Odil sudlov prinsiplari tushunchasi. Sud hokimiyati o‘z faoliyatida

Odil sudlov prinsiplari tushunchasi.

Sud hokimiyati o‘z faoliyatida

0 ‘zbekiston Respublikasi  Konstitutsiyasida,  0 ‘zbekiston Respubli­

kasining «Sudlar to‘g‘risida»gi Qonunida va tarmoq qonunchiligida

aks  ettirilgan bir qator demokratik prinsiplarga  asoslanadi.

M a’no jihatidan  prinsiplar  —  bu  rahbariy  g‘oyalar va  tegishli

faoliyatning asosiy qoidalaridir. «Prinsip» so‘zi lotincha «

principium

»

so‘zidan  kelib  chiqib,  uning  m a’nosi  «asos»,  «asosiy  omil»  kabi

tushunchalami  anglatadi.  Huquq  aslida  hamma  uchun  majburiy

bo‘lgan  adolat  talablarini  belgilashi  sababli,  huquqiy  prinsiplar

huquqda adolatning o‘lchovi sifatida xizmat qiladi.  Qonun huquq

prinsiplariga javob bergan holdagina qonuniy, ya’ni huquqiy maz-

munga  ega  bo‘lgan  deb  e’tirof  etiladi.  0 ‘z  navbatida,  prinsiplar

oddiy yuridik g‘oyalar bo‘lmaganligi hamda adolat va lozimlikning

hamma uchun majburiy va obyektiv jihatdan zarur boMgan mezon-

larini huquqda belgilashi ulaming asosiy mazmunini tashkil etadi.

Huquq va  huquqiy  ong  rivojlangan  sari  huquqiy  materiyadan

muayyan  yuridik  g'oyalar  sifatida  prinsiplar  ajratiladi,  yuridik

texnikasi  rivojlanishi bilan  esa ular qonunda ayrim  qonuniy ko‘r-

satmalar  sifatida  mustahkamlanishi  mumkin.  Qonunda  o‘z  ifo-

dasini  topib,  prinsiplar  muayyan  mustaqillikka  erishadi  va  amal-

dagi  qonunchilikning  o‘zgarishi jarayonida barometr sifatida,  hu-

quqning  keyingi  shakllanishida esa kompas  sifatida xizmat  qiladi.

Odil  sudlov prinsiplari

— bu sud ishlarini yuritishning eng mu­

him xususiyatlarini, xarakterini,  mazmun-mohiyatini, tashkil eti­

lishi  tartibini  belgilovchi  huquqiy  qoidalar.

Barcha  prinsiplar  bir-biri  bilan  uzviy  bog‘langan  bo‘lib,  ular

odil  sudlov  maqsadlariga  erishish  uchun  eng  muhim bo‘lgan  hu­

quqiy  asosning  yaxlit  majmuyini  yaratadi.  Ulaming  har  biri  sud

ishlarini yuritishning  muayyan tomonini belgilaydi,  ushbu tomon

yo‘qligida sud ishlarini yuritishning vazifalarini to ‘g‘ri amalga oshi-

rishga  imkon  bo‘lmaydi.

Prinsiplar yaxlit  tizim doirasida amal qilib,  bu tizimda har bir

prinsipning  mohiyati,  nafaqat,  uning  mazmuniga  bog'liq,  balki

butun tizimning ishlab turishi bilan aloqador bo‘lib turadi. Tizimda

ayrim  prinsip  buzilishi,  qoida  tariqasida,  boshqa  prinsiplar  va,

shu bilan birga,  ish  bo‘yicha  odil  sudlovni  amalga  oshirishda  qo-

nuniylik buzilishiga  olib  keladi.

Prinsiplar  umumiy  tusdagi  normalar  bo‘lib,  amaliy  faoliyat

jarayonida  vujudga  keladigan  barcha  masalalar  hal  qilinishini

ta ’minlaydi.  Protsessual  huquqning  ayrim  normalari  o ‘rtasida

muammolar  yoki  qarama-qarshiliklar  vujudga  kelsa,  bu  qiyin-

chiliklarni hal  qilish vositasi  sifatida prinsiplar xizmat  qiladi.

0 ‘z  mazmuniga  ko‘ra,  prinsiplar  imperativ,  hokimiyat-buy-

ruq  tusga  ega  bo‘lib,  bajarilishi  davlat  tomonidan  ta’minlanadi-

gan umumiy majburiy ko'rsatmalarini  o‘z ichiga qamrab  oladilar.

Mafkuraviy kategoriya sifatida prinsiplar ijtimoiy-siyosiy g‘oya-

lar ta ’siri ostida shaldlanadi, biroq protsessual faoliyatini va uning

sohasida  vujudga  kelayotgan  huquqiy  munosabatlarni  tartibga

solish  vazifasini  g‘oyalar  emas,  balki  ularga  asoslangan  norma-

prinsiplar  bajaradi.  G ‘oya  huquq  normalarida  mustahkamlab

qoVilmaguncha,  odil  sudlov  prinsipi 

b o ‘la  olmaydi,  и  huquqiy

ong  mahsuli va  ilmiy xulosa bo‘lib  qolaveradi.

Prinsiplarning  normativligi  davlat  faoliyatining  alohida  turi

boMgan  odil  sudlov tabiatidan  ajratib  bo‘lmaydigan  ularning  aso­

siy  xususiyatidir.  Ular  inson  va  fuqaro  hamda  tegishli  davlat  or-

ganlariga  qaratilgan  bo‘ladi.  Protsessni  olib  borayotgan  davlat

organlari  belgilangan  prinsiplarga  rioya  qilgan  holda  faoliyatini

amalga  oshirib,  ulami  buzish  uchun javobgar  bo‘ladi.

Odil  sudlov  prinsiplari  tizimini  quyidagi  prinsiplar  tashkil

etadi:  qonuniylik;  odil  sudlovning  faqat  sud  tomonidan  amalga

oshirilishi;  sudyalarning  mustaqilligi  va  ulaming  faqat  qonunga

bo‘ysunishi;  odil  sudlovni  barcha  shaxslaming  qonun  va  sud  ol-

dida  tengligi  asosida  amalga  oshirish;  barcha  sudlarda  ishlarning

oshkora  ko‘rilishi;  sud  ishlari  yuritiladigan  til;  sud  himoyasida

bo‘lish  huquqini  ta’minlash;  aybsizlik  prezumpsiyasi;  gumon  qi-

linuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchini himoyalanish huquqi bilan

ta’minlash; taraflaming tortishuvi va teng huquqliligi; odil sudlovni

amalga  oshirishda jamoatchilikning  ishtiroki.

Qayd etilgan prinsiplar ular mustahkamlab  qo‘yilgan  manbaga

qarab  (konstitutsiyaviy  va  tarmoq);  ular  tartibga  soladigan  sud

ishlarini  yuritishning  turiga  qarab  (bir  necha  tarmoqlarda  va  fa-

qatgina bitta tarmoqda amal  qilgan);  ular ko‘zda tutadigan maq-

sadlarga  qarab  (sud  tuzilishiga  va  sud  ishlarini  yuritishga  oid)

tasniflanishi  mumkin.  Ayrim  prinsiplar  bir  vaqtning  o‘zida  bir

necha  asoslarga  ko‘ra,  tasniflanishi  mumkin.

Ta’kidlab o‘tamiz, qonuniylik; sudyalaming mustaqilligi va ular-

ning faqat  qonunga bo‘ysunishi;  odil  sudlovni barcha  shaxslaming

qonun va  sud  oldida tengligi  asosida  amalga  oshirish;  barcha  sud-

larda ishlaming  oshkora ko‘rilishi;  sud  ishlari yuritiladigan til;  sud

himoyasida  bo‘lish  huquqini  ta’minlash;  aybsizlik  prezumpsiyasi;

gumon  qilinuvchi,  ayblanuvchi  va  sudlanuvchini  himoyalanish

huquqi  bilan  ta’minlash  kabi  prinsiplar  konstitutsiyaviy  prinsiplar

qatoriga kiradi. Tarmoq qonunchiligida (jinoyat, fuqarolik, xo‘jalik)

o‘z  ifodasini topgan prinsiplar tarmoq prinsiplar deb  hisoblanadi.

Prinsiplar  tartibga  soladigan  sud  ishlarini  yuritishning  turlari

b o ‘yicha  amalga  oshiriladigan  prinsiplar  tasnifi  quyidagilarni

anglatadi:  universal  tusdagi  prinsiplar  (masalan,  qonuniylik,  odil

sudlovning  faqat  sud  tomonidan  amalga  oshirilishi  va  h.k.)  sud

ishlarini  yuritishning  barcha  turlariga  xos  bo‘lib,  bir  necha  tar­

moqlarda  amal  qilgan  prinsiplar  qatoriga  kiradi.  Shu  bilan birga,

sud  ishlarini  yuritishning  faqat  muayyan  turiga xos  bo‘lgan  prin­

siplar  ham  mavjud  (masalan,  aybsizlik  prezumpsiyasi  faqat  ji-

noyatga  oid  sud  ishlarini  yuritish  doirasida  amalga  oshiriladi).

Prinsiplarning  keyingi  guruhi  haqida  gapiradigan  b o ‘lsak,

ta ’kidlab  o‘tamiz,  sud  faoliyati tashkil  etilishiga  qaratilgan va  sud

majlisi  o ‘tkazilishi jarayonida  bevosita  amalga  oshiriladigan prin­

siplar  (masalan,  barcha  sudlarda  ishlarning  oshkora  ko‘rilishi)

sud  tuzilishiga  oid  prinsiplar  qatoriga  kiradi;  sud  ishlarini  yuri­

tishning  turli  bosqichlarida  amalga  oshiriladigan  prinsiplar  esa

(masalan,  aybsizlik  prezumpsiyasi)  sud  ishlarini  yuritishga  oid

Prinsiplarihisoblanadi. Prinsiplarning har birini ko‘rib chiqamiz.

 Qonuniylik  prinsipi

0 ‘zbekistonda  demokratik  huquqiy  davlat  shakllanishi  sha-

roitida  qonuniylik va  inson  huquqlariga qat’iy rioya  etish vazifasi

alohida  ahamiyatga  ega  bo‘lmoqda.  0 ‘zbekiston  Respublikasi

Konstitutsiyasining  15-moddasida  mustahkamlab  qo‘yilganidek,

« 0 ‘zbekiston  Respublikasida  0 ‘zbekiston  Respublikasining

Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Davlat,

uning  organlari,  m ansabdor  shaxslar,  jam oat  birlashm alari,

fuqarolar  Konstitutsiya  va  qonunlarga  muvofiq  ish  ko‘radilar».

Sud davlat organi bo‘lib, uning faoliyatiga ham qonuniylikka rioya

etish  to ‘g‘risidagi  Konstitutsiya  ko‘rsatmalari  tatbiq  etiladi.

Bu  qoidaga,  ayniqsa,  sud hokimiyatining  odil sudlov bo‘yicha

vakolatini  amalga  oshirishda  qat’iy  rioya  etish  lozim.  Masalan,

jinoyatni ochish,  aybdomi fosh etish,  unga adolatli jazo tayinlash

va  aybi bo‘lmagan  hech bir  shaxs javobgarlikka  tortilmasligini  va

hukm  qilinmasligini  ta ’minlash  orqali jinoyatga  oid  sud  ishlarini

yuritishda  inson  huquq-erkinliklarini  himoya  qilish  vazifalari

qonunga qat’iy rioya qilingan holdagina bajarilishi mumkin.

Odil  sudlov  sud  ishlarini  yuritish  doirasida  amalga  oshiriladi.

Odil  sudlov  maqsadlariga  erishish  uchun  ijtimoiy  munosabatlar

protsessual  qonunlar  bilan  aniq  tartibga  solinishi  lozim,  shu  tu-

fayli fuqarolik,  ma’muriy, jinoyat va xo‘jalik sud ishlarini yuritish

ushbu protsessual qonunlariga asoslanadi.  Qonuniylik to ‘g‘risidagi

normalar JPKning  11-moddasida;  FPKning 4- va 7-moddalarida;

XPKning  4-,  5-  va  12-moddalarida;  M a’muriy javobgarlik to ‘g‘-

risidagi kodeksning 2- va 3-moddalarida o‘z ifodasini topgan.

Mazkur prinsip  ishdagi barcha holatlar to ‘liq,  har tomonlama

va xolisona ko‘rib  chiqilishini,  har bir ish qonunga  asosan,  ko‘rib

chiqilishi  va  hal  qilinishini,  sud  ishlarini  yuritish  barcha  ishti-

rokchilarining  huquq  va  qonuniy  manfaatlari  himoya  qilinishini,

fuqarolar  qonunlarga  rioya  qilish  va  ularni  hurmat  qilish  ruhida

tarbiyalanishini ta ’minlashga qaratilgan.  0 ‘zbekiston  Respublikasi

Oliy sudi plenumi o‘zining  1997-yil  22-avgustdagi  «Sudlar tomo­

nidan jinoyat  ishlarini  birinchi  bosqich  sudida  muhokama  etish

jarayonida  protsessual  qonunchilikka  rioya  qilinishi  to ‘g‘risida»gi

12-qarorida:  «Sudlarning e’tibori jinoyat ishlarini sud muhokamasi

jarayonida  protsessual  qonunchilikka  qat’iy  amal  qilishning  za-

rurligiga qaratilsin,  faqat unga aniq va  og‘ishmay amal  qilish ish-

ning holatini har tomonlama to ‘liq va xolisona tekshirishni, jino-

yatlaming  sodir  etilishiga  imkon  yaratuvchi  sharoit  va  sabablami

aniqlashni  va  sud  jarayonining  tarbiyaviy  ta ’sirini  ta’minlashini

e’tiborga olinsin» deb qayd etilgan.  Sudlar faoliyatida mavjud bo‘l-

gan  kamchiliklami  bartaraf etishga  apellatsiya,  kassatsiya  va  na­

zorat instansiyalari e’tiborini qaratib, plenum o‘z qarorida «ishlarni

apellatsiya,  kassatsiya  va  nazorat  tartibida  ko‘rayotganda birinchi

90

bosqich sudlari tomonidan jinoyat protsessual qonunchiligiga rioya

qilinishiga  alohida e’tibor qaratish, jinoyat ishlarining  sud muho-

kamasida jinoyat  protsessual  qonunchiligini  qo‘llashda  yo‘l  qo‘-

yilgan xatolami, birorta qonun buzilish holatini e’tibordan chetda

qoldirmasdan,  muntazam  tahlil  qilib  borish»ni  tavsiya  etgan.

Moddiy  va  protsessual  qonunlaming  barcha  talablariga,  shu

jumladan,  protsessual  faoliyatining  prinsiplarini  belgilovchi  nor-

malarga  rioya  etish bo‘yicha protsessual  faoliyatining  har bir ish-

tirokchisi  zimmasiga  yuklatilgan  majburiyat  qonuniylik  prinsipi

mazmunini  tashkil  qiladi.

Qonunda  yo‘l  qo‘yiladigan  barcha  protsessual  harakatlar  o‘t-

kazilishi  va  protsessual  qarorlar  qabul  qilinishi  protsessual  ko-

dekslari bilan  aniq tartibga  solingan.  Odil  sudlovni  amalga  oshi­

rish jarayonida  qonuniylik protsessual  qonunchilikda  belgilangan

kafolatlar  tizimi  orqali  ta ’minlanadi.

Qonuniylik  protsessual  huquqning  barcha  prinsip  va  norma-

larida o‘z ifodasini topgan hamda sud ishlarini yuritishning barcha

tomonlarini  ta’riflaydigan  universal,  hamma  sohani  qamrab  ola-

digan  universal  prinsip  hisoblanadi.

Odil  sudlovning  faqat  sud  tomonidan 

amalga  oshirilishi

0 ‘zbekiston  Respublikasining  «Sudlar  to ‘g‘risida»gi  Qonu-

niga  muvofiq, 

О ‘zbekiston  Respublikasida  odil  sudlov  faqat  sud 

tomonidan  amalga  oshiriladi

(3-modda).

Odil sudlov  —

sud  hokimiyatini  amalga  oshirishning  yetakchi

shakli.  Shuning  uchun  odil  sudlovning  faqat  sud  tom onidan

amalga  oshirilishi  prinsipining  e’lon  qilinishi  fuqarolik  protses­

sual,  xo‘jalik  protsessual  va  jinoyat  protsessual  qonunchiligida

ham  o‘z  aksini  topgan.

Masalan,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  FPKning  6-moddasi  odil

sudlov  hamda  qonun  va  sud  oldida  tenglik  kabi  ikkita  prinsipni

o‘z  ichiga  qamrab  oladi1.  Mazkur  moddaga  muvofiq  fuqarolik

ishlari  bo‘yicha  odil  sudlov  faqat  sud  tomonidan  hamda  barcha

fuqarolarning jinsi,  irqi,  millati,  tili,  dini,  ijtimoiy  kelib  chiqishi,

e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeyi, shuningdek, boshqa holatlardan 

qat’i nazar,  qonun va sud oldida tengligi asosida amalga oshiriladi.