O’rta Osiyoda ingliz – rus raqobatchiligi. Reja
Download 24.34 Kb.
|
Sheroza 1
- Bu sahifa navigatsiya:
- Adabiyotlar
|
O’rta Osiyoda ingliz – rus raqobatchiligi. Reja: Xorij mamlakaylarining O’rta Osiyoga qiziqishlari. Angliya diplomatlarining xonliklar bilan munosabatlai. Xonliklarning Chet el bosqinchilari tomonidan oson bosib olinish sabablari. Adabiyotlar: I.A.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., SHarq 1998 O’zbekiston halqlari tarixi. 2-qism. T., Fan 1994 Ziyoev X.Z Turkistonda chor Rossiyasi tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T., SHarq 1998 H. Sodiqov va boshqalar “O’zbekistonning yangi tarixi” 1-kitob, Sharq 2000. XIX asr ikkinchi yarmi boshlarida Turkiston xonliklarini bo‘ysundirish maqsadida Rossiya olib borayotgan siyosat Buyuk Britaniyaning shu borada uzoqni ko‘zlagan rejalariga jiddiy xavf solar edi. Shuning uchun Angliya turli yo‘llar bilan O‘rta Osiyodagi davlatlami Rossiyaga qarshi otlantirish payiga tushadi. 1831-1833 yillarda Ost-Indiya kompaniyasi leytenanti Aleksandr Bems Hindistondan Afg‘onistonga, undan Buxoroga sayyoh sifatida keladi. Bu «sayohat» natijasida yig‘ilgan dalillar va shaxsiy kuzatuvlar «Buxoroga sayohat» deb nomlangan uch jildlik kitobga asos bo‘ldi. Bu o‘rinda A.Bemsning o‘zbek xalqi xususida bildirgan fikrlari diqqatga sazovordir: « 0 ‘zbeklar muomalada kamtar va samimiy. Ular mening kim ekanimni bilmaganliklaridan, barcha narsalar xususida, hukmdorlari va siyosatdan tortib, bozordagi ahvol haqida ham tortinmay so‘zlashdilar»1. Angliya o‘z diplomatlari, sayyohlari hamda ayg‘oqchilari vositasida Buxoro, Xiva va Qo'qon xonliklarini Rossiyaga qarshi ittifoqqa uyushtirishga harakat qildi. Ular shu maqsadda fors va turk tillarini yaxshi bilgan Konolli, Bems, Archi Todd, Abbot va Shekspir kabi zobitlami o‘zbek xonliklariga yubordilar. Ayrim manbalarda keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, Konolli Xiva xoni bilan uchrashib, unga « O‘zbek davlatlarining chet mamlakatlar tomonidan ishg‘ol etilishidan asrovchi yagona yo‘l bor. U ham boisa, bir-birlaringiz bilan yaxshi munosabatda boiib, o‘zaro yordamlashishdir», degan. Xiva xoni Olloqulixon esa mslaming bahorda yana hujum qilmoqchi ekanliklaridan xabar topgach, Istanbulga va inglizlar huzuriga o‘z elchilarini jo ‘natib, yordam so‘radi. Turkiya davlatidan biror xabar ololmagan Xiva xoni xuzuriga ingliz zobitlari Abbot va Shekspir yetib kelishdi. Ular Xiva xoniga poytaxtdagi ms asirlarini ozod qilish va bu bilan boiajak to‘qnashuvga bahona qoldirmaslik lozimligini uqtirdilar. Haqiqatdan, asirlaming ozod etilishi bilan yangi umsh ochishga ortiq bahona qolmagach, Perovskiy yurishni kechiktirishga majbur boidi. Xavfning bartaraf boiganini ko‘rgan Olloqulixon Qutbiddinxo'ja ismli elchisini Istanbulga jo ‘natib, turklami vaziyatdan ogoh qildi. Olloqulixon tinchlikni ta’minlashda bergan yordamlari uchun ingliz hukumatiga ham elchilar yoilab, o‘z minnatdorchiligini bildirgan edi. Angliya hukumati bu vaqtda polkovnik Stoddartni Buxoroga yuborgan edi. Stoddartning Buxoroga kelayotganini eshitgan Nasmlloxon unga shaharga kirishda otdan tushib, yayov yurishini va qurolini topshirishi zamrligini buyuradi. Ammo, Stoddart Osiyo tartibqoidalarini unutib, Buxoro hukmdorining buymg‘ini mensimaydi. Nasmlloxon esa alamini ichiga yutib, Stoddartni qabul qilishga majbur boiadi. Amir uning asl maqsadi ayg‘oqchilik emas, do‘stona munosabat o‘matish ekanligiga ishonmay, undan tegishli hujjat soiaydi. Polkovnik Stoddartda bunday hujjat yo‘q boigani uchun amir uni hibsga oladi. 0 ‘z elchilarining Buxoroda tutib qolinishi Angliya hukumatini ulami ozod etishga urinishga majbur etadi. Ingliz hukumati oldin Xiva xoni vositasida, keyin Turkiya hukumati orqali Buxoro amiriga ta’sir etishga urinadi. Ammo Buxoro amiri tomonidan talab qilingan hujjat kelavermagach, Stoddart zindonga tashlanadi. Bu xabami eshitgan kapitan Konolli Buxoroga jo‘naydi. Amir uni ham kerakli hujjati yo‘qligi uchun hibsga oladi. Ikki ingliz zobiti Buxoro zindonida uchrashadilar. 1842 yilda ular josus sifatida qatl etiladilar. XIX asr ikkinchi yarmida Turonzaminning Rossiya tomonidan nisbatan osongina bosib olinishi sabablari xususida gap borganda, ko‘p hollarda, oikadagi Qo‘qon, Xiva xonliklari va Buxoro amirligi hukmfarmolari o‘zaro ahil boim agani masalasi ta’kidlanadi. Bu fikr muayyan darajada to‘g ‘ri. Negaki, Rossiya bosqinidan oldingi davrlarda ham bu uch xonlik orasida turli nizolar chiqib, ular bir-birlarining yerlariga hujum qilgan, aholini talon-toroj etgan. Biroq Rossiya imperatorlari Markaziy Osiyoni bosib olish fikrini qatiylashtirganlaridan keyin muttasil ravishda xonliklami bir-biriga gij-gijlash, ular orasida o‘tib bolmas choh paydo qilish maqsadini amalga oshirishga intildilar. Arxiv materiallari ham buni tasdiqlaydi. Gapni olis davrlardan boshlamay, XIX asming birinchi va ikkinchi choragida yuz bergan voqealarga nazar tashlay qolaylik. Rossiya hukmron doiralari savdogar, sayyoh niqobida ketma-ket josuslar yoilab, xonliklardagi haqiqiy ahvoldan puxta xabardor boigach, ulaming bosqinchilik rejalarida aldam-qaldam «diplomatiya» tobora ko‘proq o‘rin egallay boshlaydi. Jumladan, ular, bir tomondan, Rossiyaga yuborilgan Qo‘qon, Buxoro va Xiva elchilaridan o‘z yovuz maqsadlarini yashirib, xonliklarga yaqin hududlarda harbiy istehkomlar qurish, daryo portlarini kelajakdagi hujumlari uchun muvofiqlashtirish kabi nomatlub ishlarini go‘yo xonliklar maifaatini ko‘zlab qilinayotgandek korsatmoqchi boiadilar. Ikkinchi tomondan, Turonzaminga bosqin onlari yaqinlashgani sari uch xon orasidagi nizoni ataylab kuchaytirishga qaratilgan manfur diplomatiyani imperator va uning eng yaqin a’yonlari ishtirokida amalga oshirishga erishadilar. Bu siyosiy nayranglardan biri 1842 yil bahorida Qo‘qon xonligi amir Nasrullo tomonidan bosib olinib, talon-toroj qilinib, ommaviy qatl o‘tkazilib, bu ham yetmagandek, butun xonlik hududi Buxoro amirligining tarkibiy qismi, deya rasman e ’lon etilishidan keyin Rossiya imperatori Nikolay birinchi tomonidan amirga yo‘llangan maktub edi. Ikki xonlik o‘rtasidagi bu adolatsiz urushning bosh sababchisi amir Nasrullo ekanligini yaxshi bilgan imperator amiming Qo‘qondagi g‘alabasidan mamnun ekanini bildirgan va unga go‘yo iltifot ko‘rsatayotgandek bunday deb yozgandi: «Qo‘qondagi taxt uchun kurashlami bartaraf qilish zarur. Shundan keyin Turkiston va Toshkent bilan Sirdaryo bo‘yigacha, Jizzaxdan boshlab 0 ‘ratepa, Xo‘jand, Qo‘qon, Marg‘ilon va Qoshg‘ar chegarasigacha bo‘lgan erlar siz hazrati oliylarining qoilarida boiib, hukmronlik qilishingizni istaymiz». Vaholanki, bu maktubdan atigi uch oy chamasi aw al, 1842 yilning 25 fevralida xonlik elchisi Muhammad Xalil Sohibzoda orqali Muhammad Alixonga yoilagan maktubida ayni shu Nikolay birinchining o‘zi: «Sizning qudratli Rossiya davlati bilan muntazam ravishda do‘stona aloqalarda boiish istagingizni bilish biz uchun g‘oyat yoqimli boidi. Sizning bu yaxshi niyatlaringizni o‘z tomonimizdan kamoli ehtirom ila qabul etamiz. Ishonamizki, sizning o‘zaro do‘stona qo‘shnichilik aloqalarini yo ig a qo‘yish haqidagi samimiy g‘amxo‘rligingiz kelgusida muvaffaqiyatli natijalarga olib keladi. Sizga barcha ezguliklarii tilab qolamiz» (O‘zbekiston Markaziy Davlat arxivi, 715-jamg‘arma, 1-qayd, 4-ish, 16-sahifa), deb yozgan edi. Ana subutsizligu, ana surbetlik! Rossiyadek olamga tanilgan, qudratli davlatning imperatori uch oygina aw al dunyoning barcha yaxshiliklarini tilab qolgan Qo‘qon xonligiga endi hech bir insofadolatga to‘g‘ri kelmaydigan yomonliklami ravo ko‘rib oiirsa-ya! Nikolay birinchi Qo‘qon xonligining barcha hududlari amir Nasrullo tasarrufida boiishini aytib, go‘yo unga katta iltifot ko‘rsatgandek taassurot qoldiradi. Lekin oradan bir-muncha vaqt o‘tib, xuddi shu hududlar Rossiya askarlarining oyogi ostida toptaldi: Buxoro amirligi va Xiva xonligi imperatorlikning vassaliga aylantirilishidan tashqari, Qo‘qon xonligining nomi jahon xaritasidan butunlay o‘chirildi. Amir Nasrullo tomonidan 1842 yili Qo‘qon xonligida amalga oshirilgan xunrezlikni mutlaqo oqlab boim aydi. Nega? Shuning uchunki, o‘sha vaqtdagi Qo‘qon hukmdori o‘z yurtining amirlik tomonidan shafqatsizlarcha bosib olinishi, o‘zi, ukasi, volidasi, xotini, farzandlari va boshqa yaqinlari bilan olomon oldida vahshiylarcha qatl etishga arziydigan biror ish qilmagan edi. 0 ‘sha davming haqgo‘y muarrixlari bu xususda bizga aniq m aium otlar qoldirishgan. Ular bu mudhish bosqinni tuzatib boim as xato sifatida baholashgan. Tarixiy manbalardan m aium ki, amir Nasrullo o‘z bosqinchilik yurishini oqlash uchun go‘yo Muhammad Alixon otasi uylanmoqchi boigan kanizakni nikohiga olib, shariatga xilof ish tutdi, degan da’vo bilan chiqqan. 0 ‘sha davming zukko muarrixi Ishoqxon to‘ra Ibrat «Tarixi Farg‘ona» asarida amir Nasmlloning bu ishiga aslida nimalar sabab boigani xususida quyidagicha yozadi: «Muhammad Alixon enosini oldi degan so‘z rost boim ay, buxoriylar qatllarini aybini satri uchun qilg‘an qabihalarini tavjig‘a chiqarilmish so‘zlari ekan. Asl muddao b o iak ekan. Chunonchi, Umarxon «olaman» degan Poshshoxon oyimni husnini eshitub, g‘oyibona maftuni jamol boiub, muni ancha sabab qilib kelgan ekan... Muhammad Alixonni xalqni ko‘ziga osiyu gunohkor ko‘rsatib, shariatni poymol qildi, tanbeh darkor, deb kelib, qancha xonzodau mazluma oyimlami qatli bag‘ayri haq qilib, oxirulamr murod o‘shal oyim ekan, olub, muddaosig‘a yetib, Buxorog‘a olib ketdi». Mirzoolim Mushrifniig «Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin»ida esa, amir Nasrullo bosqinining boshqa bir sababiga urg‘u beriladi: «1252 sanada (milodiy 1836-1837 yil) Farg‘ona xoni Muhammad Alixon birla amir Nasrullo oralarida Bashog‘ir nom qal’a ta’miri xususida munozaat (nizo) boidi... Bashog‘ir qal’asi munoze’i va ham boshqa sabablar ila amir Nasrullo Bahodirxon qo‘shin jamlab, Farg‘ona oikasiga yurush qilib, nizomiy askarlari birla osonlik ilam Bashog‘irg‘a istilo qilib, andin 0 ‘ratepa va Ho‘jand shaharlarig‘a doxil boiub, andin dorulmulki Farg‘ona boiub turgai Ho‘qand ustiga kelib, qatl aylab Buxoroga jo ‘nadi». 0 ‘sha davr muarrixlarining barchasi amir Nasmlloning Qo‘- qonga qilgan bu bosqini sababini, avvalo, Muhammad Alixon Qo‘qon xoniigi sarhadlari daxlsizligi uchun amirlikka chegaradosh Bashogir qal’asini mustahkamlaganida, qolaversa, Muhammad Alixon nikohiga olgan kanizak - Poshshoxonning husn-jamoli ta’rifini eshitgan amir unga g‘oyibona «oshiq» b o iib qolganida ko‘radilar. Amir Nasrulloning bu vahshiyligi va boshqa ko‘pdan-ko‘p nomatlub ishlari borasida gap borganda, o‘sha davr tarixchilari xalq undan qattiq norozi boiib, amimi o‘z ismi bilan emas, balki «Botir qassob» laqabi bilan atay boshlaganini qayd etadi. Aksar muarrixlar fikricha, amir Nasrullo a ’yonlari ichida unga maslahat ko‘rsatishga, haqiqiy ahvolni yuziga aytishga ju r‘at eta oladigan biror kishi boim agan. Biroq o‘sha davrda yaratilgan ayrim tarixiy asarlarda boshqacha m aium otlar ham uchraydi: amir Nasrullo qanchalar o‘jar, kaltafahm va jallodtabiat boim asin, uning atrofida amimi dahshatli ishlardan qaytarishga intilgan, hatto uning yuziga tik boqib, bu ishlar qanday mudhish oqibatlarga olib kelishi mumkinligini ayta olgan jasorat egalari ham boigan. Masalan, Ishoqxon Ibrat «Tarixi Farg‘ona»da, Mulla Olim Maxdum «Tarixi Turkiston»da bunday ulkan jasorat, insof va aql egalaridan ikkitasi xususida alohida to'xtaladi. Ulaming birinchisi - sarkarda Abdusamad noib, ikkinchisi asa, shoir Junaydullo Hoziqdir. Amir Nasrullo bosqiniga tob berolmay, ukasi Mahmudxon bilan birga qochgan Muhammad Alixonni uning huzuriga tutib keltirganlarida ro‘y bergan voqeani Ibrat quyidagicha tasvirlaydi: «Amir darhol katlg‘a xukm qilg‘anda o‘z vazirlaridan Abdusamad noib degan hushmand kishi amirga «Janobi oliylariga maloli xotir boim asa, bir kalima so‘z aytsam» deganda, amir «Nima so‘zdur?» degan ekan. Aytibdurki, «Holo Ho‘qand zabt o id i, Farg‘ona katta mamlakatdur, qancha askam, sipohu xazina sarf o iu b olindi, alholda Rusiyani kelmagi mahali xavfdur. Agarda xonni onti akid berib, tavba qildumb, Ho‘qandg‘a qo‘yub, Buxorog‘a tobe’ qilinsa, bir mulk boiub, bizlarga kelgan dushmanlarga bir qalqon b o iu r erdi», deg‘anda so‘zi amirga maqul boim ay, og‘zig‘a kafsh bilan urdurg‘on ekan». Abdusamad noibning chinakam jasorat va tengsiz donolik namunasi boigan bu so‘zidagi ikki jihatga alohida e’tibor berish lozim boiadi. Avvalo, Rossiya Oqmasjidni bosib olishidan o‘n bir yil ilgari Abdusamad bu xavfni yaqqol idrok etib, d a f etish mushkul boigan ana shu xavfdan amimi ogohlantirishga ju r‘at etgan. Ikkinchidan esa, bu gapni oddiy noib emas, balki harbiy sohada katta mutaxassis boigan, o‘zi inglizcha taiim ga berib, inglizcha qurollar bilan ta’minlangan 200 chamasi askari kuchga ega shaxs aytmoqda. Ammo johil va nodon amir o‘ylamay-netmay aql-idrokda, bilimdonlikda, insof-adolatda ko‘pchilikka namuna boiadigan Abdusamad noibni xaloyiq oldida qattiq beobro‘ qiladi va jazolaydi. Kekchi amiming bu jazosi hali xamir uchidan patir edi... Amir bilan Abdusamad noib o‘rtasidagi munosabatlar ana shu jazolash voqeasidan so‘ng qanday tus olgani va noibning keyingi fojeali taqdiri borasida Mulla Olim Mahdum o‘z kitobida keng ma’lumot beradi: «1250 (milodiy 1834 yil) sanada Eroniston tarafidin Abdusamad Tabriziy nom zot Buxorog‘a keldi. Ul odam dono va fozil va g‘oyatda hunarmand va zakiy va sohibroy edi. Oning sa’yi va dalolati ila Buxoro mamlakatida boigan Eron asirlarini sotib olib va boshqa vajhlar ilan olib, ikki yuzga yaqin jamlab, inglis tartibida nizomlik askar tartib qilib va boshqa urush asboblarini xozirlab, otlarg‘a ta iim berib, adadi oz b o isa ham yaxshi muntazam askar ahdos qildi... Abdusamadg‘a noiblik rutbasi berilib, amir Nasrullo nazdida maqbul, g‘oyatda e ’tiborlik boidi. Bir necha zamonlardan keyin hassod va dushmanlari ko‘payib, har xil makruh tadbirlik so‘zlar ilan amir Nasrulloni oning xususidagi ixlos va muhabbatini qaytarib (noibning asosiy aybi Qo‘qonda amirga maslahat koisatishga ju r‘at etgani ekanligidan muallifning xabari yo‘q chamasi), oxir to‘pxona rayosatini bir nodon, johil sarkardag‘a topshurub, Abdusamadni oning farmonig‘a qo‘ydi. Abdusamad bu ishdin g‘oyatda oru nomus qilib, nihoyatda ko‘ngli ranjib, oralarida kudurat paydo boiub, amiming yamon niyatidin xavfu taloshg‘a tushub, Buxorodan qochmoq fikri ilan Shahrisabz hokimi ilan axdu paymon qilib, amir Nasrulloning Shahrisabz urushida Abdusamad o‘z tabaqasi va to‘plari ila amirdin ko‘b ilgari ketganlikdin amir vahima qilib, to'xtamoqqa amr berib, kishi yuborsa ham quloq solmay ketib turg‘omda, amir ketidin askar yuborub, Shaxrisabzg‘a yaqin kelganda muhoraba qilib, olib qaytib, oni zindong‘a solib, oxiri muni ham qatl qildi». 1 Бернс А. Путешествие в Бухару. М., 1850, стр. 221. Download 24.34 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|