O`quv – tarbiyaviy ishlar bo`yicha direktor o`rinbosarining imzosi

O`quv – tarbiyaviy  ishlar  bo`yicha direktor o`rinbosarining imzosi: ________________

 

 

1 

 

Sana: 

Sinf:  8 

Fan : Kimyo.    

Mavzu : 1-§ DASTLABKI    KIMYOVIY      TUSHUNCHA VA    QONUNLAR  

Darsning  maqsadi:    

   1.Ta’limiy maqsad:     O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim Standarti talablariga javob 

beradigan bilimlar berib ,  ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishli malakalarini  shakllantirish. 

2.Tarbiyaviy maqsad:O’quvchilarimizni Ona-Vatanga , tarixiy va madaniy merosimizga , O’zbek xalqining buyuk siymolariga 

, Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish va 

tarbiyalash. 

3.Rivojlantiruvchi maqsad: Ilimni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini 

oshirish, mustaqil  fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish,  kimyo fani va shu sohadagi kasblarga 

qiziqishlarini shakllantirish. 

Darsning jihozlari : Plakatlar , kimyoviy moddalardan na’munalar , kimyoviy jihozlar  

Darsda qo’llaniladigan metod : Aralash , Interfaol metodlar.  

Mashg’ulot  bosqichlari: 

№ 

Bosqichlar 

Vaqti 

1 

 Tashkiliy qism 

3 daqiqa 

2 

 O’tilgan  mavzuni  takrorlash 

12 daqiqa 

3 

 Yangi  mavzuni  bayoni  

12  daqiqa 

4 

 Mustahkamlash 

15  daqiqa 

5 

 Mashg’ulot  yakuni. Uyga vazifa  

berish 

3 daqiqa 

Foydalanilgan adabiyotlar : Kimyo 8.Toshkent-2010. R.Asqarov,N.X.To’xtaboyev,K.G’.G’opirov.  

Darsning borishi :   

Tashkiliy qism

:                1.   O’quvchilar bilan salomlashish. 

                                             2.   O ’quvchilar davomadini aniqlash. 

                                             3.   Darsga tayyorgarlik ko’rish. 

 Uyga vaziufani tekshirish, savol-javob tariqasida uyga vazifani so’rash.  

 Yangi mavzuni bayoni: 

  Atomlarning o‘lchamlari hamda ularning nisbiy va absolut massalari to‘grisida atroflicha bilimga ega bo‘lish uchun quyidagi eng 

muhim tushunchalarni bilish talab etiladi. 

◙ Kimyoviy hodisalarda bo‘linmaydigan moddaning eng kichik zarrasi atomlardir. ◙ «Atom» so‘zi qadimgi yunon tilida bo‘linmas 

degan ma’noni anglatadi.  ◙   Hozirgi vaqtda atom bir qator yanada kichik zarralardan iborat ekanligi isbotlangan.  ◙  Kimyoviy 

element — atomlarning muayyan turidir. Masalan, kislorod atomlari kislorod elementini bildiradi.  ◙ Har  

bir kimyoviy element lotincha nomining bosh harfi, zarurat bo‘lsa, bosh harfi bilan keyingi harflaridan birini 

qo‘shib yozish bilan kimyoviy elementning belgisi ifodalanadi. Masalan, H (ash) - vodorodning kimyoviy 

belgisi, uning lotincha Hydrogenium (suv hosil qiluvchi) nomining bosh harfi.  ◙  Atomlar juda kichik 

zarrachalar bo‘lib, ma’lum massaga ega. Masalan, vodorod  atomining  absolut massasi 

0,00000000000000000000001674 g yoki 1,674·10 

–24

 g. Uglerod atomining absolut massasi — 19,993·10 

–24

 g.  

◙   Atomning nisbiy massasi — 12C atomining massasini 1/12 qismidan necha marta katta ekanligini 

bildiradigan sondir.  ◙  12 C atomining 1/12 qismining massasi 1,66057·10 

–24

 g. 166057·10 

–24

 =1 m.a.b.  ◙ 

Nisbiy atom massa Ar bilan ifodalanadi. Indeksdagi «r» nisbiy (relative) degan ma’noni anglatadi. 

◙ Elementning nisbiy atom massasiga son jihatdan teng qilib grammlarda ifodalangan qiymat g-mol deyiladi  

( yoki mol deyiladi).  1 mol har qanday modda 6,02·10 23 ta zarracha (atom, molekula, ion) tutadi.  6,02·10 23 

soni Avogadro doimiysi deyiladi. 1-jadval   Ba’zi kimyoviy elementlarning ko‘rsatkichlari 

 element nomi 

            

Belgisi 

Haqiqiy  

massasi (g) 

           Nisbiy 

atom 

             massasi, 

Ar 

  1 mol dagi  

      atomlar soni 

Vodorod 

      H 

     1,674·10 –24 

1,008 

6,02·1023 

Kislorod 

      O 

    26.67·10 –24 

15,999 

6,02·1023 

Uglerod 

      C 

1    9,993·10 –24 

12,011 

6,02·1023 

  Yangi mavzuni mustahkamlash : O’quvchilar bilan savol-javob qilish. 

 Uyga vazifa berish :  1-§ DASTLABKI KIMYOVIY TUSHUNCHA VA QONUNLAR –konspekt yozish. 

Mazkur xujjatni to’liq holda olish uchun 

[phone] telefon 

raqamiga qo’ng’iroq qiling yoki telegram orqali

 bog’laning va 

arzon narx evaziga unga ega bo’ling! 

Xujjatni e-mailingizga yoki telegram orqali olishingiz mumkin. 

Narxi: 15000 sum 

www.sadikov.uz 

O`quv – tarbiyaviy  ishlar  bo`yicha direktor o`rinbosarining imzosi: ________________

 

 

2 

  Sana: Sinf:  8- Fan : Kimyo.    

Mavzu : Mol  -  modda  miqdori ,  Avagadro  qonuni  gazlarning  zichligi  nisbiy  zichlik   

Darsning maqsadi:    

 1.Ta’limiy maqsad:     O’quvchilarga berilgan mavzu yuzasidan ilmiy asoslangan, Davlat Ta’lim 

Standarti talablariga javob beradigan bilimlar berib ,  ularda amaliy ko’nikmakarni hosil qilib, tegishli 

malakalarini  shakllantirish. 

2.Tarbiyaviy maqsad:O’quvchilarimizni Ona-Vatanga , tarixiy va madaniy merosimizga , O’zbek 

xalqining buyuk siymolariga , Ota-onaga muhabbat va milliy iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda 

ekologok madaniyatni shakllantirish va tarbiyalash. 

3.Rivojlantiruvchi maqsad: Ilimni amaliyotga tatbiq etish. O’quvchilarning bilim va tafakkurini, 

kitobxonlik malakasini oshirish, mustaqil  fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish,  kimyo 

fani va shu sohadagi kasblarga qiziqishlarini shakllantirish. 

Darsning jihozlari : Plakatlar , kimyoviy moddalardan na’munalar , kimyoviy jihozlar 

Darsda qo’llaniladigan metod : Aralash , Interfaol metodlar. Mashg’ulot  bosqichlari: 

Foydalanilgan adabiyotlar : Kimyo 8.Toshkent-2010. R.Asqarov,N.X.To’xtaboyev,K.G’.G’opirov. 

Darsning borishi :  Tashkiliy qism:                1.   O’quvchilar bilan salomlashish. 

                                             2.   O ’quvchilar davomadini aniqlash. 

                                             3.   Darsga tayyorgarlik ko’rish. 

Uyga vaziufani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani so’rash.  

 Yangi mavzuni bayoni:   

  ◙  Atomlar juda kichik zarrachalar bo‘lib, ma’lum massaga ega. Masalan, vodorod  atomining  absolut massasi 

0,00000000000000000000001674 g yoki 1,674·10 

–24

 g. Uglerod atomining absolut massasi — 19,993·10 

–24

 g.  

◙   Atomning nisbiy massasi — 12C atomining massasini 1/12 qismidan necha marta katta ekanligini 

bildiradigan sondir.  ◙  12 C atomining 1/12 qismining massasi 1,66057·10 

–24

 g. 166057·10 

–24

 =1 m.a.b.  ◙ 

Nisbiy atom massa Ar bilan ifodalanadi. Indeksdagi «r» nisbiy (relative) degan ma’noni anglatadi. 

◙ Elementning nisbiy atom massasiga son jihatdan teng qilib grammlarda ifodalangan qiymat g-mol deyiladi  

( yoki mol deyiladi).  1 mol har qanday modda 6,02·10 23 ta zarracha (atom, molekula, ion) tutadi.  6,02·10 23 

soni Avogadro doimiysi deyiladi. 

Gazlarning absolut va nisbiy zichligi.  

Gazning absolyut zichligi-bu 1 l gazning massasi. Uni quyidagi 

formuladan oson aniqlash mumkin:              



 



 

М

 



 V

m

 

Bunda М – gazning mlyar massasi, Vm –gazning molyar hajmi, u normal sharoitda 22,4 l ga teng. 

                                                  



norm 



 

М

 



 22,4  

 

Molekulyar masani bilgan holda absolyut zichlikni tipish mumkin. Agar absolut zichlik ma’lum bo’lsa, shu 

formulaning o’zidan molekulyar massani  M 



 22,4 



  formulaga ko'ra aniqlasa bo'ladi (normal sharoitda). 

Nisbiy zichlik-bu mavhum son bo’lib, bir gaz boshqa gazdannecha marta og’ir (yoki yrngil) ekanligini (bir xil 

sharoitda) ko’rsatadi. 

 

Buni 1 l biror gazning massasi bilan(



1) 1 l boshqa gazning massasini (



2) taqqoslash, ya’ni gazlarning absolut zichliklarini 

taqqslash orqali aniqlash mumkin. 

 

Nisbiy zichlikning formulasi biror gaz absolyut zichlikning boshqa gazning absolyut zichligiga nisbati

 sifatida 

ifodalanadi:

 D

нисб

.



1

 



 



2            

lekin       



1



М

1



22,4 



  



2



М

2



22,4           

bo’lgani uchun   

D

nisb.



(M

1

 



22,4)



(22,4



M

2

)



 M

1



 M

2

     yoki      D

nisb.



 

М

1 



 

М

2

 

М.Nisbiy zichlik formulasiga:  

D

nisb.



 

М

1 



 

М

2

  

asoslanib, qolganlari ma’lum bo’lganida uchchala kattalikdan istalgan birini aniqlash mumkin. М-n, gazning 

molekulyar massasini ushbu formuladan topish 

 mumkin:

 

М

1

 



 D

нисб

.



 

М

2 

Ba’zi   gaz  moddalarning  molyar  hajmlari 

modda  Mr 

Molyar  massasi 

Molyar  hajm 

Molekulalar  soni 

H

2 

2 

2g/mol 

22,4 l  mol 

6,02*10

23 

CO

2 

44 

44g/mol 

22,4 l  mol 

6,02*10

23 

CI

2 

71 

71g/mol 

22,4 l mol 

6,02*10

23 

Yangi mavzuni mustahkamlash : O’quvchilar bilan savol-javob qilish 

 

 Uyga vazifa berish DASTLABKI KIMYOVIY TUSHUNCHA VA QONUNLAR –konspekt yozish.  

 

O`quv – tarbiyaviy  ishlar  bo`yicha direktor o`rinbosarining imzosi: ________________

 

 

3 

  

Sana: Sinf:  8 

Fan : Kimyo.   

Mavzu :    2-§. Anorganik  birikmalarning asosiy sinflari. 

Darsning  maqsadi: 

1.Ta’limiy maqsad:  o’quvchilarga  anorganik  moddalarning  asosiy  sinflari : oksidlar, 

asoslar, kislotalar, tuzlar haqida  tushuntirish.    

2.Tarbiyaviy maqsad: o’quvchilarning ilmiy  dunyoqarashini   kengaytirish,ularga  axloqiy 

, iqtisodiy  tarbiya  berish. 

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini 

oshirish, mustaqil  fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish.  

Darsning jihozlari : Plakatlar , kimyoviy moddalardan na’munalar , kimyoviy 

jihozlar 

Darsda qo’llaniladigan metod : Aralash , Interfaol metodlar. 

Mashg’ulot  bosqichlari: 

№ 

Bosqichlar 

Vaqti 

1 

 Tashkiliy qism 

3 daqiqa 

2 

 O’tilgan  mavzuni  takrorlash 

12 daqiqa 

3 

 Yangi  mavzuni  bayoni  

12  daqiqa 

4 

 Mustahkamlash 

15  daqiqa 

5 

 Mashg’ulot  yakuni. Uyga vazifa  

berish 

3 daqiqa 

 

Foydalanilgan adabiyotlar :  Kimyo 8.Toshkent-2010. 

R.Asqarov,N.X.To’xtaboyev,K.G’.G’opirov. 

Darsning borishi : 

 Tashkiliy qism:                1.   O’quvchilar bilan salomlashish. 

                                             2.   O ’quvchilar davomatini aniqlash. 

                                             3.   Darsga tayyorgarlik ko’rish.  

Uyga vaziufani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani 

so’rash.  

Yangi mavzuni bayoni:   Biri kislorod bo’lgan ikki elementdan tarkib topgan moddalar 

oksidlar deyiladi.Ya’ni E

2

O

n

. Bu yerda: E- element, n- elementning valentligi.Oksidlar suv, 

asos va kislotalar bilan riaksiyaga kirishishiga qarab, bir nechta guruhga bo’linadi: 

1.

 

Asosli oksidlar: Na

2

O, BaO, CuO vahokazo. 

2.

 

Kislotali oksidlar: CO

2

, SO

3, 

P

2

O

5

 va hokazo. 

3.

 

Amfoter oksidlar: ZnO, Al

2

O

3

, Sb

2

O

3

 va hokazo. 

4.

 

Befarq oksidlar: CO, NO, N

2

O va hokazo. 

5.

 

Peroksidlar: Na

2

O

2

, H

2

O

2

, BaO

2.

 

Metall atomi va bir yoki bir necha gidroksid guruh (OH) dan iborat bo’lgan murakkab moddalar  

asoslar deyiladi. Asoslar suvda erishi yoki erimasligiga qarab ikkiga bo’linadi. 

1.

 

Suvda eriydigan asoslar: NaOH, Ca(OH)

2

, KOH. 

2.

 

Suvda erimaydigan asoslar: Cu(OH)

2

, Fe(OH)

2

, Cr(OH)

2

. 

Ham kislota, ham ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qiladigan asoslar amfoter asoslar   

deyiladi: Zn(OH)

2

, Al(OH)

3

, Cr(OH)

3

. 

O`quv – tarbiyaviy  ishlar  bo`yicha direktor o`rinbosarining imzosi: ________________

 

 

4 

 

Molekulasi  tarkibida  metallarga  o’z  o’rnini  bera  oladigan  h  atomlari  va  kislota  qoldig’idan 

tarkib topgan murakkab moddalar kislotalar deyiladi. Kislotalar  molekulasi tarkibida kislorod 

atomining  bo’lish yoki bo’lmasligiga qarab ikki guruhga bo’linadi: 

a)

 

Kislorodli  kislotalar: HNO

3

, H

2

CO

3

, H

2

SiO

3.

  

b)

 

kislorodsiz  kislotalar: H

2

S, HBr, HJ. 

Molekulasi  metal  atomi  va  kislota  qoldig’idan  tashkil  topgan  murakkab  moddalar  tuzlar 

deyiladi.  

Tuzlar quyidagi guruhlarga bo’linadi: 

1.

 

O’rta yoki normal tuzlar: NaCl, KCl, CaCl

2

, Ba(NO

3

)

2

. 

2.

 

Nordon  tuzlar:  ikki  yoki  uch  negizli  kislitalar  nordon  tuzlarni  hosil  qiladi:  NaHCO

3

, 

Ca(HCO

3

)

2

,KHSO

4

. 

3.

 

Asosli yoki gidroksid tuzlar: (CuOH)

2

CO

3, 

Ca(OH)Cl, Mg(OH)NO

3

. 

 

Yangi mavzuni mustahkamlash : O’quvchilar bilan savol-javob qilish.  

Uyga vazifa berish :   3-§ ni o’qib konspekt qilish. 

Q yidagi  jadvalda  belgilangan  moddalarni  o’zaro  ta’sirlashuv  reaksiya  tenglamalarini  

yozing 

Kislota 

Zn 

Cu 

CuO 

Fe(OH)

3 

CaCO

3 

HCI 

1 

 

2 

3 

4 

H

2

SO

4(kons)

 

5 

6 

7 

8 

9 

H

2

SO

4

(suyul)  10 

 

11 

12 

13 

 

 

Sana: 

Sinf:  8-  

Fan : Kimyo.   

 

Mavzu :    3-§. Noorganik  moddalarning eng muhim sinflari orasidagi genetik bog’lanish. 

Darsning  maqsadi: 

1.Ta’limiy maqsad:  o’quvchilarga  noorganik  moddalarning  asosiy  sinflari orasida  

genetik  bog’lanish  borligini  tushuntirish.    

2.Tarbiyaviy maqsad: o’quvchilarning ilmiy  dunyoqarashini   kengaytirish,ularga  axloqiy 

, iqtisodiy  tarbiya  berish. 

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini 

oshirish, mustaqil  fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish.  

Darsning jihozlari : Plakatlar , kimyoviy moddalardan na’munalar , kimyoviy jihozlar 

Darsda qo’llaniladigan metod : Aralash , Interfaol metodlar. 

Mashg’ulot  bosqichlari: 

№ 

Bosqichlar 

Vaqti 

1 

 Tashkiliy qism 

3 daqiqa 

2 

 O’tilgan  mavzuni  takrorlash 

12 daqiqa 

3 

 Yangi  mavzuni  bayoni  

12  daqiqa 

4 

 Mustahkamlash 

15  daqiqa 

5 

 Mashg’ulot  yakuni. Uyga vazifa  

3 daqiqa 

O`quv – tarbiyaviy  ishlar  bo`yicha direktor o`rinbosarining imzosi: ________________

 

 

5 

berish 

 

Foydalanilgan adabiyotlar :  Kimyo 8.Toshkent-2010. 

R.Asqarov,N.X.To’xtaboyev,K.G’.G’opirov. Darsning borishi :  Tashkiliy qism:                1.   

O’quvchilar bilan salomlashish. 

                                             2.   O ’quvchilar davomatini aniqlash. 

                                             3.   Darsga tayyorgarlik ko’rish. 

Uyga vaziufani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani 

so’rash.  

Yangi mavzuni bayoni:        

       

Amfoter oksidlar va amfoter asoslar ham kislotalar bilan bilan, ham asoslar bilan reaksiyaga 

kirishib tuz va suv hosil qiladi: 

    ZnO 



 H

2

SO

4

 



 ZnSO

4 



 H

2

O;                ZnO 



 2NaOH  



 Na

2

ZnO

2

 



 H

2

O;   

Al(OH)

3

 



 KOH 



 KAlO

2

 



 2H

2

O;          Al(OH)

3

 



 3HCl 



 AlCl

3

 



 3H

2

O;   

 

 

 

Asoslardan, kislotalardan va tuzlardan oksidlarniolish mumkin (to ta’sirida): 

Cu(OH)

2

  →   CuO + H

2

O ;           H

2

SiO

3 

→   SiO

2

 + H

2

O ;            CaCO

3

 →  CaO + CO

2

 ; 

  asos               oksid    oksid           kislota            oksid  oksid                  tuz         oksid    oksid  

 

Asoslar, kislotalar va tuzlar o’zaro reaksiyaga kirishib yangi tuz, asos va kislotalarni hosil qilish 

mumkin: 

 

CuCl

2

  +  2NaOH  =  



Cu(OH)

2 

 +  2NaCl ;                BaCl

2

  +  H

2

SO

4

  =  



BaSO

4

  +  2HCl ; 

  Tuz           asos               asos               tuz                      tuz           kislota          tuz         kislota 

 

Oksidlardan asoslar, kislotalar va tuzlarni olish mumkin: 

CaO  +  H

2

O  =  Ca(OH)

2 

;        SO

2

   +  H

2

O  =  H

2

SO

4

 ;              CaO  + SiO

2

  =  CaSiO

3

  

 oksid    oksid        asos               oksid      oksid       kislota                oksid   oksid        tuz 

 

 1.  3Fe + 2O

2

 =   Fe

3

O

4

   +  Q                              4.   4P  +  5O

2

  =     2P

2

O

5

         +  Q 

    temir                 temir oksidi                                   fosfor             fosfor (V) oksidi 

 

 2. CuO  +  H

2

O  =  Cu(OH)

2

                               5.   SO

3

      + H

2

O =  H

2

SO

4

   +  Q 

  mis(II)oksid             mis(II)gidroksid                                oltingugurt(VI)-oksidi        sulfat 

kislota 

 

Yangi mavzuni mustahkamlash : O’quvchilar bilan savol-javob qilish.  

Uyga vazifa berish :   3-§ ni  qoidalarini  o’rganish 

A)

 

 CuSO

4 

– CuSO

4

--- CuO ---  Cu 

B)

 

 C—CO

2

—CaCO

3

—CaO – Ca(OH)

2

—Ca(HCO 

3

)

2

 

 

 

O`quv – tarbiyaviy  ishlar  bo`yicha direktor o`rinbosarining imzosi: ________________

 

 

6 

Sana: 

Sinf:  8- 

Fan : Kimyo.  

Mavzu :  4- Kimyoviy elementlarning dastlabki toifalanishi.  

Darsning  maqsadi: 

1.Ta’limiy maqsad:tipik  metallar va  metallmaslarning  xossalarini  bir-biridan  farqlay  

olish. 

2.Tarbiyaviy maqsad:O’quvchilarimizni Ona-Vatanga, Ota-onaga muhabbat va milliy 

iftihor tuygusi ruhida tarbiyalash. Ularda ekologok madaniyatni shakllantirish. 

3.Rivojlantiruvchi maqsad: o’quvchilarning  metallar  va  metallmaslar   haqidagi  

bilimlari,kuzatish, darslik  ustida  mustaqil  ishlash  ko’nikmalarini  rivojlantirish. 

 

Darsning jihozlari : Plakatlar , kimyoviy moddalardan na’munalar , kimyoviy jihozlar 

Darsda qo’llaniladigan metod : Aralash , Interfaol metodlar.  

Mashg’ulot  bosqichlari: 

№ 

Bosqichlar 

Vaqti 

1 

 Tashkiliy qism 

3 daqiqa 

2 

 O’tilgan  mavzuni  takrorlash 

12 daqiqa 

3 

 Yangi  mavzuni  bayoni  

12  daqiqa 

4 

 Mustahkamlash 

15  daqiqa 

5 

 Mashg’ulot  yakuni. Uyga vazifa  

berish 

3 daqiqa 

Foydalanilgan adabiyotlar :  Kimyo 8.Toshkent-2010. 

R.Asqarov,N.X.To’xtaboyev,K.G’.G’opirov.  

Darsning borishi :  

 Tashkiliy qism:                1.   O’quvchilar bilan salomlashish. 

                                             2.   O ’quvchilar davomadini aniqlash. 

                                            

  3.   Darsga tayyorgarlik ko’rish 

Uyga  vaziufani  tekshirish:  Konspektni  tekshirish  ,  savol-javob  tariqasida  uyga  vazifani 

so’rash.  

Yangi mavzuni bayoni:       Kimyoviy elementlarni xossalariga ko‘ra qanday toifalarga bo‘lish 

mumkin? 

Kimyo  alohida  fan  sifatida  XVIII—XIX  asrlarda  shakllangan  bo‘lsada  bu  fanning  asoslari 

eramizdan  avval  qadimgi  Yunonistonda  yashab  ijod  etgan  Levkipp,  Demokrit,  Epikur  kabi 

tabiatshunos  olimlar  hamda  VIII—XI  asrlarda  yashab  o‘tgan  buyuk  ajdodlarimiz:  Ahmad  Al-

Farg‘oniy,  Abu  Bakr  Muhammad  ibn  Zakariyo  Ar-Roziy,  Abu  Nasr  Forobiy,  Abu  Rayhon 

Beruniy,  Abu  Ali  ibn  Sino  singari  ensiklopedist  olimlar  tomonidan  qo‘yilgan.  Bu  borada 

ularning yozib qoldirgan ilmiy asarlarida keltirilgan ma’lumotlar muhim ahamiyatga egadir. Bu 

asarlarda  dunyoning  moddiy  tuzilishi  haqidagi  ilmiy  fikrlar  bilan  birgalikda  kimyo  fani 

asoslarini tashkil etuvchi moddiy dunyo unsurlarini toifalash hamda  

 

amaliy kimyo uslublari haqida qimmatli ma’lumotlar bayon qilinganligi e’tiborga loyiqdir. Ar-

Roziy  moddiy  unsurlarning  eng  kichik  birligi  —  atomlar  haqida,  ularni  yanada  kichikroq 

zarralarga  bo‘lnishi  to‘g‘risida  fikrlar  bergan  bo‘lsa,  Forobiy  va  Beruniy  asarlarida  moddiy 

O`quv – tarbiyaviy  ishlar  bo`yicha direktor o`rinbosarining imzosi: ________________

 

 

7 

dunyo  tarkibiy  qismlari,  ma’dan  va  qimmatbaho  toshlarni  sinflash  haqida  ma’lumotlar 

keltirilgan.  Buyuk  tabib  Abu  Ali  ibn  Sino  o‘sha  davrda  ma’lum  bo‘lgan  barcha  dorivor 

moddalarni  xossalari  asosida  toifalarga  bo‘lib  chiqqan.  Dorivor  moddalarni  tarkibi  va 

xossalariga ko‘ra turli sinflarga toifalash singari dastlabki ilmiy bilimlar keyinchalik kimyoviy 

elementlarning xossalari asosida sinflashga asos bo‘lib xizmat  qilganligi tabiiy. XVII—XVIII 

asrlarga  kelib  kimyo  fani  g‘arb  mamlakatlarida  keng  miqyosda  rivojlana  boshladi.  Fan  va 

texnika  taraqqiyoti  yangi  moddalar  yaratish,  kimyoviy elementlarni  alohida  ajratib  olish 

imkoniyatlarini  yaratdi.  Kimyogarlar  uchun  ma’lum  bir  tartibga  keltirilmagan  katta  hajmdagi 

yangi  ma’lumotlar  bilan  ishlashda  yangi  olingan  turli-tuman  moddalarning  toifalarga 

bo‘linmaganligi,  sinflanmaganligi  o‘ziga  xos  qiyinchiliklarni  keltirib  chiqara  boshladi.  XVIII 

asrning  oxirlariga  kelib  30  taga  yaqin, XIX  asrning  60-yillariga  kelib  63  ta  kimyoviy  element 

ma’lum  bo‘lgan  bo‘lsa,  hozirgi  kunda  esa  109  ta  kimyoviy  element  kashf  etilgan.  Mavjud 

barcha  moddalar  shu  kimyoviy  elementlardan  tashkil  topgan  bo‘lib,  ularning  xossalari 

turlichadir.  Moddalarning  xossalarini  o‘rganish  va  bu  sohada  qilingan  kashfiyotlar, 

moddalardan insoniyat ehtiyoji uchun foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish, moddalarni va 

ularni  tashkil  etuvchi  tarkibiy  qismlar  —  elementlarni  toifalash  zaruriyatini  keltirib  chiqardi. 

Kimyogar  olimlar  sharq  mutafakkirlari  asarlarida  keltirilgan  ma’lumotlar  asosida  kimyoviy 

unsurlar,  moddalarni  sinflash  muammolarini  hal  etishga  harakat  qila  boshladilar.  Atrofimizda 

mavjud bo‘lgan obyektlar, yuz berayotgan voqea-hodisalarni bir tizimda tartibga solgan holda 

qabul  qilib  o‘rganish,  biz  uchun  tanish  holat.  Masalan,  inson  ehtiyoji  uchun  turmush 

buyumlarini ma’lum bir tartibda sinflab, toifalab olganligimiz yoki o‘simlik hamda hayvonlarni 

nav  va  turlarga  sinflashimiz,  ular  haqidagi  tushuncha  va  tasavvurlarimizning  yagona  tizimda 

shakllanishiga olib kelgan.  

 

 Yangi mavzuni mustahkamlash : O’quvchilar bilan savol-javob qilish. 

 

 Uyga vazifa berish :    4-§ 

 

 

 

 

Sana: 

Sinf:  8- 

Fan : Kimyo.    

 Mavzu: 5§. KIMYOVIY ELEMENTLARNING TABIIY OILALARI 

Darsning  maqsadi:  

1.Ta’limiy maqsad: o’xshash  elementlar  tabiiy  guruxlari, ishqoriy  metallar,  galogenlar, 

inert  gazlar  haqida  tushuncha  berish.  

2.Tarbiyaviy maqsad:elementlarning  tabiiy  oilalari  haqidagi  bilimlarni   o’quvchilarga  

tushuntirish  orqali   ularni g  ilmiy  dunyoqarashini  kengaytirish,ekollogik  madaniyatni  

shakllantirish. 

3.Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarning bilim va tafakkurini, kitobxonlik malakasini 

oshirish, mustaqil  fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish.  

Darsning jihozlari : Plakatlar , kimyoviy moddalardan na’munalar , kimyoviy jihozlar 

Darsda qo’llaniladigan metod : Aralash , Interfaol metodlar.  

Mashg’ulot  bosqichlari: 

O`quv – tarbiyaviy  ishlar  bo`yicha direktor o`rinbosarining imzosi: ________________

 

 

8 

№ 

Bosqichlar 

Vaqti 

1 

 Tashkiliy qism 

3 daqiqa 

2 

 O’tilgan  mavzuni  takrorlash 

12 daqiqa 

3 

 Yangi  mavzuni  bayoni  

12  daqiqa 

4 

 Mustahkamlash 

15  daqiqa 

5 

 Mashg’ulot  yakuni. Uyga vazifa  

berish 

3 daqiqa 

Foydalanilgan adabiyotlar :  Kimyo 8.Toshkent-2010. 

R.Asqarov,N.X.To’xtaboyev,K.G’.G’opirov.  

Darsning borishi :  

 Tashkiliy qism:                1.   O’quvchilar bilan salomlashish. 

                                             2.   O ’quvchilar davomadini aniqlash. 

                                             3.   Darsga tayyorgarlik ko’rish. 

 Uyga vaziufani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani 

so’rash.  

 Yangi mavzuni bayoni:     Yodorod, kislorod va suvning xossalarini o‘rganish davomida bir xil 

xossalarni namoyon qiluvchi elementlar bilan tanishgan edik. Masalan, natriy va kaliy 

metallari: yumshoq, suvdan engil, kislorod va suv bilan odatdagi sharoitda shiddatli reaksiyaga 

kirishadi, natijada bir valentli birikmalarni hosil qiladi: 

2Na + O

2

= Na

2

O

2

       2K + O

2

= K

2

O

2

      2Na + 2H

2

O = 2NaOH + H

2  

         2K + 2H

2

O = 

2KOH + H

2

 

Shuningdek, Li, Rb, Cs va Fr metallari ham o‘z xossalari jihatidan Na va K metallariga 

o‘xshash. Bu metallar bir oilani, ya’ni ishqoriy metallar oilasini tashkil qiladi.    Ishqoriy 

metallarning  xossalari                                  5- jadval 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

O`quv – tarbiyaviy  ishlar  bo`yicha direktor o`rinbosarining imzosi: ________________

 

 

9 

.  

Xlor Gl, ftor F, brom Br va yod J  o‘xshash elementlar hisoblanib, galogenlar oilasini tashkil 

qiladi. Xlor vodorod hamda metallar bilan reaksiyaga kirishib, bir valentli birik-malar hosil 

qiladi. Ftor. brom va yod ham xlor kabi xossalarga ega.   7-jadval  Galogenlarning birikmalari 

Galogenlarning vodorodli birikmalari uchuvchan gaz moddalari bo‘lib, suvda yaxshi 

eriydi. Suvdagi eritmalari esa kislotalardir. HF - ftorid kislota, HCl — xlorid kislota, HBr — 

bromid kislota, HJ — yodid kislota.Galogenlarning xossalari atom massalari ortib borishi bilan 

davriy ravishda  o‘zgarib boradi. Vodorod bilan uchuvchan gidridlar hosil qiladi. Galogenlar 

gidridlarining suvdagi eritmasi kislotalardir. Galogenlar gidridlarda, metallar bilan hosil qilgan 

tuzlarda bir valentlidir. —  Kislorod bian hosil qilgan yuqori oksidlarida (ftordan tashqari) 

galogenlar  VII valentli.Galogenlarning atom massalari ortib borishibilan fizik va kimyoviy 

xossalari davriy ravishda o‘zgarib boradi.  

 Inert gazlar (geliy He, neon Ne, argon Ar, kripton Kr, ksenon Xe) alohida tabiiy oilani tashkil 

etib, ular ham o‘xshash elementlardir. Inert gazlar quyidagi xossalari bilan bir-biriga 

o‘xshaydi:—  Molekulalari bir atomli. — Vodorod va metallar bilan birikmalar hosil qilmaydi.   

   

Yangi mavzuni mustahkamlash : .  

1.  Ishqoriy metallar oilasiga mansub kaliy, rubidiy elementlarining kimyoviy xossalari  aks 

etuvchi reaksiya tenglamalarini yozing.   

 2.  Galogenlarning qanday umumiy xossalari ularni bitta tabiiy oilaga mansub ekanligini 

isbotlaydi?   

 3.  Elementlarning tabiiy oilalarida atom massalari bilan xossalari o‘rtasida qanday muvofiqlik 

mavjud? 

Uyga vazifa berish :    5§ - konspekt qilish. 

 

 

 

 

 

 

 

                             

I 

Ishqoriy 

 

Metallarning 

                                                xossalari 

 

Element 

nomi 

Kimyoviy 

belgisi  

Nisbiy atom                        

massasi, Ar 

Va                 

valentligi 

            

Oksidi 

               Gidrok-

sidi 

Tuzlari 

Litiy 

Li 

6,9 

I 

     Li

2

O 

     LiOH 

       LiCl, Li

2

SO    

4

 

Natriy 

Na 

23 

I 

      Na

2

O 

      NaOH 

    NaCl, Na

2

SO

4

 

Kaliy 

K 

39.1 

I 

     K

2

O 

     KOH 

   KCl, K

2

SO

4

 

ubidiy 

Rb 

85,5 

I 

       Rb

2

O 

      RbOH 

   RbCl, Rb

2

SO

4

 

Seziy 

Cs 

132,9 

I  

       Cs

2

O 

        CsOH  

    CsCl, Cs

2

SO

4