  tizimining effektor  qismi. 

Hazm  tizimining  bajaruvchi  (effektor) 

elementlari  ovqat  hazm  qilish  y o ii  va  bezlar  y ig in d isi  tuzilmasini  tashkil 

etib  (so ia k   bezlari,  m e’da  osti  bezi,  jigar  va  h.z) 

me9da  ichak 

y o ii 

tushunchasi 



bilan  ifodalanadi.

M e’da  -   ichak  y o ii  funksiyalari  hazm  tizimi  faoliyatining  eng  oxirgi 

jarayonlarini  ro‘yobga chiqarishga  qaratilgan.  Ovqat  moddalarining  gidrolizi  -  

oqsillar, 

karbonsuvlar 

va 


y o g ia m i 

monomerlar 

darajasiga, 

y a’ni 


aminokislotalar, 

monosaxaridlar, 

monoglitseridlar, 

glitserin 

va 

yog* 


kislotasigacha  parchalanib,  ulami  hazm  y o iid a n   organizmning  ichki  muhiti 

(to‘qimalar  va  hujayralar)  gacha  yetkazib  berishdan  iborat.  Ovqatning  hazm 

bo iish i,  oxirgi  mahsulotlargacha  parchalanishi  fizik-kimyoviy  o ‘zgarishlar 

tufayli  yuzaga  chiqadi  va  shu  bilan  birga  u  ovqatni  to iiq   hazm  qilish  va 

so‘rilish  m a’nosini  ifodalaydi.  Bu  o ‘zgarishlar  m e’da-ichak  y o iin in g   sekretor 

va motor funksiyalari orqali amalga oshiriladi.

M e’da-ichak  y o iin in g  

sekretor  hujayralari 

oqsillar,  karbonsuvlar  va 

nuklein  kislotalami  gidrolitik' parchalanadigan  fermentlami  ishlab  chiqaradi. 

Ovqat  moddalarining  gidrolizi  m e’da-ichak  b o ‘shlig‘ida  boshlanib,  ichaklar 

hujayralarining  membranalarida,  ya’ni  hazm  va  so ‘rilish  jarayonlari  sodir 

boiadigan  joyga  tugaydi.

Ovqatni  me’da-ichak  y o iid a   harakatlanishi,  uning  aralashishi,  gidrolitik 

fermentlarga  duch  kelishi  va  organizmdan  chiqib  ketishi  (ekskretsiyasi) 

hazm  nayining 

motor  (harakatlantiruvchi)  funksiyasi 

tufayli  amalga 

oshiriladi.

Hazm  tizimining boshqariiish qismi.

Hazm  tizimining  boshqarilish  qismiga: 

mahaliiy  va  markaziy  tizimi 

kiradi. 

Mahalliy  boshqarish 

enteral  asab  tizimi  (metasimpatik  asab 

tizimining  bir  qismi)  va  ma’da-ichak  y o iin in g   endokrin  diffuz  (aralash) 

tizimi  orqali  amalga  oshiriladi.  Hazm  tizimining  boshqarilishi  markaziy  asab 

tuzilmalari:  orqa  miya,  miya  ustuni,  gipotalamus,  bosh  miya  p o ‘stlog‘i  va 

boshqa  hazm  markazlariga  mansub  b o ig a n   tizimlar  orqali  amalga  oshiriladi.

Hazm  markazi  m e’da-ichak  faoliyatini  uyg‘unlantirishdan  tashqari 

ovqat  xulq-atvomi 

ham  boshqara  oladi.  Ovqat  xulq-atvoming  shakllanishi 

gipotalamus,  limbika  va  bosh  miya  yarim  sharlari  p o ‘stlog‘i  orqali 

boshqariladi.  Mahalliy  va  markaziy  boshqarilish  o ‘rtasida,  m e’da-ichak

www.ziyouz.com kutubxonasi


y o iid a n   va  markaziy  asab  tizimidan  tashqarida  joylashgan 

simpatik 

tugunlar 

muhim  rol  o ‘ynaydi.

E nteral  asab  tizimi 

-   k o ‘pgina  mikroganglionar  (kichik  tugunlar) 

tuzilmasining  y ig ‘indisi 

bo*lib, 


me’da-ichak  devorida  joylashgan 

va 


metasimpatik  asab  tizimining  bir  qismi  hisoblanadi.  M e’da-ichak  y o ‘lining 

boshqariluvida  mushaklararo  (mienteral),  Auerbax  va  Meyssner  asab  tolalari 

muhim  rol  o ‘ynaydi.  Ulaming  tarkibida  sezuvchi  (sensor),  effektor  va 

intemeyronlar  hamda  sinapslar  mavjud.

Sut  emizuvchi  hayvonlar  va  odam da  me’da-ichak  neyronlaming 

miqdori  orqa  miya  neyronlarining  miqdoriga  teng.

M e’da-ichak  y o ‘lida  o ‘z  funksiyalarini  bajarib,  ko‘pgina  funksional 

jarayonlam i  yuzaga  chiqaruvchi 

neyropeptidlar 

ham  mavjud.  Ularga: 

xolesistokinin, 

gastrin-chiqaruvchi 

peptid, 

moddasi, 



enkefalin, 

neyrotenzin,  dermorfin,  bombezin 

va 

endorfinlar 



kiradi.  Hozirgi  kunda 

enteral  asab  tizimi  neyronlarida  atsetilxolin  va 

noopioid 

neyropeptidLar 

borligi  aniqlangan.

Funksional 

nuqtayi  nazardan  enteral  asab 

tizimining  neyronlari 

qo‘zg‘aluvchi 

va 


tormozlovchi 

b o ‘ladi.  Asosiy  q o ‘zg ‘aluvchi  neyronlarga 

xolinergik  neyronlar 

kiradi.  Tormozlovchi  neyronlarga  esa  xolinergik  asab 

hujayralariga  bevosita  ta’sir  qiluvchi 

adrenergik  neyronlar 

kirib,  efektor 

hujayralami 

faollashtiradi. 

Bugungi  kunda 

tormozlanish  jarayonlarida 

peptidergik  neyronlar 

(masalan,  vazoaktiv  intestinal  peptid)  qatnashadi 

degan  m a’lumotlar  ham  y o ‘q  emas.

Diffuzion  endokrin  tizimi. 

M e’da-ichak  y o iid a   neyronlar  to ‘ridan 

tashqari  yana  endokrin  hujayralari  borligi  aniqlangan.  Ular  m e’da-ichakning 

shilliq  pardasida  va  me’da  osti  bezida  joylashib,  monoaminlar  va  peptid 

tabiatli  moddalarga  boy.  Endokrin  hujayralam ing  me’da-ichak  y o ila ri 

b o ‘ylab  tarqalganligi  sababli  ularning  y ig in d isin i 

difFuzion  endokrin  tizim 

deyiladi. 

Shu 

hujayralarga 



o ‘xshagan 

elementlar 

o ‘pkada, 

terida, 


qalqonsimon  bezda,  gipofizda,  buyrak  usti  bezining  m ag‘iz  qavatida, 

simpatik  tugunlarda  ham  topilgan.  Biroq,  hujayralam ing  miqdori  va  ulaming 

tarqalganligi  bo‘yicha  m e’da-ichak  tizimi  birinchi  o ‘rinda  turadi.

Bunday  hujayralafriing  asosiy  tiplari  ya  ulaming  peptidlari  quyida 

keltirilgan.  Ulamirig  bir  xili  yulduzchalar  bilan  belgilangan,  qaysiki 

peptidlarga  o 4xshaydi  va  enteral  asab  tizimi  tarki^iga  kiradi.  B a’zi 

hujayralarda  (EC,,  ЕС^)  peptidlardan  tashqari  serotonin  ham  topilgan. 

M e’daning  shilliq  pardasidagi  ba’zi  hujayralarida  gistamin  ham  bor.

Hujayra

Peptid


G

Gastrin


GRP

Gastrin  chiqaruvchi  peptid*

GJP

Gastrin  ingibitor  peptid



Download 5.32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling