Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

---

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUGʻBEK NOMIDAGI O'ZBEKISTON MILLIY
UNVERSITETI
BIOLOGIYA FAKULTETI
SIRTQI 20/04 GURUH
MUSTAQIL ISH
MAVZU: YASHASH UCHUN KURASH. ORGANIZMLARNINH ATROF MUHIT
BILAN MUNOSABATI
Bajardi: Amonova.S
Tekshirdi: _________

---

REJA:
1. Yashash uchun kurash va uning turlari
2. Hayvonlarning yashash muhitlari va adabtatsiyalari
3. Muhit va ekologik omillar. Muhitga organizmlarning
moslanishi
4. Xulosa
5. Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati

---

YASHA UCHUN KURASH VA UNING TURLARI
Sizlar kundalik hayotda qoqio‘t, ituzum, uy pashshasi, baqalar va
boshqa hayvonlar, o‘simliklar o‘zidan ko‘p nasl qoldirishini
kuzatgansizlar. Ko‘p hollarda qoldirgan naslning barchasi voyaga
yetmay nasl berishga ulgurmaydi. Ularning ko‘pchiligi shaxsiy
taraqqiyotning turli bosqichlarida nobud bo‘ladi. Nobud bo‘lish
sabablari har xil: oziqaning yetishmasligi, dushmanlarning
hujumi, ob-havoning noqulay kelishi. Binobarin, har bir tirik
mavjudot yashash uchun va nasl qoldirish uchun doimo kurashadi.
Darvin yashash uchun kurash iborasini keng ma’noda, ya’ni
organizmlarning o‘zaro hamda anorganik tabiatning noqulay
sharoitlari orasidagi murakkab va xilma-xil munosabatlarini,
shuningdek, normal nasl qoldirish layoqatini tushungan.
Har xil turlarga mansub organizmlar orasidagi kurash niho yatda
turli-tuman. Chu nonchi, bo‘ri va tulkilar tovushqonlar bilan oziq la
na dilar. Shunga
ko‘ra bo‘rilar bilan tul ki lar, shuningdek, tulkilar bilan tovushqonlar
orasida doimo yashash uchun o‘zaro kurash kuzatiladi.
Yirtqich – o‘lja, parazit va xo‘jayin munosabatlari turlararo yashash
uchun kurashning yana bir ko‘rinishidir. Marka ziy Osiyoda ko‘p
tarqalgan hind maynasi chigirtkalar bilan ham oziqlanadi. Chigirt
kalar chumchuqlar uchun ham oziqa sanaladi. Binobarin, maynalar

---

bilan chum chuqlar orasida raqobat yuz beradi. Tuyoqli hayvonlar
o‘simliklar bilan oziqlanadi. O‘simliklar bilan chigirtkalar ham oziqla
nadi. Chigirtkalarning tez ko‘payishi tuyoqli hayvonlarning och qolib
o‘lishiga sabab bo‘ladi. Ikkinchi tomondan tuyoqli hayvon aloqador.
Joy uchun kurashda kulrang 176kalamush asta-sekin qora
kalamushni siqib chiqara boshlaydi. Avstraliyaga Yevropadan olib
kelingan oddiy ari nayzasi yo‘q kichik mahalliy arini siqib
chiqardi. Turlar orasidagi yashash uchun kurash unchalik shiddatli
bo‘lmasligi mumkin. Tulkilar ham o‘z navbatida faqat tovushqonlar
bilan emas, balki sichqon, kirpi va qushlar bilan ham oziqlanadilar.
Bir turga kiruvchi organizmlar o‘rtasidagi kurash. Yuqoridagilardan
farqli ravishda bir turga kiruvchi organizmlarning oziqa,
yashaydigan hudud va hayot uchun zarur bo‘lgan boshqa omillarga
nisbatan talabi o‘xshash bo‘ladi. Bir turga kiruvchi qushlar orasida
urchish paytida uya qurish uchun joy tanlash bo‘yicha raqobat ro‘y
beradi. Sutemizuvchi hayvonlar, qushlarda erkak organizmlar
o‘rtasida urg‘ochi organizmlar bilan qo‘shilish uchun kurash ketadi.
G‘o‘za, bug‘doy va boshqa o‘simlik urug‘lari zich ekilganda, ular
orasida yorug‘lik, namlik, oziqa uchun raqobat kuzatiladi. Oqibatda
ular nimjon bo‘lib o‘sadilar. Bir turga kiruvchi daraxtlar, butalar
orasida ham bunday holat kuzatiladi. Shox-shabbasi keng quloch
yozgan eng baland daraxtlar quyosh nurining ko‘p qismini tutib

---

qoladi. Ularning baquvvat ildiz sistemasi tuproqdan ko‘proq suv
va unda erigan mineral moddalarni shimib oladi. Buning hisobiga
qo‘shni daraxtlar zaif bo‘lib o‘sadi yoki o‘sishdan to‘xtab nobud
bo‘ladi.
HAYVONLARNINH YASHASH MUHITLARI VA MOSLANISHI
Hayvonlar tushunchasi sayyoramizda yashovchi Hayvonlar
qirolligining barcha ko'p hujayrali, eukaryotik organizmlarining
yig'indisini o'z ichiga oladi. Hayvonot dunyosiga yovvoyi individlar
ham, xonakilashtirilganlar ham kiradi. Inson ham faunaning tabiiy
taksonomiyasida.
Hayvonlarning atrof muhitga moslashinuvi- Bu ularni o'rab
turgan sharoitlar o'zgarganda sodir bo'ladi va bu o'zgarish ob-havo
sharoitida yoki ular yashaydigan tabiiy resurslarning etishmasligida
bo'lishi mumkin va bu narsa ulardagi omon qolish instinktini ularni
yo'q bo'lib ketishdan himoya qiladigan boshqa yashash usulini
izlashga majbur qiladi. , va ba'zi turli hodisalar sodir bo'lganda
organizmlarning atrof-muhitga moslashishiga ko'plab misollar
mavjud, masalan:
Jismoniy moslashuv: Bu hayvonning tanasida sodir bo'ladigan
o'zgarish bo'lib, u atrofdagi vaziyatlarni yaxshi hal qila oladi,
masalan: Yirtqich yirtqichlarning tishlari va o'tkir tirnoqlari bor, bu
ularga o'ljasiga tegib, ularni o'ldirishga imkon beradi. Qushlarning

---

tanasida yaxshi uchishda yordam beradigan patlar bor.
Tuyalarning uzun kirpiklari ularni atrofdagi qumli cho'l sharoitlariga
moslashishga imkon berishi kerak. Baliqlarning suv ostida nafas
olishiga imkon beruvchi qanotlari bor. Polar mintaqalarda
yashovchi organizmlar zich mo'yna yoki qalin teriga ega.
Xulq-atvorga moslashish: Bu hayvonlarning xatti-harakatlari
ularning davomiyligini ta'minlaydi va ularni yo'q bo'lib ketishdan
katta darajada himoya qiladi. Ba'zi jonzotlar ular bilan
oziqlanadigan boshqa yirtqichlardan yoki ko'rshapalaklar va
kriketlar kabi quyosh nurlari ta'siriga tushib qolmaslik uchun
kechalari ovqat olishga murojaat qilishadi. Ba'zi hayvonlar qishki
qish uyqusiga murojaat qilishadi, bu esa ularni yashay olmaydigan
iqlim sharoitlaridan himoya qiladi va tanalarini qulay va
bo'shashtiradi.
Funktsional moslashuv. Bu jismoniy moslashishga juda o'xshaydi,
chunki u organizmning omon qolishini ta'minlash uchun avtomatik
ravishda amalga oshiradigan o'zgarishlarni ifodalaydi, masalan,
suv o'tkazmaydigan tarozi bilan tuxum qo'yadigan sudralib
yuruvchilar, chunki ular quruq muhit sharoitida yashaydilar. tarozi
bilan tuxumni suv o'tkazuvchan quruq qiladi.
Strukturaviy moslashuv: Bu organizmning tashqi yoki ichki
muhitga moslashishiga yordam berish uchun ega bo'lgan jismoniy

---

xususiyatlar bilan bog'liq, masalan: juda uzun bo'yni bo'lgan jirafa.
oziq-ovqat olishi uchun baland daraxtlar va hayvon. O'tkir va o'tkir
tishlari bo'lgan qunduz unga yog'ochni osonlik bilan tishlash
imkonini beradi.
Fiziologik moslashuv: Bular tirik organizmlar o‘rganmaydigan,
aksincha, tabiiy ravishda bajaradigan irsiy narsalardir, masalan:
tuyaning dumg‘azasi, qattiq cho‘lga dosh bera olishi uchun
oziq-ovqat va suvni juda uzoq vaqt saqlashga imkon beradi.
atrof-muhit, ilon ichida yashiringan har qanday dushmanga
chiqaradigan zahar, hatto u o'zini qutqarishga muvaffaq bo'ladi.
Hayvonlarning ovqatlanishga moslashuvining namoyon bo'lishi
Bunga misol qilib itni keltirish mumkin, chunki u ovqatlanishning
aniq vaqti bilan bog'liq bo'lgan qo'ng'iroq tovushiga javob beradi va
bu chaqiruvga darhol javob beradi.
Dushmanlardan himoya qilish uchun hayvonlarning
moslashuvining namoyon bo'lishi. Hayvonning dushmanlardan
himoyalanish uchun moslashuvining ko'rinishlaridan biri
toshbaqaning uyi bo'lib, u butunlay o'tib bo'lmaydi, chunki u
atrofidagi xavfni bartaraf qilganda darhol ichiga yashirinadi.
Mushuklarning o'tkir tirnoqlari ularga zarar etkazmoqchi bo'lgan
har qanday odamdan o'zini himoya qilish uchun foydalanadi.
Baliqlarning gillalari suv ostida nafas olishga yordam beradi.

---

Hayvonlarda ko'payish uchun moslashishning namoyon bo'lishi
Hayvonlarda koʻpayish uchun moslashishning koʻrinishlaridan biri
yassi chuvalchanglarning oʻz tanasining istalgan qismini
boshqasidan ajratib olishi va ajratilgan har bir qismini bir nechta
chuvalchang boʻlish qobiliyatiga ega boʻlishidir.
MUHIT VA EKOLOGIK OMILLAR
Muhit tushunchasi turli ma’nolarni anglatadi.Bular ekologik,
geografik, fizik, falsafiy, ijtimoiy va boshqalar. Asosan muhit ikki
tipga ajratiladi. 1.Tabiiy muhit: havo, suv, tuproq, tirik organizm va
hakazo. 2.Sun’iy muhit: inson tomonidan yaratilgan bo’lib,
insonning mehnat mahsulidir.
Tirik organizmlar tarqalgan bizning biosferamizda hayot asosan 4
xil muhitda mavjud:
Tuproq
Suv muhiti
Tirik organizmlar
Havo muhiti
Sayoramizda tirik organizmlar bir-birlaridan keskin farq qiluvchi
o’ziga xos to’rtta muhitda tarqalgan ekan, ular ana shu muhitlarga
xos moslanishlar hosil qilgan.
Organizmlarni ma’lum muhitga yashashga moslashishi
adaptastiya deyiladi.

---

Moslanish asosan uch xil ko’rinishda bo’ladi.
Morfologik moslashish: Organizmlar tana, gavda tuzilishi {shakli}
moslashishi masalan. Gidrobiontlar tanasining suv qarshiligini
engishiga moslashish va hokazo.
Fiziologik moslashish: Organlar funkstiyasini moslashishi
masalan. Cho’lda yashovchi hayvonlarda suvga bo’lgan
tanqislikni qondirish uchun yog’larning biokimyobiy
oksidlanishidan foydalanish.
Xulqiy-etologik moslashish: Xatti-harakat, xulqi moslashishi
masalan. Tashqi muhit bilan hayvon tanasi o’rtasida normal issiq
almashinuvi uchun uya qurish, qulay haroratli joyni izlab topish,
qushlar, sut emizuvchilar va hokazolarning mavsumiy ko’chishi.
Muhitning organizmlar bilan o’zaro ta’sir etadigan ayrim
elementlari ekologik omillar deyiladi. Ekologik omillar juda
xilma-xil. Muhitning ekologik omillari organizmlarga bevosita va
bilvosita ta’sir qiladi. Ekologik omillarni ta’riflashda rus olimlari
D.N.Kashkarov {1933}, V.V.Alyoxin {1950} xizmatlari katta.
Ekologik omillar o'z tabiatiga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'linadi:
1) Abiotik omillar ularga quruqlik biostenozlari kiradi- a) iqlim
omillari ( harorat, namlik, havo va h.k); b) edafik omil ( tuproqning
kimyoviy va fizikaviy xossalari; c) topografik omil ( relef sharoit).
2) Biotik omillar: a) Fitogen – birgalikda yashayotgan

---

o’simliklarning bir-biriga ta’siri; b) Zoogen-hayvonlarning
{oziqlanishi, payhon qilishi,changlanishi, tarqatish; c)Mikrobiogen
va mikogen: mikroorganizmlar va zamburug’larning ta’siri.
3) Antropogen omil: Insoning xo’jalik yuritish faoliyati, mehnat
vositalari, zavod, fabrika, shahar, qishloq, turli-tuman inshootlar,
texnika vositalari, madaniy landshaftlar va hokazo.
XULOSA
Muhitning ayni bir faktori har xil organizmlar uchun turlicha ta’sir
etadi va ahamiyatga ega. Masalan: Suv pardasining sirt tortishish
kuchi suvdagi mayda qisqichbaqalar {dafniya, stiklonlar } uchun
xavfli, chunki ular bu kuchga bardosh bera olmaydi, chunki ular suv
sathiga yopishib qoladi. Suv qandalalari esa bemalol so’zib
yuraveradi.
Har qaysi faktorning organizmga ta’sir etish darajasi uning dozasi
(normasi) ga bog’liq. Faktorning yashash mumkin bo’lgan minimal
va maksimal ahamiyati organizmning chidamlilik chegarasini
belgilaydi. Har bir turning turli faktorlarga o’ziga xos chidamlilik
chegarasi bor.