O‘zbek mifologiyasi” fanidan yakuniy nazorat savollari

“O‘zbek mifologiyasi” fanidan yakuniy nazorat savollari

1. 
   “Mif” atamasining ma’nolari. Mif haqida umumiy tushuncha.
   

mif qadimgi odamning borliq haqidagi ibtidoiy tasavvurlari majmui bo‘lib, koinotning yaratilishi, inson, o‘simliklar va hayvonot dunyosining vujudga kelishi, samoviy jismlarning paydo bo‘lishi, tabiiy hodisalarning sabablari va mohiyati, afsonaviy qahramonlar, ma‘budlar va ilohlar to‘g`risidagi e‘tiqodiy qarashlarni o‘z ichiga olgan. Hali o‘zini tabiatdan ajratib olmagan qadimgi odam o‘z atrofidagi moddiy mavjudlikning paydo bo‘lish sabablarini mifologik tasavvurlar vositasida izohlashga, tushuntirishga harakat qilgan. Mif – qadimgi odamning voqelikka bo‘lgan ongsiz hissiy munosabati ifodasidir.M.I.Steblin-Kamenskiyning ta‘kidlashicha, ―mif – bu muayyan voqelik bayoni bo‘lib, unda hikoya qilingan voqea-hodisa nechog`lik uydirma bo‘lmasin, yaratilgan va yashab kelgan joyida u hamisha haqiqat, real voqelik ifodasi sifatida qabul qilingan. Albatta, mifni o‘rganadigan tadqiqotchi undagi uydirmaga ishonmaydi. Shuning uchun ham mif bugungi kunda haqqoniy hayotiy voqelik ifodasi sifatida anglashilmaydi. Shu tariqa tadqiqotchining mif haqidagi o‘z tasavvuri, ya‘ni ―mif – uydirmadir‖ degan qarashi yuzaga keladi. Yaratilgan va ommalashgan joyida mif aslida real voqelik ifodasi deb tushunilgan‖.

2. 
   Mif – inson dunyoqarashining ilk badiiy shakli, so’z san’atining boshlang`ich namunasi.
   

Miflar og`zaki hikoya qilishga, gapirib berishga, bayon etishga mo‘ljallanganligi sababli og`zaki nasr namunalari qatoriga kiritiladi. Ularda muayyan bir qisqa syujet bayon etiladi, mo‘‘jizaviy voqelik tafsili ustunlik qiladi. Xalq prozasining badiiy shakl tiplaridan biri bo‘lgan miflar ―asotirlar‖ nomi bilan ham yuritiladi. ―Mif‖ so‘zi aslida grekcha ―mythos – so‘z, rivoyat‖ so‘zidan olingan.O‘tmishda yashagan ajdodlarimizning olam haqidagi tasavvurlarini o‘zida jamlagan, uning dunyoqarashini ifodalagan va avloddan-avlodga etkazishga mo‘ljallangan miflarning ommalashish usullari ham turlicha bo‘lib, asosan jonli og`zaki ijro orqali, ya‘ni so‘z vositasida hikoya qilib berilgan. Ya‘ni mif – afsona janrining badiiy shakli asosida bayon etilgan.jahon folklorshunosligida og`zaki nasriy asarlar mif, afsona, rivoyat, latifa va ertak janrlariga bo‘lib tasniflanadi. L.M.Zemlyanovaning qayd qilishicha, amerikalik olimlar tabiiy hodisalar mohiyatini tushuntirish maqsadida aytilgan hikoyalarni mif, muayyan kishilar hayotida yoki aniq makonda ro‘y bergan voqea-hodisalarning bayonidan iborat bo‘lgan nasriy asarlarni afsona deb hisoblaydilar. Syujeti uydirma asosiga qurilgan hikoyalar esa ertak janriga kiritiladi.1 Aytuvchi va tinglovchining hikoya qilinayoggan voqeaga munosabati og`zaki nasriy asarlarning janr mansubiyatini belgilashda muhim o‘rin tutadi. K.Imomov to‘g`ri yozganidek, ―muayyan fakt bilan bog`liq bo‘lgan afsona aytuvchi va tinglovchi dilida nisbatan ishonch uyg`otadi. Afsona ana shu xil xususiyati bilan ertakdan farqlanadi. Chunki ergakni aytuvchi ham, tinglovchi ham doim to‘qima deb tushunadi‖.to‘qima deb tushunadi‖.Jahon va o‘zbek folklorshunosligining ilmiy-nazariy konstepstiyalariga asoslangan holda o‘zbek xalq nasri janrlarin quyidagi farqlash mezonlari asosida tasnif qilish maqsadga muvofiqdir: a)janrning funkstional-semantik qamrovi; 6) tinglovchi va aytuvchining bayoya qilinayotgan hikoyaga munosabati; v) janrning badiiylik darajasi va obrazlar silsilasining talqini; g) janrning voqelikka munosabati; d)voqelik tasvirining zamoniy talqini; e) voqelik bayonining makoniy qamrovi; yo) voqelikni bayon qilish usuli. Ana shu farqlash mezonlari asoaida o‘zbek xalq nasri janrlari mavzu doirasi, badiiylik darajasi, voqelikni talqin qilish usuli, vaqt va makon belgisi, maishiy-funkstional qamroviga ko‘ra ikki katta guruhga bo‘linadi: a) badiiy nasr janrlari – ertak, naql, latifa va lof; b) naqliyma’rifiy nasr janrlari – mif, afsona, rivoyat va og`zaki hikoya

3. 
   Mifologik tafakkurning badiiy-estetik tafakkurga o’tish bosqichlari folklor janrlari misolida.
   

Voqelikni badiiy idrok etib, an‘anaviy poetik vositalar yordamida obrazli tasvirlash badiiy nasr toifasiga mansub folklor asarlariga xos etakchi xususiyatdir.
Ertak, naql va latifalar mezoniy syujet tuzilishi, an‘anaviy ijro usuli, an‘anaviy motivlar tizimi, obrazlar silsilasi xamda, eng muximi, barqaror badiiy shaklga egaligi bilan ma‘rifiy nasrga kiruvchi folklor asarlaridan ajralib turadi. Mif, afsona, rivoyag va og`zaki hikoya esa tinglovchiga u yoki bu narsa-hodisa, mifologik qahramonlar va tarixiy shaxslar, diniy e‘tiqodlar va turli-tuman xalq qarashlari to‘g`risida ma‘lumot berish maqsadida aytiladi. Shu sababdan badiiy nasrga taalluqli bo‘lmagan va tinglovchiga muayyan axborotni etkazish maqsadida aytiladigan og`zaki hikoyalarni ―noertak janrlar‖ (ya‘ni ―neskazochnaya proza‖) deb atamasdan, ―ma‘rifiy nasr‖ nomi bilan turkumlashtirish maqsadga muvofiqdir. Garchi ma‘rifatga xizmat kilish ertak, naql singari janrlarga ham taalluqli funkstiyalardan sanalsa-da, bu janrlarning etakchi xossasi badiiylik mezonlarini belgilashga qaratilgan bo‘ladi. Xuddi shuningdek, afsona va rivoyatlar ham folklor asari sifatida badiiylikdan butunlay mustasno emas, ammo badiiy-estetik funkstiya bu janrlarning etakchi belgisi darajasiga ko‘tarilmagan. Turkiy folklorshunoslikda miflarning xalq og`zaki ijodi namunasi sifatida tasniflanishi masalasida turlicha fikrlar bildirilgan. Xususan, K.Imomov mif va og`zaki hikoya janrlarini epik turning naqliy asarlari sirasiga kiritgan bo‘lsa, 1.T.Mirzayev va O.Safarovlar mifni ―folklorning eng qadimiy janrlari‖dan biri, deb hisoblaydilar.2 A.Baymiradov ham turkman fol‘klorida mif janri mavjudligini qayd qilgan. S.Qasqabasov esa qozoq folklori og`zaki nasrining ertakdak boshqa janrlari sirasiga ―qoldiq holda saqlanib qolgan mif janri‖ni ham kiritgan.3 Mifologiyaning xalq nasri tizimida tutgan o‘rnini o‘rgangan M.Jo‘rayev esa mif, afsona, rivoyat va og`zaki hikoya janrlarini o‘zbek folklorining ma‘rifiy nasrga mansub janrlari tarzida tasniflagan.4 Mifni folklor janri emas deb hisoblaydigan olimlar esa mif badiiy ijod namunasi emas, balki olam haqidagi qadimgi tasavvurlar yig`indisidir, degan nazariyaga asoslanadilar.

4. 
   Miflar tasnifi: samoviy miflar, ibtido va intiho miflar.
   

Ajdodlarimizning olam, tabiat hodisalari va ijtimoiy hayot xususidagi qadimiy tushunchalarini o‘zida aks ettirgan miflar quyidagi turlarga bo‘linadi:
1) ibtido haqidagi miflar (olamning yaratilishi va erda hayotning paydo bo‘lishi to‘g`risidagi miflar);
2) samoviy (kosmogonik) miflar (osmon jismlari va tabiat hodisalarining paydo bo‘lishi haqidagi miflar;
3) antropogenik miflar (odamning yaratilishi va o‘tmishda yashagan deb tasavvur qilinadigan g`ayrioddiy personajlar (masalan, Gavomard, Odami Od, Hubbi, Olang`asar, Ho‘jimado‘liq, Avj ibn Unuq kabi) haqidagi miflar;
4) kult miflari (muayyan e‘tiqodiy inonchlar bilan bog`liq miflar, masalan, hosildorlik kulti, suv kulti, o‘simlik kulti, olov kulti haqidagi miflar);
5) totemistik miflar (totem-ajdod haqidagi qadimgi tasavvurlar asosida kelib chiqqan);
6) kalendar miflar (yil, oy, kun hisobi bilan bog`liq miflar - masalan, ayamajuz, ahman-dahman, chilla, to‘qson hisobi bilan bog`liq miflar);
7) o’lib-tiriluvchi tabiat kultlari haqidagi miflar (masalan, Siyovush haqidagi mifologik syujetlar);
8) animistik miflar (jon to‘g`risidagi qadimgi tasavvurlarni o‘zida mujassamlashtirgan miflar);
9) manistik miflar (ajdodlar homiyligi haqidagi miflar);
10) dualistik miflar (ezgulik va yovuzlik kuchlari o‘rtasidagi kurash hamda egizaklar kulti haqidagi asotiriy qarashlarni o‘zida aks ettirgan miflar);

5. 
   Mifologiya – miflar haqidagi fan.
   
6. 
   Animizm, totemizm, fetishizm tushunchalari va ularning folklor materiallari asosidagi tahlili.
   
7. 
   Xalq marosimlari va folklorda bu xil tasavvurlarning ko’rinishlari.
   
8. 
   Animizm asosida turuvchi shaman folklor va mifologiyasi masalalari.
   
9. 
   Xalqimiz mavsumiy marosimlarining mifologik tasavvur-tushunchalar bilan bog`liq jihatlari.
   
10. 
    Navro’z va fasllar almashinuvi bilan bog`liq boshqa marosimlar folklori genezisining tabiat miflari bilan aloqadorligi.
    
11. 
    Sust xotinning yomg`ir va suv tangrisi sifatidagi talqini.
    
12. 
    Choy momo (Chuy momo) – shamol tangrisi. O’zbeklarda shamol kultlari.
    
13. 
    Mavsumiy marosimlar lirikasi matnlarida mifologik qarashlar, motiv va obrazlar tahlili.
    
14. 
    Oilaviy-maishiy marosimlar lirikasi matnlarida mifologik tushunchalar talqini.
    
15. 
    So’z va davolash magiyasiga aloqador poetik aytimlarda mifologik qarashlarning izlari.
    
16. 
    O‘zbek mifologiyasida “Hayot suvi” tushunchasi izohi.
    
17. 
    O‘zbek mifologiyasida dev obrazi.
    
18. 
    Navro‘z bayrami bilan bog‘liq afsonalar.
    
19. 
    Mifik ot obrazining dostonlardagi badiiy talqini.
    
20. 
    Qadimgi turkiy yozma manbalardagi Umay ona obrazi.
    
21. 
    Erlikxon mifologik obrazlari talqini.
    
22. 
    O‘zbek mifologiyasida “Hayot daraxti” tushunchasi izohi.
    
23. 
    O‘zbek mifologiyasida “Tog‘” obrazi.
    
24. 
    O‘zbek mifologiyasining qadimgi manbalari.
    
25. 
    O‘zbek mifologiyasida antropomorf obrazlar.
    
26. 
    O‘zbek mifologiyasi zoomorf obrazlar.
    
27. 
    Xalq dostonlarida mifologik qatlam.
    
28. 
    O‘zbek mifologiyasida “olam”larning qavatlanishi.
    
29. 
    O‘zbek mifologiyasi va adabiy jarayon.
    

Folklor, mif va yozma adabiyot mushtarakligi. Bu uch tushuncha bir-biri bilan
chambarchas bog‗liq. Chunki mifologik qarashlardan folklor kelib chiqqani kabi,
yozma adabiyot ham, o‗z navbatida, har ikkalasi bulog‗idan hali-hanuz suv ichib
keladi. Jahon adabiyotida mif va folklorda aks etgan g‗oyalarga suyanib, ulardan
ta‘sirlanib yozilgan asarlar ko‗p. Homerning ―Iliada‖ va ―Odisseya‖si, Esxilning
―Zanjirband Prometey‖, Safoklning ―Shoh Edip‖, Evripidning ―Medeya‖,
Dantening ―Ilohiy komediya‖, Navoiyning ―Lison ut-tayr‖, Gyotening ―Faust‖,
Tomas Manning ―Sehrli tog‗‖ romani asarlarining negizida mif yotadi. Yoki
Abdulla Qodiriyning ―O‗tkan kunlar‖ romani boshqa ko‗plab ildizlar qatori,
o‗zbek xalq og‗zaki ijodidan oziqlanganligi, yozuvchining o‗z e‘tirofidan
tashqari, asarning shundoq kompoziyasiyasidan bilinib turadi. Mazkur tamoyil hozir ham o‗z ahamiyatini yo‗qotgan emas. Bugungi o‗zbek adabiyotida ham
qadimgi afsonalarga murojaat qilish tez-tez uchrab turibdi. Kengesboy
Karimovning ―Ulug’ dasht bo‗rilari‖, Xurshid Do‗stmuhammadning
―Donishmand Sizif‖ kabi romanlari, Nazar Eshonqulning ―Vola‖ kabi hikoyalarida
Sharq va G‗arb afsonalariga yangi, zamonaviy mazmun yuklashga harakat
qilingan.―Xo‗sh, zamonaviy yozuvchi nima uchun miflarga murojaat qiladi?‖
degan haqli savol tug‗iladi. Ahir, miflar qadim tafakkur shaklining mahsuli bo‗lsa,
undan keyin bashar ahli diniy va ilmiy tafakkur shakllarini bildi. Hozirda chaqmoq
chaqishi yo shamol turishini hech kim Olimp tog‗idagi ilohlarning kayfiyatiga, kun
va tunni esa bahaybat devning qo‗lini ko‗tarib tushirishiga bog‗lamaydi.
Bularning hammasiga bugungi insonning aniq ilmiy isbotlari bor. Yani ilmiy
tafakkur insoniyatni xurofotning to‗ridan xalos qildi. Lekin nega haligacha miflar
yashayapti?.. Chunki shunday miflar borki, ularning zaminida bugungi kun
muammolariga eng qisqa va eng ishonarli javoblar yashiringan bo‗ladi. Hozirda,
yuksak darajada rivoj topgan zamonaviy dunyoda ham bashariyat qarshisida
shunday shafqatsiz (javobsiz) savollar paydo bo‗lib turadiki, ularning yechimiga
eng ko‗p miflar yaqin kelishi kishini hayratlantiradi. Shuning uchun ham biz
miflarga murojaat qilamiz. G‗arbu Sharq afsonalarida talay kesishadigan nuqtalar
bor bo‗lib, ular ijod va uning tabiatini bir qadar tushunishimizga yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda, dunyoda ming yillar mobaynida bashariyat
xotirasida saqlanib kelayotgan mif va afsonalarning o‗rni, ayniqsa, san‘at-u
adabiyot uchun beqiyosdir. Dostonnavislar, dramatik va lirik shoirlar, yozuvchilar,
rassomlar, haykaltaroshlar, rejissyorlar o‗z asarlarida ushbu ma‘naviy buloqdan
qonib-qonib suv ichdilar, hanuz ichmoqdalar.

30. 
    “Devonu lug‘otit turk” asari va mifologiya.
    

Ma’lumki, baroq yoki it-qush obrazi qadimgi turkiy mifologiyada keng ishlangan arxaik personajlardan biri bo‘lganligi sababli bu obraz bilan bog`liq bir necha syujetlar shakllangan. Ana shunday mifologik syujetlardan birida qush tuxumidan chiqqan it to‘g`risidagi hikoya qilinadi. XI asrning buyuk tilshunosi Mahmud Koshg`ariy o‘zining «Devonu lug`otit turk» asarida «baroq» so‘zini izohlab, quyidagilarni yozadi: «baroq - serjun it. Turkiy xalqlar e‘tiqodiga ko‘ra, burgut qariganda ikkita tuxum qo‘yar emish. Tuxumlarning biridan o‘sha baroq otli kuchuk paydo bo‘lar emish. Itlarning eng tez yuguradigani va ovni qattiq saqlaydigani shu baroq itdir. Ikkinchi tuxumdan jo‘jasi chiqar emish. Bu uning jo‘jalarining oxirgisi bo‘lar emish».1 Demak, qadimgi turkiylarning mifologik e‘tiqodlariga ko‘ra, “baroq” so‘zi g`ayrioddiy ravishda paydo bo‘ladigan, ya‘ni burgut tuxumidan chiqqan afsonaviy it nomidir.
«Devonu lug`otit turk»da yugruk it ma‘nosida qo‘llanilgan «baroq» so‘zining lisoniy-etimologik negizi aslida «qush» ma‘nosini anglatuvchi leksemaga bog`lanadi. Chunki tungus-manjur tillaridagi “bara” so‘zi chittakka o‘xshagan qushni bildirsa, evenk va yoqut tillarida ishlatiladigan “barak” so‘zi «baliqchi qush» ma‘nosini anglatadi.
XI asrda yashagan buyuk tilshunos olim Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`otit turk» asarida mif tushunchasi «sav” so‘zi bilan ifodalangan. Bu so‘z qadimgi turkiylar tilida «xabar», «maqol», «qissa», «hikoya», «so‘z», «nutq» ma‘nolarini anglatgan («Devon», I, 122; III, 168).
Boybo‘ri eponimi aslida qadimgi turkiy urug`lardan birining nomi bo‘lib, keyinchalik epik nom, ya‘ni eponimga aylangan. Urug` yoki qabila atamalari - etnonimlarning muayyan folklor asarlaridagi epik qahramon ismi sifatida qo‘llanilishi turkiy xalqlar epik an‘analarining eng qadimiy belgilaridan biridir. Xususan, «Shajarai tarokima»da bitilishicha, o‘g`uzxonning o‘g`il va nabiralaridan har biri o‘zi sardor bo‘lgan qabila nomi bilan atalgan.
Agar Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`otit turk» asarida bo‘y//boy so‘zi qabila, jamoa, guruh ma‘nolarini anglatadi deya izoh berilganligiga1 asoslansak, Boybo‘ri - bo‘ri qabilasi yoki bo‘ri qavmi ma‘nosidagi etnik atama ekanligi ma‘lum bo‘ladi. Zero turkiy xalqlarning aksariyatida «bo‘ri» totemi bilan bog`liq etnik nomlar mavjudligi ma‘lum. Shunga ko‘ra, «boysun» so‘zi ham aslida etnonim bo‘lib, «boy» va «usun» so‘zlarining qo‘shilishidan yasalgan hamda «usun qabilasi», «usunlar yurti» degan ma‘nolarni anglatgan. «Boysun» so‘zining usun etnonimiga aloqadorligini mifologik, tarixiy va jo‘g`rofiy materiallar ham tasdiqlaydi.
Xalq tilida, shuningdek, doston va ertaklarda ham ko‘p uchraydigan “bo‘rimi, tulkimi?” aytimining kelib chiqishi ham bo‘ri totemi bilan bog`liq qarashlarga borib taqaladi. Xususan, zominlik Yorlaqab Beknazar o‘g`li aytgan «Choryor» dostonida ana shu aytimga aloqador mifologik tasavvurlar mahorat bilan epik asar matniga payvand qilinganligini ko‘ramiz. Misol uchun Odilxon tomonidan sovchi qilib yuborilgan Yulduzbek qaytib kelganida podsho bilan vazir o‘rtasida bo‘lib o‘tgan muloqotga nazar tashlaylik: «Yulduzbek ketiga qaytdi, Odilxon podshoning qoshiga etdi. Ta‘zim bilan salom berib kirdi, odob bilan qo‘l qovushtirib turdi. Odilxon podsho turib: «Ey donoyi vazir Yulduzbek, tulki bo‘ldingizmi, bo‘ri?» ‒ dedi. Unda donoyi Yulduzbek turib: «Ey podshoyi olam, sultoni bokaram, qaerda men tulki bo‘p elga kulgi bo‘lg`uvchi edim? Men bo‘ri, bo‘rining zo‘ri, yigitning piri, Suqsur oyim Odilxon podshoning yori, Odilxon podsho Suqsur oyimning eri», – dedi». Ushbu parchada qo‘llanilgan «tulki bo‘ldingizmi, bo‘ri» iborasi xalqimizning sovchilik bilan bog`liq urf-odatlarida an‘anaviy tarzda ishlatib kelingan frazeologizmlardan biri hisoblanadi. Oltinsoy tumanidagi Xo‘jaipok qishlog`ida qayd etilgan odatga ko‘ra, sovchilikdan qaytib kelgan kishilarga «Bo’rimi, tulkimi?” ‒ deb savol berganlar. Agar sovchilarning ishi bitgan bo‘lsa – «bo‘ri», mobodo qiz taraf rozi bo‘lmagan bo‘lsa «tulki» deb javob qaytarishgan.
Ma‘lum bo‘lishicha, «bo‘rimi, tulkimi?» ‒ deb so‘rash udumi g`oyat qadimiy bo‘lib, XI asrning ulug` tilshunos olimi Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`otit turk» asarida ham uchraydi. Olimning yozishicha, «biron xotin tuqqanda doyadan «Tplkyamya tug`dp azu bstrpmya?» ‒ «Tulki tug`dimi yoki bo‘rimi?» ‒ deb so‘raladi. Ya‘ni qizmi yoki o‘g`ilmi, demoqchi».2 Bo‘ri haqidagi totemistik mif va afsonalar homiy-ajdod madadiga topinish bilan aloqador magik irim-sirimlar hamda e‘tiqodiy inonchlar sifatida xalqimizning urf-odat va marosimlariga ham singib ketgan. Masalan, nurotaliklar orasida saqlangan odatga ko‘ra, odamlar biror kishining ishi yurishgan-yurishmaganligini bilmoqchi bo‘lsa: «bo‘rimi, tulkimi?» deb so‘raydi. Agar ishi yurishgan bo‘lsa, «bo‘ri», yurishmagan bo‘lsa «tulki» deb javob beradi. Birov safarga otlansa, oldidan bo‘ri chiqsa yoki bo‘ri ko‘rsa, savdo yo‘li ochiladi, ishlar o‘ngariladi, deb irim qiladilar. Turki ko‘rsa, buning aksi bo‘ladi Birov bir yoqqa borayotsa, oldidan bo‘ri chiqsa, yo‘lini «ochiq» deb, agar tulki chiqsa, yo‘lini «yopiq» deb o‘ylaydilar.1 An‘anaga ko‘ra, yo‘lga chiqqan kishiga bo‘ri uchrasa yoki bo‘ri yo‘lini kesib o‘tsa, ishi o‘ngidan keladi, deb irim qiladilar. Surxondaryo viloyatining Denov tumanidan yozib olingan ma‘lumotga ko‘ra, «agar bir shofyor yaxshi ishlab, pulni ko‘p topsa, «bo‘ri ko‘rgan ekansan» deydilar».

31. 
    Alisher Navoiy va mifologiya.
    

Qadimgi mifologik tasavvurlar va e‘tiqodiy inonchlar silsilasi xalqimiz badiiy
tafakkurining sarchashmasi bo‘lib, bu ulkan qadriyatlar tizimining epik an‘analari
yozma adabiyot taraqqiyotiga ham katta ta‘sir ko‘rsatgan. Mifologiyaning o‘zbek
mumtoz adabiyoti poetikasidagi badiiy o‘rnini belgilashda ulug` shoir Alisher
Navoiy asarlaridagi mifologemalarni tahlil qilish muhim nazariy ahamiyatga ega.
Alisher Navoiy asarlarida qayd qilingan mifologik obrazlardan biri g`ul bo‘lib, u
«dev», «dahshatli sahro maxluqi» kabi ma‘nolarda qo‘llanilgan. Xususan, shoir
o‘zining «Farhod va Shirin» dostonida yovuz Ahramanning makonini ta‘riflar
ekan:
Bo‘lub shaytonu g`ul oning vuhushi,
Firibu fitna borining xurushi,
deb yozadi. Ya‘ni bu joyning vahshiylari shaytonu g`ul – devlarning o‘zi
bo‘lib, ularning vahimali bo‘kirishdan maqsadi firibgarlik va aldoqchilikdir.
«Hayrat ul-abror»daesa bu mifologik obraz «dasht-sahro devi» ma‘nosida
qo‘llanilgan:
G`ulki ma‘vosi biyobon erur,
Gulshan aning ko‘ziga zindon erur.
G`ul obrazi o‘zbek mumtoz adabiyotida keng qo‘llanilgan poetik timsollardan
biri hisoblanadi. «Navoiy asarlari lug`ati»da g`ul so‘zi «dev», «g`uli biyoboniy»
birikmasi esa «dasht-sahro devi» ma‘nosini anglatishi qayd qilingan.
ulug` shoir Alisher Navoiy asarlarida
genetik ildizlari o‘zbek mifologiyasining qadimiy qatlamlariga borib taqaluvchi
poetik timsollar va obrazlar silsilasining butun bir tizimi mavjud. Bu esa shoir
asarlaridagi mifologizmlarning manbalari, tasnifi va badiiy vazifalarini qiyosiytarixiy jihatdan keng ko‘lamda tadqiq etish lozimligini ko‘rsatadi. Bizningcha,
Alisher Navoiy asarlarida qo‘llanilgan mifologizmlar o‘zining tarixiy asoslariga
ko‘ra quyidagi tiplarga bo‘linadi:
1. Qadimgi turkiy qavmlarning mifologik qarashlari va e’tiqodiy
ishonchlariga borib taqaluvchi mifologizmlar. Shoir asarlarida keng qo‘llangan
to’qqiz falak, yada toshi, hayot daraxti, jon qushi, hayot suvi kabi poetik
timsollarning asotiriy zamini bevosita qadimgi turkiy mifologiyadadir.
Shuningdek, shoir she‘riyatida an‘anaviy tarzda qo‘lanilgan quyosh, oy, shamol,
quyun, chaqin, yulduz kabi poetik obrazlarning badiiy talqinida ham mifologik
qarashlar bilan bog`liq turfa ma‘nolar o‘z ifodasini topgan.
2. “Avesto” mifologiyasi va uning Alisher Navoiy asarlaridagi badiiy
talqinlari. O‘lkamizda yaratilgan muhtasham madaniy qadriyatlardan biri ―Avesto‖da ajdodlarimizning ezgulik va yovuzlik kuchlari bilan bog`liq mifologik
tasavvurlari o‘z ifodasini topgan. Shoir asarlarida Axriman, Zahhok, dev, pari,
Jamshid, Bivarasp, Qayumars, ajdar, Semurg`, devbod singari mifologik obrazlar
uchraydi.
3. Islomiy e’tiqodlar bilan bog`liq mifologik tasavvurlar va afsonalarning
poetik ko’chimi natijasida yuzaga kelgan mifologizmlar. Alisher Navoiy
asarlarida uchrovchi Ko’hi Qof, Bog`i Eram, anqo, Azroil, do’zax, behisht, g`ul
kabi poetik obraz va detallarni ana shu tipga kiritish mumkin.
4. Xalqimizning o’rta asrlarda yaratilgan afsonalari va asotirlari ta’sirida
yuzaga kelgan mifologizmlar. Ma‘lumki, o‘zbek mifologiyasi taraqqiyotining
o‘ta asrlar davrida arxaik miflarning epik rivoji va folklor aloqalarining ijodiy
ta‘siri asosida o‘ziga xos asotirlar tizimi shakllangan. Avj ibn Unuq, qaqnus,
samandar, xumoy haqidagi mifologik qarashlar Alisher Navoiy asarlarida ham o‘z
poetik ifodasini topgan.

32. 
    O‘zbek mifologiyasida Xizr obrazi.
    

o‘zbek xalq ertaklari qahramonlariga yordam beruvchi afsonaviy
homiy ko‘pincha oq soqolli nuroniy mo‘ysafid, qalandar, darvesh sifatida
tasvirlanadi. Qalandar obrazi ertak qahramonining g`ayritabiiy tug`ilishi
motivining badiiy talqinida ham ishtirok etadi. Xususan, qalandar bergan olmani
eb homilador bo‘lish, qahramoiga qalandar tomonndai ism qo‘yilishn motivlari
fikrimiz dalilidir.
«Alpomish» dostoni syujetining ilk ko‘rinishlaridagi qahramonning tug`ilishi
va unga ism berilishi motivlarida homiy tipining arxaik shakli mavjud bo‘lgan,
albatta. Ajdodlar kultining epik talqini sifatida yuzaga kelgan bu mifologik
obrazning nisbatan qadimiy shakllaridan biri Xizr timsolidir.
Dostonning Berdi baxshi variantida Boybo‘ri bilan Boysari befarzand
bo‘ladilar. Ular cho‘lga chiqib, bir bo‘g`oz kiyikni tutadilar. Uni o‘ldirishga
ko‘zlarn qiymay, qo‘yib yuboradilar. Shundan so‘ng ular farzand ko‘radilar.
Ularga Xizr ot qo‘yib beradi. Xizr Alpomishga ism qo‘yarkan, «Tog`ni otib
yuboradigan polvon bo‘lsin»,- deb duo qiladi.1
Ko‘rinadiki, sahrodagi bo‘g`oz kiyikni qo‘yib yuborish - totempstik e‘tiqodlar
timsoli bo‘lsa, Xizrning ism qo‘yish marosimidagi ishtiroki epik qahramonga
homiylik qiluvchi afsonaviy ajdodlar haqidagi mifologik tasavvurlarning badiiy
talqinidir.. «Xizr doimiy barhayotlik, o‘lmas tabiat va suv timsolidir. Ertak va
dostonlarda bu mifik homiy adashgan yoki mushkul vazifani bajarishni o‘z
zimmasiga olgan botirlarga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatuvchi, zarur paytda panohiga
oluvchi sahro egasi, qahramon xarakterini to‘ldiruvchi muhimobrazlardan biridir.2
«Alpompsh» dostonining Bekmurod Jo‘raboy o‘g`li variantida Xizr
xuddi shunday homiy sifatida epos qahramonining xarakterini badiiy talqin
qilishda bevosita ishtirok etadi. Dostonda tasvirlanishicha, Boybo‘rining tushiga
Xizr bobo kiradi-da: «E, Boybo‘ri-biy, duoying mustajab bo‘ldi. Boshingga davlat
ustiga davlat qo‘ndi. Ko‘nglingdagi maqsading bo‘ldi. Xudo farzand berdi. Bir
o‘g`il, bir qiz berdi. Bir joyida nishonalik, o‘g`lingning ismini Oqmuhammad
arslon qo‘yasan», - dedi. Xizr bobo nazardan g`oyib bo‘ldi».
Xizr epik qahramonshshg g`ayrioddiy tug`ilishini bashorat qiluvchi
sifatidagina emas, balki uning doimiy hamrohi, homiysi vazifasida ham
tasvirlanadi. Xizr hamisha Alpomishdan xabardor bo‘lib, unga madad berib turadi.
Xizr obrazining homiy personaj sifatida tasvirlanishi qadimgi
turkiylarning qabila homiysi, shomon, shuningdek, qut-baraka, sog`lik va omad timsoli deb qaralgan ajdodlar (vafot etgan ota-bobolar) kultiga sig`inish bilan bog`liq animistik tasavvurlari asosida shakllangan mifologik obrazdir.

33. 
    Demonologik obrazlar haqida gapiring.
    
34. 
    Mifologik tafakkurning badiiy-estetik tafakkurga o‘tish jarayoni.
    
35. 
    Maqollarda mifologik dunyoqarash ifodasi.
    
36. 
    Mif va qo‘shiq.
    
37. 
    Xalq ertaklarida mifologik qatlam.
    
38. 
    Miflar tasnifi: samoviy miflar, ibtido va intiho miflar.
    
39. 
    Xalq qo‘shiqlarida mifologik qatlam.
    
40. 
    Mif turlari haqida ma’lumot bering.
    
41. 
    Alpomish” dostonidagi obrazlarning mifologik genezisi.
    

hikoya qilishlaricha Ernazar Baxshi Buxoro Amiri Nasrullo huzurida «Alpomish» dostonidan olti kuy kuylagan emish. Bunda u qalmoqlar qo`lida tutqunda yotgan qahramonning Boychibor tulpori yordamida qutqarilishini yangidan-yangi to`sqinliklar qo`shib, cho`za bergan emish. Oxiri sabr-toqati qolmagan Nasrullo o`zining janga minadigan otini egarlatib, shoir ro`parasiga bog`lagan emish. Buni faxmlagan xushyor shoir shu epizodni dostonga kiritib, go`yo amirning oti Alpomishni qutqarishga jo`nagan va uni shu ot qutqargan qilib ko`rsatgan, shu bilan birga dostonning keyingi epizodlarini siqib, asarni tez tugatgan emish.
«Alpomish» dostoni mashhur xalq qahramonlik eposidir. «Alpomish» qahramonlik, vatanparvarlik, xalqlar do`stligi, birodarlik, chin sevgi va sadoqatni kuylovchi dostondir. Bu doston qadim zamonlarda vujudga kelib, asrlar davomida xalq baxshilari, shoirlar tomonidan kuylanib, takomillashib bordi. Bu doston xalq baxshilarining sevib kuylaydigan asardir. Birorta o`zbek baxshisi yo`qki, «Alpomish» dostonini zavq-shavq bilan kuylamagan bo`lsin. Shuning uchun «Alpomish» dostoning o`zbek shoir va baxshilari tomonidan kuylanib kelgan va fol’klorshunoslikka yozib olingan 30 dan ortiq varinati bor. 1

Ana shu varintlari orasida eng mukammali va badiiy jihatdan pishiq ishlangani Fozil Yo`ldosh o`g`lidan yozib olingan variantdir. Bu variant 1939 yilda Hamid Olimjon so`zboshisi bilan chiqdi. «Alpomish» dostoni turkman, qozoq, qoraqalpoq va boshqa xalqlarda ham «Alpomish» dostoning turli variantlari bordir. «Alpomish» dostonining kurtaklari, patriarxal qabilalar hayotiga borib taqaladi. Dostonda ibtidoiy jamoa tuzumining emirilishi, sinfiy ziddiyatlarning chuqurlashuvi, qabila kambag`allarining qul qilinishi hamda feodal munosabatlarining shakllanishi tasvirlangan. Ilmiy adabiyotlarda «Alpomish» dostoni XVI asrda to`la shakllangan deb ko`rsatiladi. 2

Ammo, Alpomish qaysi davrda yaratilgan bo`lmasin, unda xalq tarixi va kurashi, ozodlik uchun intilishi, xalq urf-odatlari o`zining yorqin badiiy ifodasini topgan.

«Alpomish» dostonining Fozil Yo`ldosh o`g`li og`zidan yozib olingan varianti eng mukammali, o`zbek va boshqa halqlari kitoblari orasida mashhuri hisoblanadi. Shuning uchun biz quyida ana shu Fozil shoir variantining qisqacha syujetini keltirish va shu xaqda fikr yuritishni lozim ko`rdik.

Qadim zamonlarda o`n olti urug` Qo`ng`irot elida Dobonbiy degan o`tgan ekan. Dobonbiydan Olpinbiy ismli farzand tug`ilibdi. Olpinbiydan esa ikki o`g`il paydo bo`libdi. U kattasiga Boybo`ri, kichigiga Boysari deb ism qo`yibdi. Dobonbiy o`z mamlakatining boyligini ikkiga bo`lib, uni Qo`ng`irot va Boysun deb ataydi. Biriga katta o`gli Boybo`rini, ikkinchisiga kichik o`g`li Boysarini xukmdor etib tayinlabdi. Boybo`ri bilan Boysari farzand ko`rmaydi. Hatto to`yda odamlarning gapini eshitadilar. Ular farzandsizlikdan eziladilar. Nihoyat Boybo`ri bilan Boysarining xotinlari xomilador bo`ladilar. Boybo`ri o`g`il ko`radi ismini Xakimbek qo`yadi. Boysari esa qizlik bo`ladi, ismini Barchin qo`yadi. Aka-ukalar farzandlarimiz voyaga etsa quda bo`lamiz deb ahd qilishadi. Xakimbek yoshligidanoq pahlavon bo`lib o`sadi, atrofdagilar uni pahlavon ya’ni «alp» deb atay boshlaydilar. Barchin ham go`zallikda, aql-idrokida yagona bo`lib o`sadi.

Kunlarning birida Boybo`ri bilan Boysari o`rtasida nizo kelib chiqadi. Buning sababi Boybo`rinng o`z ukasi Boysaridan zakot talab qilishi edi. Akasiga zakot berishni istamagach Boysari o`z urug`i bilan qalmoq eliga panoh izlab ketadi. Yo`lda Boysari chorvasi qalmoqlarning ekin erlarini payhon qiladi. Bundan qattiq g`azablangan Qalmoqshoh Boysariga dushmanlarcha munosabatda bo`ladi. Qalmoqshohning 90 alp yigiti bo`lib, Barchinga oshiq bo`lib qoladilar. Zo`ravonlarcha sovchi yuboradilar. Mana shunday bir paytda Barchin qalmoq xukmdorining zo`ravonligiga qarshi o`zini qutqarish uchun harakat qiladi. Otasining mushkul ahvolga tushib qolganligini ko`rib, o`z talantini ishga soladi. Qalmoqlardan qutilish yo`lini izlaydi. Shu maqsadda 4 shart qo`yadi. Shart bajargan kishiga xotin bo`lishga tayyor ekanligini bildiradi. Shartlarning birinchisi ming qadam joydan tangani urish, ikkinchisi 90 alpni kurashdan engib chiqish, uchinchi kamon otganda yoyi sinmaslik, to`rtinchisi poygada o`zish edi.

Lekin, Barchin Alpomishni sevardi. Shuning uchun u Alpomishga xabar yuboradi. O`zining ahvoli va shartlarini bildiradi. Alpomish xabarni eshitgach, qator sarguzashtlardan so`ng qalmoqlar yurtiga etib keladi, Qorajon bilan do`stalashadi. Alpomish bilan Qorajon bir taraf, alplar bir taraf bo`lib kurash boshlaydilar. Barchin qo`ygan shartlarni bajargach yana bir qancha sarguzashtlardan so`ng o`z yurti Qo`ng`irotga Barchinni olib qaytadi. Murod-maqsadiga etadi.

Biroq shuni alohida ta’kidlash kerakki, «Alpomish» dostoni turli baxshilar tomonidan turlicha kuylangani sababli, uning syujetida turli xarakterdagi o`zgarishlar mavjud. Bir variantga mavjud bo`lgan epizod ikkinchisida tushib qolgan yoki boshqacha planda berilgan. Hatto ma’lum tarixiy sharoitga xos bo`lgan ayrim yangi voqealar kirib qolgan. Ayrim obrazlar bir asarda bir xil talqin qilinsa, ikkinchisida ikkinchi xil beriladi. Jumladan, Barchin shartlari ba’zi varantlariga 2 ta ayrimlarida 3 ta xolos. Dostondagi voqea-hodisalar Boysun va Qo`ng`irotda yuz berganligi aniq aytiladi. Qo`ng`irot qabilasi eng qadimgi qabilalardan bo`lib, u o`zbek, qozoq, qoraqalpoq va turkmanlarning urug`laridandir. Qo`ng`irot qabilasi asosan chorvachilik bilan shug`ullangan ular Amudaryo yoqasi va Boysun ko`li atrofida ko`chmanchilik bilan hayot kechirishgan. Dostonda tasvirlangan poyga o`tkazilgan joy Boboxon tog`i Termiz yaqinidadir. «Alpomish» dostonning boshqa xalqlarda mavjud bo`lgan variantlarida ham Amudaryo yoqasi, Boysun atrofi qayd etiladi. Bularning barchasi «Alpomish» dostoni Surxandaryo territoriyasida yaratilganligi va boshqa joylarga ham tarqalib shuhrat qozonganini ko`rsatadi.

«Alpomish» dostoni uzoq zamonlardan buyon aytilib kelingani uchun ham unda turli davrlarga xos ijtimoiy sinfiy munosabatlar o`z aksini topgan. Umuman qabilaga, elga samimiy muhabbat, dushmanga g`azab va nafrat, mardlik va fidokorlik, oila baxti, samimiy sevgi, do`stlik va sadoqat, inson va adolat, osoyishtalik va farovonlik uchun kurash dostonining etakchi g`oyaviy leytmotivini tashkil qiladi.Bu g`oyaviy motivlar dostonning bosh qahramonlari Alpomish va Barchin sevgisi sarguzashtlari fonida tashkil etiladi. Dostonda, shuningdek, Qaldirg`och, Qorajon, Toychaxon, Surxayil kampir, Ultontoz va Ko`kaldosh obrazlari yaratilganki, bularning har biri asar syujeti va kompozitsiyasida muayyan estetik maqsadni ochishdan katta o`rin tutadi. Bu obrazlar voqealarning rivojlanishi bilan birga o`sib, taraqqiy etib boradi, har bir obraz o`ziga xos xususiyatni gavdalantiradi.

«Alpomish» dostoni ko`p asrlar davomida baxshilar tomonidan kuylanib xalqni mardlik, qaxramonlik, insonparvarlik, vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda muhim rol’ o`ynab kelmoqda. «Alpomish» dostonidan ilmiy jihatdan o`rganish asosan Ulug` Oktyabr’ sotsialistik revolyutsiyasidan keyin boshlandi. Bu sohada G`ozi Olim Yunusov, X.T.Zarifov, M.Zarifov, M.Afzalov va boshqalarning xizmati kattadir. «Alpomish» dostonini ilmiy asosda nashr etish va o`rganish 30-yillarning oxirida boshlandi. Bu sohada ayniqsa X.Olimjon va X.T.Zarifovlar tashabbus ko`rsatdilar. Ammo 50-yillarning boshlarida ayrim adabiyotshunoslar xalqimiz asrlar davomida qadrlangan, sevgan asarlariga, jumladan, «Alpomish» dostoniga shubha bilan qaray boshladilar. «Alpomish» dostoniga nigilistlarcha munosabatda bo`lib, uning xalq asari ekanligini inkor eta boshladilar. Jumladan, A.Abdunabiev va A.Stepanovlar «Alpomish» dostoni xaqida yozgan maqolalarida 1 vul’gar sotsiologizm zaminiida turib, eposning motivlari yaratilgan davrdan uzib olinib talqin qildilar va xalqqa qarshi, reaktsion deb e’lon qildilar.

Ammo ilmiy jamoatchilik dostonga nisbatan bo`lgan bunday qarashlarni qattiq qoraladi. Ayniqsa, 1954 yil iyul’ oyida Moskvada SSSR xalqlari eposini o`rganish masalalariga bag`ishlanib o`tkazilgan kengash katta ahamiyatga ega bo`lgan. Kengashda A.K.Borovkov, X.T.Zarifov, O.Valitova va boshqalar «Alpomish» dostonlarining xususiyatlarin ob’ektiv, ilmiy jihatdan to`g`ri talqin qilib berdilar, dostonga nigilistlarcha munosabatni qattiq tanqid qildilar. Respublika matbuotida ham «Alpomish» dostoni to`g`risida munozara va mulohazalar chiqa boshladi. Ana shu munozarani 1956 yilda adabiyotshunoslar N.Shukurov, S.Mirzaev va X.Doniyorov boshlab berdilar. «Sharq yulduzi» jurnalining 1956 yilning 2-sonida ularning «Alpomish» dostoni xaqida» nomli katta maqolasi chiqdi. Avtorlar o`z maqolasida A.Abdunabiev va A.Stepanovlar «Alpomish» dostoning g`oyaviy mazmuni buzib talqin qilinganliklarini konkret faktlar bilan asoslab berdilar. Dostonning g`oyaviy asosini qahramonlik, insonparvarlik, vanparvarlik, vafodorlik, samimiy do`stlik kabi olijanob ideyalar tashkil qiladi deb to`g`ri baho berdilar.

1956 sentyabrda Toshkentga fanlar akademiyasining A.M. Gor’kiy nomidagi jahon adabiyoti instituti va O`zbekiston SSR fanlar akademiyasining A.S.Pushkin nomidagi til va adabiyot instituti tomondina «Alpomish» eposi muhokamasiga bag`ishlab o`tkazilgan regional kengashda dostonning g`oyaviy mazmuni, uning badiiy, xalqchil xususiyatlari haqida qimmatli fikrlar aytadi. Bu kengashda 20 ta doklad tinglandi. Kengash faqat «Alpomish» dostonini o`rganish uchun emas, balki umuman sovet fol’kloristikasini o`rganish va tadqiq qilishda muhim rol’ o`ynaydi.

42. 
    Qadimgi turkiy mifologik obrazlar.
    

Qadimgi turkiy yozma manbalardagi mifologik obrazlar tahlili. Umay ona, Erlik xon obrazi talqinini keltiring.
Dunyodagi barcha mifologiyalarning manbai dostonlar deb nomlanadi. Ulardan ba'zilari jamoatchilik tomonidan to'plangan afsonalar bo'lsa, boshqalari afsonalardir. Boshqa miflarda bo'lgani kabi, turk mifologiyasi ham kelib chiqishi epiklardan kelib chiqqan.
Shu bilan birga, turk dostonlaridagi odamlarning tarixdagi haqiqiy odamlar bilan aniqlanishi turk dostonlari Mitos emas degan umumiy xatoga olib kelganligi kuzatilmoqda.
Ayniqsa, ushbu mavzu bo'yicha tushuntirish berish uchun, mifologiya nima va nima emasligini o'rganish kerak. Ushbu tadqiqotlar natijalariga ko'ra; Tarixda biz biladigan odamlarning afsonalari saga deb nomlanadi.
Mifologiya, tarixda qayd etilmagan va buyuk qahramonlarni o'z ichiga olgan tabiiy xususiyatlarga insoniy xususiyatlarni berish deyiladi. Ushbu bayonotga ko'ra, boshqa turk dostonlari, masalan, Oltoy-Yoqut turklarining "Yaratilish dostoni", "Hunlar O'g'uz" dostoni, "Go'kturk", "Ergenekon" va "Bo'rkurt" dostonlari umuman turk mifologiyasidir.

Turk mifologiyasi dunyoda yaxshi ma'lum bo'lgan Yunon mifologiyasi kabi bitta afsona atrofida rivojlanmagan turli xil afsonalardan iborat. Aslida ularning barchasi o'xshash afsonalar. Sizga bugungi afsonalarning eng taniqlilarini aytib bermoqchiman.

Turk mifologiyasi - Yaratilish

Turli xil yaratilish afsonalari mavjud bo'lsa ham, ular Oltoy turklarining eng mashhur va eng katta afsonalari. Oltoy turklari uzoq vaqt mo'g'ullar hukmronligi ostida bo'lganligi sababli, Oltoy ijodining afsonasi mo'g'ul ta'siriga ega deb o'ylash mumkin; ammo mo'g'ul dinida izlar yo'q, ammo Eron madaniyatining ta'siri yanada aniqroq ko'rinadi.
Buning sababi shundaki, Go'ktürk davridan oldin turklar orasida Eron ta'siri va Eron bilan madaniy aloqalar mavjud edi. Bundan tashqari, Oltoy yaratilish eposining ta'siri - bu manichaeizm dini. Ammo bunga eng muhim ta'sir shundaki, u qadimgi O'rta Osiyo urf-odatlari va e'tiqodlari bilan birlashtirilgan.
Turk mifologiyasida, Oltoy ijodining afsonasi juda ko'p turli xil ma'lumotlarga ega. Ushbu afsonaga ko'ra, butun koinotning yaratilishida faqat ikkita mavjudot mavjud. Bu xudolar Ulgen va Erlik. Dasturda koinot hech narsa bo'lmaganda, yaxshilik timsoli Ulgen xudosi va yovuzlik timsoli Erlik uchar edi.
Turk mifologiyasi
Yaratilishning Oltoy dostonining boshqa talqiniga ko'ra, Ulgen buyuk Xudo emas edi. Ma'lumki, u Xudo Ulgen oldida Kayra xon bo'lgan butun koinotning yaratuvchisi bo'lgan. Kayra xon osmonning o'n ettinchi qavatida joylashgan. Ushbu ma'lumotlarga asoslanib, Ulgen osmondagi uchta buyuk Xudodan biri sifatida tilga olinadi. Yaratilish kuchi Ulgenga ona Ona, ayol ruh tomonidan berilgan edi.
Ulgen va Erlik
Agar biz boshqa rivoyatga qaytsak, Ulgan, yaxshilik Xudosi; oy, quyosh va yulduzlar ustida yashash. U osmonning o'n oltinchi qavatida yashaydi. Oltin darvozali saroyi va oltin taxti bo'lgan Ulgen ko'pincha odam sifatida tasvirlangan. Ulgenda ko'plab sifatlar mavjud.
Namozlarda Oq porloq, Yorqin Hakan, Shovqinli, Kaustik, Chaqmoq kabi iboralar aytilgan. Şimşekchi iborasi Yunon mifologiyasidan Zevsni eslatishi mumkin. God Ulgen inson va dunyoni yaratishda etakchi rol o'ynaydi. U osmonlar va quyoshni yaratdi. U atmosfera tadbirlarini tashkil qiladi va yulduzlarni boshqaradi. Ulgenning etti o'g'li va to'qqiz qizi bor.
Xuddi shu afsonaning boshqa rivoyatiga ko'ra, koinot paydo bo'lishidan oldin Ulgen bilan birga bo'lgan Erlik ularning ba'zilarida Ulgen tomonidan yaratilgan. Ammo turk mifologiyasidagi barcha dostonlarda Erlik shaytondir. Ba'zan u do'zaxda, ba'zan osmonning beshinchi yoki to'qqizinchi qavatida o'tiradi. Bu har qanday yovuzlikning doimiy belgisidir. Xudo Ulgenga doimiy qarshilik ko'rsatmoqda. U temirda, qilich va qalqon bilan, odatda buqa ustidagi odam qiyofasida tasvirlangan. Erlikning 9 o'g'li va 9 qizi bor. Turklar tomonidan Islom qabul qilingandan keyin Erlik asosan Shayton va Jin kabi mavjudotlar bilan birlashtirildi.
MUHIM: Turk mifologiyasida yangi yil va qarag'ay daraxtlarini bezatish an'anasi Oltoyning yaratilish dostonida koinotning yaratilishi va birinchi xudolar shu tarzda rivojlangan bo'lsa-da, boshqa xudolar va ma'buda afsonalari turli xil afsonalar bilan aralashtirib yuborilgan.
Turk mifologiyasining xudolari Umumiy taniqli turk mifologiyasi bu Xudo, ma'buda va muqaddas ruhlardir; U Yenisey yozuvlari, Go'kturk afsonalari, Yoqut turklari afsonalari va Oltoyning yaratilishi haqidagi afsonalardan olingan. Ushbu xudo ma'budalari va muqaddas ruhlarning ba'zilari taniqli;
Oltoy - Yaratilish eposiga ko'ra odamlarni himoya qiladigan ruhning nomi. U suv, oy va quyosh qismlaridan yaratilgan. U odamlarni himoya qiladi va ular orasida yashaydi. Uning burgutlardek yaxshi ko'zlari bor. U Ulgenga xizmat qiladigan ruhlardan biridir. Uning vazifasi odamlarga uning hayotida bo'lishi mumkinligini bilishdir. Karlik deb nomlangan ruh Suylaning eng yaxshi do'sti hisoblanadi. rohatini ko'radi Suv bilan paydo bo'ladigan narsa bu xuddi shu vazifani bajaradigan jondir. Tutun bilan paydo bo'ladi.

UTKUCI (UTKUCI)

Xudo Ulgenga taqdim qilingan qurbonlikni qabul qiladigan, osmonda shamanni kutib olgan va Ulganga o'z xohish-istaklarini etkazadigan muqaddas ruhdir. U o'z yo'lida shamanga hamroh bo'ladi. Ism genialga mos keladigan narsani anglatadi.
YO KAN
Bu dunyodagi eng qudratli xudolardan biridir. U dunyoning markazida, Ulgenning uyiga etib borgan deb taxmin qilingan qarag'ay bor. Bu hayvonlar va tabiatning himoyachisi. Katta olxa daraxtlarida o'tirgan va bo'ron shaklida yashil hududlarni kezib yurgan deb ishongan bu xudo tabiatga etkazilgan zarar uchun juda achinarli ohangda qichqirdi.

TALAY QON (YAYIK XAN)

Talay Kan dengizlarning hukmdori, o'liklarning himoyachisi va er yuzidagi barcha suvlarning xudosi. Uy o'n ettita dengizning tutashgan joyida joylashgan. Yunon mifologiyasida Poseidonga mos keladi.
AYIZIT
Yoqut turklarida bolalarni himoya qiladigan, bolalar tug'adigan va yangi tug'ilgan ayollarning yordamiga ishonadigan mifologik shaxs. U osmondagi sutli ko'lga borib, u ko'ldan bir tomchi suv va sutni bolaning tomog'iga olib keladi. Bu tomchi bolaning ruhi va ruhidir.
Shunday qilib, ushbu ma'buda kuchi tufayli bola hayotini boshlaydi. Homilador ayol tug'ilish arafasida osmondan tushadi va homilador ayolning tug'ilishidagi og'riqlarni engillashtirish uchun uning yonida to'xtaydi, deb ishoniladi. U oqqush qushi va muqaddas rang bo'lgan oq kran bilan tasvirlangan.
Umay
Umay ma'buda to'g'risidagi ma'lumot Go'kturk yozuvlaridan olingan. Turk mifologiyasida Umay haqida turli xil dostonlar mavjud. Yoqut turklarining mifologiyasida Ayizitga o'xshash narsa. U ko'p joylarda ayollar, bolalar va tabiatni himoya qiladigan va erni unumdor qiladigan ma'buda sifatida tasvirlangan.
Anadolu turklarida, "al taxtasi asi" deb nomlangan onalik ayollari o'z farzandlarini o'g'irlab ketishgan deb hisoblangan Umayning xotini tomonidan himoya qilingan deb ishonishgan.
U ona tabiat deb ham yuritilgan bo'lsa-da, u asosan ozarbayjon turklari orasida Humay sifatida ifodalangan. Ba'zi manbalarda u Ulgen bilan birgalikda dunyoni yaratishda ishtirok etadi. Huma qushi u bilan ko'plab motivlarda sodir bo'lgan.
Turk mifologiyasining elementlari boshqa mifologiyalardagi afsonalar singari aniq va tartibli emas. U tarqoq va shamanistik elementlardan iborat.

43. 
    Mif, din va adabiyot.
    

Mifologiya — muayyan xalq tomonidan yaratilgan mifologik tasavvurlarning izchil tartibga solingan tizimi, asotirlar majmui. Mas, yunon M.si, hind M.si, oʻzbek Mifologiya Insoniyat maʼnaviy taraqqiyotining ilk bosqichi sifatida muhim amaliy ahamiyat kasb etgan M. ibtidoiy madaniyatning negizi, olamni idrok etishning asosiy vositasi, badiiy tafakkurning ibtidosi hisoblangan. M.ning asosini kad. odamning koinot, tabiat, inson, samo jismlari, narsa va hodisalarning paydo boʻlishi haqidagi asotirlar tashkil etadi. M.ning arxaik qatlami quyosh, oy va yulduzlar toʻgʻrisidagi shamsiy, qamariy va astral miflar, olamning paydo boʻlishi haqidagi samoviy miflar, odamzotning yaratilishi haqidagi an-tropogenik miflar, qad. eʼtiqodiy qarashlarni oʻzida ifoda etgan totemistik, animistik va kult miflaridan tashkil topgan. Dehqonchilik madaniyati yuksak darajada rivojlangan hududlarda esa tabiiy-ik/shmiy oʻzgarishlarning ramziy-metaforik talqinlari asosiga qurilgan taqvimiy (kalendar) miflar va ulibtiriluvchi tabiat kultlari haqidagi miflar keng tarqalgan. Xususan, Osiris (Qad. Misr), Adonis (Finikiya), Dionis (Yunoniston), Siyovush (Oʻrta Osiyo) haqidagi mifologik syujetlar shu tariqa yuzaga kelgan. Oʻzining ilk tarak,qiyot bosqichida eng sodda ibtidoiy ishonchlardangina iborat boʻlgan M. insoniyat tafakkurining tadrijiy rivoji davomida olam, jamiyat va tabiat haqidagi asotiriy syujetlar, mifik obraz va tasavvurlar silsilasini oʻz ichiga olgan mukammal tizimga aylangan. Ijtimoiy ongning animizm, totemizm, fetishizm kabi qad. shakllari M. bilan chambarchas bogʻliq. Ibtidoiy dunyokarash tizimi sifatida shakllangan M. qad. diniy eʼtiqodlarning ilk kurtaklari, ajdodlarimizning falsafiy, axlokiy va ijtimoiy qarashlari, olam va odam hayotiga doyr eng sodda ilmiy talqinlar, voqelikni ongsiz-hissiy anglash asosiga qurilgan ramziy-metaforik obrazlar, shuningdek, soʻz sanʼ-ati, marosimlar tizimi va mifologik tafakkurning turli xil shakllarini oʻz ichiga kamrab olgan. U kad. odamning borliq olamni idrok etishga doyr tasavvur va qarashlarini oʻzida jamlagan izchil tizim sifatida ibtidoiy mafkuraning yetakchi gʻoyasi boʻlib xizmat qilgan. M. ibtidoiy insonning ilmiy, diniy, falsafiy va badiiy karashlarini oʻzida mujassamlashtirgan sinkretik hodisadir. Shu bois M. folklor, yozma adabiyot, sanʼat va maʼnaviy qadriyatlarning shakllanishi uchun ilk zamin vazifasini oʻtagan;

2) miflarni tadqiq etuvchi, oʻrganuvchi fan, mifshunoslik. Mifologik tasavvurlar mohiyatini anglash va ularni ilmiy talqin qilishga boʻlgan ilk urinishlar antik davr olimlari tomonidan amalga oshirilgan. Xususan, Platon asotirlarni falsafiyramziy nuqtai nazardan talqin qilgan boʻlsa, yunon faylasufi Evgemer (miloddan avvalgi 3-asr) mifik obrazlarni oʻtmishda yashab oʻtgan real tarixiy shaxslarning timsoliy ifodasi deb bilgan. 19-asrning 1-yarmida Germaniyada "mifologik maktab" yuzaga kelgan. Mifologik maktabning nazariy asoslari nemis filologlari aka-uka Ya. va V. Grimmlarning "Nemis mifologiyasi" kitobida bayon kilingan. Ular xalq ertaklarini tax.lil qilish jarayonida qad. mifologik tasavvurlarning epik syujetlar tarkibidagi qoldiklarini aniqlashgan va hindevropa xalqdari M.si yagona negizga borib taqaladi, degan muhim ilmiy xulosaga kelishgan. Ana shu nazariyani rivojlantirgan A. Kun, V. Shvars, V. Mannhardt (Germaniya), M. Breal (Fransiya), M. Myuller (Angliya), F. I. Buslayev, A. N. Afanasyev, O. F. Myuller, A. A. Potebnya (Rossiya) kabi olimlar miflarni qiyosiy tadqiq etishgan. Keyinchalik jahon mifshu-nosligida koʻplab yangi ilmiy yoʻnalishlar yuzaga kelgan. Xususan, ingliz qiyosiy etnografiyasining yutuklari asosiga qurilgan "antropologik maktab" (E. Taylor, E. Lang , G. Spenser, J. Freyzer); mif va marosimlarni oʻzaro uzviyliqda tadqiq etgan kembrijlik mifshunoslarning "ritualistik maktab"i (D. Harrison, F. M. Kornford, A. B. Kuk, G. Marri); ibtidoiy madaniyatning ruhiy asoslarini oʻrgangan fransuz etnologlarining "ijtimoiy maktabi" (E. Dyurkgeym, L. Levi-Bryul); mifologik tafakkurning intellektual hodisa sifatidagi oʻziga xosligini yoritib bergan "simvolistik maktab" (E. Kassiyer, V. Vundt, K. G. Yung—Germaniya); "strukturual maktab" (K. Levi-Stross—Fransiya) vakillarining asarlarida miflar turli nuqtai nazardan taxdil kilingan. Oʻzbek M.si esa Gʻ. Akramov, B. Sarimsoqov, T. Haydarov, T. Rahmonov (mif va epos), M. Joʻrayev, Sh. Turdimov (oʻzbek M.sining obrazlar silsilasi va genetik asoslari), Sh. Shomusarov (oʻzbek va arab M.sining qiyosiy tahlili) kabi olimlar tomonidan tadqiq etilgan.[1]

Oddiydan tashqari kuchlar sehrni ham, dinni ham o'z ichiga oladi. Shu munosabat bilan, bu ikki hodisa o'rtasidagi munosabatlar haqida savol tug'iladi, ularning har biri muqaddas bilan muloqot qilish bilan tavsiflanadi. Tafsilotlarga kirmasdan, shuni ta'kidlaymizki, sehr - bu shaxs manfaatlariga mos keladigan va axloqiy baholash bilan bog'liq bo'lmagan aniq maqsadlarga erishish yo'lida maxsus texnikalar, sehrgarlik yordamida shaxssiz kuchni manipulyatsiya qilish. Uning samaradorligi marosim sehrli harakatlarini bajarishning to'g'riligiga, an'anaga rioya qilishga bog'liq.
Sehrgarlik inson faoliyatining stereotiplari bilan bog'liq bo'lib, inson faoliyatining diniy ratsionalizatsiyasi boshqa kontekstda - mavjud bo'lganda amalga oshiriladi.
endi an'analar bilan to'liq ta'minlanmaydi va dunyoga quyilgan shaxssiz kuchdan muqaddas narsa nopok dunyodan baland ko'tarilgan ilohiy shaxsga aylanadi.
Shu bilan birga, sehr va din o'rtasida tizimli o'xshashlik mavjud - Veber "sehrli simvolizm" tushunchasini kiritganda bunga e'tibor qaratadi. Muayyan bosqichda haqiqiy qurbon, masalan, dafn marosimida, ramziy qurbon, qurbonlik hayvonining rasmi, uning tanasining ba'zi qismlari va boshqalar bilan almashtiriladi. Dinda ko'p yoki kamroq darajada marosim harakatining sehrli ma'nosi saqlanib qolgan. Shuning uchun dinni tushunish uchun diniy ramzlarning nafaqat sehrli, balki umuman diniy bo'lmagan ramzlardan farqini aniqlash muhimdir.
Agar iloh, ya'ni. hamma narsaga qodir "boshqa mavjudot" boshqa dunyoda bo'lsa, odamlar diniy hayot amaliyotini (kult faoliyati) tashkil etuvchi va maqsadi "bu dunyo" va dunyo o'rtasida bog'lovchi ko'prik bo'lib xizmat qilish bo'lgan harakatlarda bu kuchga kirishadi. "boshqa dunyo" - xudoning qudratli kuchi kuchsiz odamlarga yordam berish uchun yo'naltirilishi mumkin bo'lgan ko'prik. Moddiy ma'noda bu ko'prik "bu dunyoda" ham, undan tashqaridagi "muqaddas joylar" (masalan, cherkov "Xudoning uyi" deb hisoblanadi), vositachilar - "muqaddas odamlar" (ruhoniylar, zohidlar) bilan ifodalanadi. , shamanlar, ilhomlangan payg'ambarlar), ular hali ham bu dunyoda yashashlariga qaramay, boshqa dunyo kuchlari bilan aloqa o'rnatish qobiliyatiga ega. Ushbu "bog'lovchi ko'prik" nafaqat diniy faoliyat, balki mifologiya va mujassamlanishlar, xudolar va insonlar bo'lishga muvaffaq bo'lgan xudolarning reenkarnatsiyasi haqidagi g'oyalarda ham ifodalanadi. Vositachi - xoh u haqiqiy inson (masalan, shaman) yoki mifologik xudo-odam - "chegaraviy" xususiyatlar bilan ta'minlangan: u ham o'lik, ham o'lmasdir. "Muqaddas Ruhning kuchi" - "muqaddas harakat" ning umumiy ma'nosida sehrli kuch, lekin u ham jinsiy kuch - ayollarni singdirishga qodir.
Har bir dinning muhim xususiyati sehrga va dinga "ideal tiplar" sifatida munosabati, ya'ni. unda sehrli elementlarning mavjudligi darajasi va uning ratsionalizatsiya darajasi: ba'zi dinlarda bir nechta, boshqalarida - ikkinchisi. Shunga qarab, bu dinga xos bo'lgan dunyoga munosabat turi shakllanadi. Diniy evolyutsiyaning umumiy tendentsiyasi
Behr buni "dunyoning jozibasi" va diniy ratsionalizatsiyaning kuchayishi deb ta'riflaydi.

marosim va afsona. Ko'pgina dinlarda asosiy narsa e'tiqod emas, balki marosim harakatidir. Shunday qilib, masalan, yahudiylikda imonlilardan birinchi navbatda dogmalarni bilish emas, balki aniq, qat'iy tartibga solingan xatti-harakatlar, ko'plab retseptlar, marosimlarga rioya qilish talab qilinadi.

So'zning keng ma'nosida marosim - bu belgilangan tartibda takrorlanadigan, muntazam ravishda bajariladigan harakatlar majmuidir. Ritual harakat ijtimoiy ruxsat etilgan ramziy xatti-harakatlar shakli bo'lib, odatlardan farqli o'laroq, utilitar-amaliy maqsadlardan mahrum. Uning maqsadi boshqacha - u kommunikativ rolni bajaradi, kundalik va rasmiy hayotda ma'lum ma'no va munosabatlarni ramziy qiladi, ijtimoiy tarbiyada, nazoratda, hokimiyatni amalga oshirishda va hokazolarda muhim rol o'ynaydi. Ritual, odob-axloq qoidalaridan farqli o'laroq, chuqur qadriyat ma'nosida ishonch bilan bog'liq.
Diniy marosimlar oʻz eʼtiqodlari bilan birga “muqaddas narsalar”ga qaratilgan. Sehrli marosim, aslida, jodugarlik harakati, fitna, afsun, atrofdagi dunyo hodisalariga ta'sir qilish usulidir. Bu harakatning bajaruvchisi jamoa emas, balki shaxsdir. Sehrli marosim pragmatik yo'naltirilgan - ramziy tartibning qadriyatlariga qaraganda ko'proq "moddiy" natijaga. Sehrli harakatning ma'nosi yuqori kuchga "xizmat qilish" emas, balki inson ehtiyojlariga xizmat qilishdir.
Diniy va diniy asarlarda bu moment arxaik e'tiqodlarning ularda o'sib borayotgan "joduning xunuk qobig'i" - "Oliyga hurmat" bilan qarama-qarshiligi shaklida aks ettirilgan. A. Erkaklar sehrni "sirli kuchlarning joylashishini topish, ularni o'z-o'zidan ishlashga majbur qilishning mexanik usuli" sifatida tavsiflaydi: "Men Senga berdim - Sen menga berasan". "Odamlar tabiiy zaruratga bog'liq bo'lgan ba'zi marosimlar kerakli natijani berishi kerakligiga amin edilar"
Din va ijtimoiylik o'rtasidagi bog'liqlikning yana bir darajasi shundan iboratki, diniy marosimning asosiy vazifasi marosim ramziyligining umumiy kodeksiga asoslangan birdamlikni shakllantirish va mustahkamlashdir. Ritualda hech qanday ob'ekt o'zi emas, u har doim boshqa narsaning ramzi sifatida namoyon bo'ladi; marosimdagi ob'ektlar bilan barcha operatsiyalar belgilangan qoidalarga muvofiq amalga oshiriladigan va ular ramzi bo'lgan haqiqiy ob'ektlar uchun ma'noga ega bo'lgan belgilar bilan operatsiyalardir.
Shunday qilib, Vedik marosimida otni qurbon qilish deyarli butun koinotni modellashtiradi, chunki qurbonlik qilinadigan hayvonning har bir qismi ma'lum bir dunyo hodisasiga to'g'ri keladi (qurbonlik otining boshi tong, ko'z - quyosh, nafas. shamol, quloq - oy, oyoqlar dunyoning bir qismlari .. .). Butun kosmos bu qurbonlik otidan har yili yangidan paydo bo'ladi, marosim jarayonida dunyo yangidan yaratiladi.
Ritual, mif, diniy etika va dunyoqarashni o‘z ichiga olgan ramziy tizimni o‘rgangan E. Lich shunday xulosaga keldi: marosim o‘ziga xos bilim “ombori” hisoblanadi: tegishli marosimlarda, masalan, urf-odatlar bilan bog‘liq ma’lumotlar bo‘lishi mumkin. iqtisodiy faoliyat, odamlar ustidan hokimiyatga ega bo'lgan, ularning xatti-harakatlarini belgilaydigan belgilar shaklida. Ular avloddan-avlodga o'tib, dunyoqarashga va u bilan bog'liq axloqqa ta'sir ko'rsatadi, ko'p darajada marosimlar, ibodatlar orqali ta'sir qiladi.
"Ruh va haqiqat" dinini e'tirof etgan xristian cherkovi ma'naviy xizmatning tashqi ramzi sifatida ma'badga sig'inish, marosimlar va ibodatni bekor qilmadi. Zamonaviy ilohiyotshunoslar "ritualizm" ni qoralab, xristianlik asoschisi yahudiy ruhoniylari va huquqshunoslarini marosimlar va qonunlarga eng yuqori diniy burchni kamaytirganliklari uchun qoralaganini eslaydilar; boshqasini xohlardi
"Men qurbonlikni emas, rahm-shafqatni xohlayman." Xudo uchun kuydiriladigan qurbonliklar va qurbonliklar "qalbni poklash", adolat, imon va axloqiy yutuqlardan ko'ra muhimroqdir. Biroq, diniy e'tiqod marosim ramzida yashaydi va, pravoslav ruhoniysi uchun har kuni "kishi"da Xudoni qalbida Uning irodasini bajarishning o'zi etarli emas. Eucharist (minnatdorchilik), bu "qonsiz" deb ataladi
Qurbonlik" va muqaddas taom bo'lgan xristian cherkovining asosiy siri, ibodatning markaziy momenti bo'lib, uning cherkovida Xudo-Insonning haqiqiy mavjudligini anglatadi: Masihning cherkovda mavjudligining belgisi - bu sirlar , bu orqali insonning Xudo bilan qayta-qayta birligi sodir bo'ladi.


Demak, marosim diniy amaliyot, ortopraksiya sohasiga, mif esa dinning kognitiv komponenti, pravoslaviyaga tegishli. Ular shunday bog'langanki, mif marosimni tushunish chegaralarini belgilaydi va unga mantiqiy asos beradi, garchi bu ongli darajada bo'lishi shart emas.